Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 33
XVI wieku istotną podporą dla rosyjskiego monarchy i religijnym potwierdzeniem jego
władzy. Sto lat później układ sił duchownych i świeckich był już zdecydowanie inny. Car
oczekiwał od Cerkwi nie błogosławieństw, ale podległości i posłuszeństwa. Obecność
patriarchy była mu zbędna, czasem wręcz komplikowała sytuację.
Po śmierci patriarchy Adriana w 1700 roku młody Piotr I nie zgodził się na wybór jego
następcy. Rządy w rosyjskiej Cerkwi objął tymczasowo pochodzący z Ukrainy metropolita
riazański Stefan Jaworski. Stan tymczasowości trwał… dwadzieścia jeden lat, aż do momentu,
w którym opublikowany został oficjalny dokument pod nazwą Regulamin duchowny 12 . Tekstowi
temu warto się przyjrzeć, bo na wiele pokoleń określił duchową i ideową drogę Rosji.
Został on napisany, czy może raczej zredagowany, przez bardzo bliskiego Piotrowi uczonego
teologa, Teofana Prokopowicza, przy niewątpliwym udziale samego cara. Idea tworzenia
imperium i twarda wola polityczna pochodziły od Piotra, Prokopowicz był intelektualistą
i pisarzem. Miał za sobą studia teologiczne, najpierw w Kijowie, potem w Rzymie, skąd
wyniósł głęboką awersję do latynizmu i katolicyzmu. Miał także spore oczytanie w teologii
protestanckiej i w nowożytnej filozofii – wśród jego mistrzów wymienia się Kartezjusza,
Bacona, Spinozę, Leibniza, Wolffa. Wspominany wcześniej historyk teologii prawosławnej
Gieorgij Florowski charakteryzuje myśl Prokopowicza następująco: „Teofan nie zbliża się,
ale wprost należy do protestanckiej scholastyki XVII wieku. Jego dzieła w pełni mieszczą
się w historii niemieckiej teologii reformowanej. Gdyby na jego «traktatach» nie było imienia
rosyjskiego biskupa, autora ich należałoby szukać w kręgu profesorów któregoś z protestanckich
fakultetów teologicznych. Wszystko tu pełne ducha zachodniego, wszystko
tchnie Reformacją” 13 .
Ocena ta znakomicie zbiega się z tym, co wiadomo o idei „europeizacji Rosji” Piotra I:
wzorcem dla cara była Europa Północna, przodująca gospodarczo i cywilizacyjnie, mieszczańska
i protestancka. W tym też kierunku miała pójść przedsiębrana przezeń reforma
Cerkwi prawosławnej. Cerkiew miała się stać kościołem państwowym, być w pełni sterowana
przez władcę absolutnego i pełnić wśród poddanych wyznaczoną przez cara funkcję
państwowotwórczą. Taki program reformy prawosławia rosyjskiego w pełni uzasadniał
likwidację urzędu patriarchy: jego obecność sugerowałaby poddanym istnienie jakiejś dwuwładzy
duchownej czy sfery myślenia niezależnego od woli monarchy. Patriarchat został
więc zastąpiony przez Świątobliwy Synod Rządzący – instytucję powoływaną przez cara
i wprawdzie złożoną z przedstawicieli hierarchii duchownej, ale kierowaną jednoosobowo
przez oberprokuratora – wysokiego świeckiego urzędnika, odpowiedzialnego przed carem
za całokształt spraw cerkiewnych, od doboru kandydatów do stanu duchownego poczynając,
przez funkcjonowanie szkół parafialnych i seminariów, aż po religijne i moralne treści
duszpasterskie. Duchownym został narzucony przymus współdziałania z policją aż do łamania
tajemnicy spowiedzi sakramentalnej w odniesieniu do osób poddawanych śledztwu.
Była to konsekwentna sekularyzacja Cerkwi rosyjskiej i negacja jej istoty religijnej.
Zarówno kategoryczność sformułowań teoretycznych tej doktryny, jak i stopień praktycznego
uzależnienia Cerkwi od władzy carskiej daleko przekraczały to, co w odniesieniu do
Kościoła katolickiego wymyślił i austriacki józefinizm, i francuski gallikanizm, a w odniesieniu
do Kościołów protestanckich – doktrynerzy władzy absolutnej tamtejszych monarchów.
Piotr poszedł na całość.
Czyniąc Cerkiew instytucją państwową, car wyposażał ją jednocześnie w wielkie przywileje.
Prawosławie jako wyznanie państwowe było głównym wyznacznikiem rzeczywistej
rosyjskości i powszechnie obowiązującym warunkiem kariery dla ludności rodzimej.
Wyjątki od tej reguły dotyczyły jedynie cudzoziemców, przybyszów z zagranicy, a z czasem