Przeczytaj spis treści i fragment książki - Teologia Polityczna

Spojrzenie pierwsze: Rosja jest prawosławna… 27
Dynamiką taką odznacza się natomiast leżące na południowy zachód od Nowogrodu
Wielkie Księstwo Litewskie, twór etnicznie niejednolity, w którym większość ludności i starsza,
w pełni rozwinięta kultura są zachodnio-ruskie, natomiast energia państwowotwórcza
i zaborczy rozmach cechują bałtyjskich Litwinów. W XIV wieku to dwuetniczne państwo
sięga coraz dalej na południe, aż po Kijów i Podole, a na wschodzie coraz wyraźniej rywalizuje
z wpływami politycznymi Moskwy. W końcu tego stulecia przed mniejszymi księstwami
ruskimi rysuje się coraz wyraźniejsza konieczność poddania się dominacji Moskwy albo
Wilna. Nie jest to oczywiście kwestia swobodnego wyboru, decyduje gra sił militarnych,
przede wszystkim zaś geografia. Stopniowo tworzą się dwie całości polityczne, ustrojowe
i kulturalne, coraz wyraźniej kontrastowe: Ruś Litewska i Ruś Moskiewska. Z czasem okaże
się, że pod wpływem odmiennych warunków politycznych i różnego natężenia kontaktów
z kulturą europejską uformują się tu dwa odmienne typy ruskiego prawosławia.
Prawosławna Cerkiew na Rusi Litewskiej kontaktów z chrześcijaństwem zachodnim ma
bardzo wiele. Żyje na obszarze pogranicza kultur, od końca XIV wieku co krok spotyka się
z katolikami, zrazu przypadkowo zabłąkanymi na Ruś, potem – po chrzcie Jagiełłowym –
coraz częstszymi i coraz mocniejszymi kulturalnie, socjalnie i politycznie. Unia personalna
Litwy z Polską wprowadza Ruś Litewską w europejską, a więc wtedy już jednoznacznie
zachodnią, orbitę polityczną, kulturalną i wyznaniową. Ma to znaczenie podwójne.
Politycznie – prawosławie stopniowo przestaje być religią wielkoksiążęcego dworu. Jest
tam oczywiście obecne nadal, nie odgrywa już jednak roli ani dominującej, ani określającej
miejsce Wielkiego Księstwa Litewskiego w świecie, ponieważ jego intuicyjnie przeżywana
stolica duchowa leży teraz nie w Konstantynopolu, ale w Rzymie. Fakt ten zmienia nie
tylko realne wpływy polityczne hierarchii prawosławnej w państwie, lecz także jej mentalność.
Cerkiew żyje już poza cesarstwem swojej wiary, na ziemi politycznie cudzej. Tysiącletnia
tradycja symbiozy władzy duchownej i świeckiej przestała istnieć – Cerkiew czuje się
historycznie osamotniona: owdowiała, porzucona czy siłą oderwana od swego cesarstwa, do
którego może kiedyś zdoła powrócić. To rozpoznanie własnego statusu w historii aktualnej
i przyszłej rzutować będzie na polityczne postawy prawosławnych hierarchów, duchowieństwa
i elit świeckich na Rusi Litewskiej – albo w duchu akceptacji trudnej niezależności
Cerkwi w nie zawsze przyjaznym świecie, albo w szukaniu cesarskiego partnera w celu
przywrócenia symbiozy.
Kulturowo – spotkanie prawosławia z chrześcijaństwem zachodnim, coraz wyraźniej
obecnym na Rusi Litewskiej, powodować musiało pewne zmiany w mentalności zarówno
katolików, jak i prawosławnych. Typowa dla chrześcijaństwa zachodniego skłonność
do racjonalnego komentowania tajemnic wiary budzi katolickie, najczęściej agresywne,
pytania o doktrynę Cerkwi prawosławnej, zmusza więc prawosławnych do dyskusji i do
formułowania własnych tez w podobnie racjonalny sposób, nierzadko – w zapożyczanym
z Zachodu i uznanym za filozoficznie uniwersalny języku pojęciowym. Taka intelektualizacja
mistycznej i lękającej się wszelkich „scholastycznych” dociekań wiary prawosławnej
dokonywała się oczywiście nie tylko na Rusi Litewskiej. Jest ona zjawiskiem w XIV
i XV wieku typowym dla całego niemal prawosławia, z patriarchatem konstantynopolitańskim
na czele, a najżywiej obecnym tam, gdzie miały szansę się toczyć doktrynalne spory
między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim. W tym kontekście nie dziwi fakt, że na
Rusi Litewskiej monastery prawosławne gromadzą coraz większe zasoby rękopisów, tworzą
biblioteki i często stają się ośrodkami poważnych studiów teologicznych. Kijów, Turów,
Witebsk, Połock, ale także Wilno, Grodno i w końcu Supraśl stanowią ważne punkty na
XV-wiecznej mapie prawosławnego intelektualizmu. Jest to świadectwo rozwoju, lecz także