Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 31
imperium. Takie spojrzenie uwydatni ponury i odległy od autentycznej wiary schemat
mechanizmów politycznych i związanych z nimi jednostkowych i zbiorowych karier.
Można wreszcie spojrzeć uważniej na trwający przez stulecia fenomen formowania się
rosyjskiej mentalności prawosławnej, trudnej do precyzyjnego badania metodami nauk
społecznych i historycznych, ale w Rosji niewątpliwie wszechobecnej, określającej rosyjski
charakter narodowy i żywej nie tylko wśród ludu, lecz także w innych warstwach społecznych
– tych, które europejska socjologia przywykła traktować jako religijnie obojętne.
Ten obraz prawosławia niepokoić będzie swym zamgleniem, brakiem wyraźnej kreski, on
jednak właśnie zwróci uwagę na głębsze ogólnonarodowe korzenie kulturalnej i politycznej
potęgi rosyjskiej Cerkwi.
Bywa, że ten sam fakt historyczny, oglądany z tych trzech perspektyw, za każdym razem
uwydatnia inny aspekt swojego sensu. Słynna i wielekroć komentowana w politycznej historii
Europy idea, przypisująca Moskwie rolę Trzeciego Rzymu, miała pierwotnie charakter
refleksji mistycznej, składającej na rosyjskie prawosławie szczególną odpowiedzialność za
przechowanie dla przyszłych pokoleń jedynej nieskażonej wiary. Później stała się quasi-religijnym
uzasadnieniem imperialnych ambicji moskiewskich carów.
Podobnie dramatyczny dla dziejów rosyjskiej Cerkwi proces jej podporządkowania
decyzjom politycznym władzy carskiej zaczął się od ściśle religijnego sporu między dwiema
drogami szukania ideału monastycznej świętości. Mistyk Nil Sorski i jego liczni uczniowie
odchodzili od moskiewskiego świata w zawołżańskie pustkowia, by tam w ciszy i ubóstwie
szukać Boga, nie wdając się w żadne konflikty doczesne. Pełen misyjnej energii Józef
Wołocki, zakładając monaster w pobliżu stolicy, chciał mu zapewnić maksymalną skuteczność
ewangelizacyjną, toteż od swych uczniów, od jego imienia nazwanych josiflanami,
wymagał żołnierskiego posłuszeństwa i dobrze zorganizowanego działania zespołowego,
a od władzy świeckiej – wsparcia materialnego i politycznego. W zamian oferował gotowość
do usług ideologicznych w duszpasterstwie. Efekty takiego aktywizmu szybko stały
się widoczne i pociągnęły ku tej drodze całą niemal Cerkiew. Zawołżańscy uczniowie świątobliwego
Nila już w drugim pokoleniu okazali się politycznie podejrzani, a w trzecim –
ulegli wymuszonemu rozproszeniu 10 . Cerkiew oficjalna stała się niebawem – już w czasach
wielkiej smuty, a więc na sto lat przed zniewoleniem jej przez Piotra I – tubą propagandową
kolejnych wzajemnie skłóconych pretendentów do władzy.
Wieloaspektowość dziejów rosyjskiej Cerkwi w szczególny sposób ujawnia przeżyty
przez nią w połowie XVII wieku paroksyzm raskołu 11 . Jego geneza sytuuje się wyraźnie
w płaszczyźnie doktrynalnej. Zewnętrzne przedmioty sporu dwóch orientacji wydają się
na pierwszy rzut oka zupełnie błahe: dwu- czy trzykrotne powtarzanie niektórych wezwań
modlitewnych podczas liturgii, kierunek marszu okrążającej świątynię procesji – zgodnie
lub niezgodnie z pozornym ruchem słońca na niebie czy wreszcie pytanie o sposób składania
palców – dwóch albo trzech – przy robieniu znaku krzyża na czole. Trudno pojąć, jak
kwestie te mogły doprowadzić do rozłamu we wspólnocie i w instytucji religijnej na miarę
ogromnego kraju. Symbole obrzędowe były jednak znakiem odwołania się bądź do lokalnej
tradycji staroruskiej, bądź do znacznie starszej, ale w Rosji praktykowanej dopiero od trzech
pokoleń tradycji bizantyjsko-greckiej.
Początkowo wybór jednej lub drugiej orientacji był ważny tylko dla zorientowanych
teologicznie elit czy środowisk ściśle zależnych od ich opinii. Gdy jednak stanowisko zajął
sam car, kwestia z dziedziny teologii przesunęła się ku polityce: „dwupierstije” stało się
symbolem religijnej anarchii i przedmiotem represji. W tym momencie ujawniła się natomiast
rzecz dziwna: za oficjalnie potępioną orientacją zaczęły się opowiadać kręgi żarliwych