Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

More documents

Recommendations

Info

40 „Rosji nie można zrozumieć…” wyznaniami chrześcijańskimi. Pisał mianowicie, że „Chrystus nie mówił nic o dogmatach, spory na ten temat pochodzą więc od ludzkiej pychy intelektualnej, najważniejsze jest przeżycie serdecznej więzi z Bogiem i wysiłek dobrego postępowania” 19 . Przeciwnikiem ideologicznym projektu Speranskiego z 1809 roku okazał się wielki głosiciel rosyjskiej tradycji historycznej, Mikołaj Karamzin, późniejszy twórca słynnej dwunastotomowej Historii państwa rosyjskiego. Jego pochodząca z 1811 roku Zapiska o drevniej i novoj Rossii, będąca apologią samodzierżawia, sprzeciwiała się wszelkim pomysłom liberalizacji uświęconego prawosławną tradycją systemu. Innym – ideologicznie bardzo odmiennym – przykładem wiązania głębokiej myśli teologicznej z aktywną działalnością polityczną jest działalność księcia Aleksandra Nikołajewicza Golicyna, twórcy i szefa Ministerstwa Spraw Duchownych i Oświecenia Ludu, istniejącego w latach 1817–1832, zwiększającego rolę Cerkwi w nowym systemie oświatowym, ale równocześnie jeszcze głębiej poddającego ją władzy państwowej. W tej przestrzeni myślowej mieści się także słynna, sformułowana w 1832 roku przez Sergiusza Uwarowa, formuła trzech fundamentalnych, organicznych i trwałych historycznie cech Rosji. Są nimi: prawosławie, samodzierżawie i ludowość. Sens formuły Uwarowa można interpretować różnie, w zależności od tego, czy usłyszy się w niej opis rzeczywistości rosyjskiej, istniejącej od wielu stuleci co najmniej do połowy XIX wieku, czy też potraktuje się ją jako normatywne hasło ideologiczne, odpowiadające na pytanie, czym Rosja ma być teraz i w przyszłości. Autor pojmował swe stwierdzenie w tym drugim sensie. Potem podjął te wątki znany historyk i ideolog rosyjskiego imperializmu Michaił Pogodin i wielu innych. Najgłośniejszym natomiast przeciwnikiem tej drogi był wkraczający na publiczne forum w latach trzydziestych XIX wieku wybitny myśliciel i działacz demokratyczny Aleksander Hercen. I on jednakże przyznawał, iż formuła Uwarowa dobrze odbija rzeczywistość rosyjską. Widział w tym dziejowe przekleństwo swego kraju. Klimat ówczesnego prawosławia rosyjskich elit kulturalnych uwidaczniał się jeszcze wyraźniej poza polityką, w myśli filozoficznej, historycznej i w innych dziedzinach twórczości. W latach 1823–1825, a więc w okresie silnego przykręcania kulturze i myśli społecznej represyjnej śruby, w kręgu uniwersyteckim uformowało się prywatne i nie stawiające sobie zbyt odległych celów towarzystwo lubomudrów, krąg młodych filozofujących intelektualistów. Romantyczni młodzieńcy zafascynowani idealistyczną filozofią niemiecką, zwłaszcza Schellingiem, ale znający także francuskich tradycjonalistów – Bonalda czy de Maistre- ’a, stawiali sobie pytania o historyczny los i o uniwersalne powołanie Rosji. Buntując się przeciwko nauczaniu Cerkwi, konstruowali jednak filozofię na wskroś religijną i zanurzoną w rosyjskiej tradycji narodowej. Krąg formalnie rozpadł się w 1825 roku, ale jego członkowie kontaktowali się ze sobą, dyskutowali i pisali dalej. Obok założycieli pierwotnego kółka – Wieniewitinowa, Kirejewskiego, Koszelowa – pojawiają się w nim znani później filozofowie religijni – Chomiakow, Czaadajew, Aksakow – historycy – Pogodin, Samarin – czy pisarze, przede wszystkim Gogol i przejściowo Turgieniew, wreszcie późniejsi pierwsi rosyjscy myśliciele socjalistyczni – Bakunin, Hercen czy Bieliński. W połowie lat czterdziestych część tego grona skupia się wokół założonego przez Pogodina pisma „Moskvitânin”, podczas gdy pozostali pod wodzą młodziutkiego Nikołaja Niekrasowa ożywiają istniejące już wcześniej czasopismo „Sovremennik”. W tym momencie dokonuje się rozłam między słowianofilami i zapadnikami, z czasem uznany za zasadniczą barierę pomiędzy dwiema tradycjami całej filozoficznej, humanistycznej i ideologicznej myśli rosyjskiej. Pierwotnym i naczelnym kryterium podziału był stosunek do tradycyjnej tożsamości Rosji, do jej zakorzenienia w prawosławiu i związanej z tym obcości wobec wyrosłej z korzeni
Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 41 zachodniego chrześcijaństwa kultury europejskiej. Tę trudną duchową tradycję swego kraju piszący najpierw w „Otečestvennych zapiskach” Bielińskiego, a po 1847 roku w „Sovremenniku” Niekrasowa zapadnicy uważali za balast polityczny, cywilizacyjny, a nade wszystko socjalno-kulturowy Rosji. Szukali zatem dróg mniej lub bardziej radykalnego uwolnienia się od niego, a tym samym maksymalnego upodobnienia Rosji do imponującego im w różnych dziedzinach Zachodu. To zapatrzenie w europejskie wzorce odbiło się w przypisanej im na zawsze, dość ironicznie traktowanej w Rosji nazwie ich reformatorskich tendencji. Związani z „Moskvitâninem” słowianofile traktowali rosyjską specyfikę kulturową, wraz z jej prawosławnym zabarwieniem, jako nieusuwalny fundament tożsamości Rosji, fundament potencjalnie niezwykle cenny, choć czekający ciągle na swe właściwe historyczne wykorzystanie. Wielkość Rosji pozostaje w tej koncepcji dopiero zadaniem do realizacji i wymaga dynamizacji rosyjskich sił duchowych. Szanse takiej dynamizacji widziane były różnie: jedni, jak Kiriejewski, widzieli źródło siły w instytucji carskiego samodzierżawia, emocjonalnie akceptowanego przez lud, drudzy, jak przede wszystkim Chomiakow – w jedności prawosławnej wiary, trzeci, jak zwłaszcza Koszelow – w cechach samego ludu, wyjątkowo odpornego na najróżniejsze ciosy, zdolnego do wyrzeczeń i ofiar i głęboko przywiązanego do ojczystych tradycji. Mowa była o rosyjskim ludzie, nie o narodzie, przy czym pojęcie ludu było bardzo szerokie, a w sensie etnicznym wykraczało poza narodowość rosyjską, dotyczyło ludu prawosławnego lub ludu słowiańskiego. Wyobrażona wspólnota etniczno-kulturowa Słowian miała stanowić organiczną całość, podświadomie dążącą do politycznego zespolenia w samodzierżawnej Rosji. Wyznawcy i propagatorzy tej doktryny – słowianofile – w przeciwieństwie do większości zapadników byli z reguły ludźmi zdecydowanie religijnymi i czasem bardzo głęboko, a czasem przynajmniej zewnętrznie, sympatyzowali z rosyjską Cerkwią prawosławną. Politycznie nie byli jednolici: Michaił Pogodin i Stiepan Szewyriow uchodzili za reprezentantów oficjalnej ideologii dworu carskiego, natomiast Iwan Kiriejewski, bracia Konstanty i Iwan Aksakowowie, Aleksiej Chomiakow czy Jerzy Samarin sytuowali się w „staroruskiej” konserwatywnej opozycji wobec biurokratycznego państwa carskich czynowników 20 . Prawosławna tożsamość Rosji i jej obcość wobec Europy była także centralnym tematem myśli wybitnego poety lat czterdziestych i pięćdziesiątych – Fiodora Tiutczewa. Tiutczew, przez ponad dwadzieścia lat pracujący w dyplomatycznych placówkach rosyjskich w Europie Zachodniej, widział ten kontrast kulturowy i duchowy wyjątkowo ostro i stał się najgorętszym w swym pokoleniu piewcą prawosławnego imperium rosyjskiego. Prawosławna Rosja jest jedyną siłą, zdolną kategorycznie przeciwstawić się europejskiej rewolucji, będącej nieuchronnym wynikiem niechrześcijańskiego egoizmu i kultu praw jednostki. Wszechsłowiańska Cerkiew musi jednak zwalczyć opór katolickiego Rzymu, którego politycznym narzędziem jest zdrajczyni Słowian – Polska 21 . Tej krańcowej wizji Tiutczewa nie należy lekceważyć czy uznawać za zjawisko marginesowe w myśli rosyjskiej. Do jego poglądów powracali bowiem wielokrotnie wybitni pisarze i intelektualiści rosyjscy drugiej połowy XIX wieku, a jego mądrość polityczną chwalił jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej nawet taki myśliciel religijny jak Dymitr Mereżkowski. Cały okres, w historiografii rosyjskiej nazywany epoką filozoficznego przebudzenia, przypada niemal dokładnie na lata panowania cara Mikołaja I, słynnego ze starań o radykalne wykorzenienie ze swego imperium wszelkiej swobodnej myśli filozoficznej i społecznej. W paradoksalny sposób wtedy właśnie myśl ta – w obu przeciwnie wobec siebie skierowanych odmianach – zostaje sformułowana, zderza się w wielopłaszczyznowych dyskusjach prywatnych, półpublicznych czy publicznych i sprawia, że Rosja – mimo antyliberalnej polityki
Page 1 and 2: Spis rzeczy Wprowadzenie ..........
Page 3 and 4: Spis rzeczy 7 6. Zaskakująca posta
Page 5 and 6: Spis rzeczy 9 Gruzini .............
Page 7: Spis rzeczy 11 6. Cerkiew jako podm
Page 10 and 11: 14 Szańce kultur w moim przekonani
Page 12 and 13: 16 Szańce kultur W trwającej wiel
Page 15 and 16: 2 2 2 „Rosji nie można zrozumie
Page 17 and 18: Spojrzenie pierwsze: Rosja jest pra
Page 35: Spojrzenie pierwsze: Rosja jest pra

Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?