EEN VIRTUELE MASSAGE

de ontwikkeling van de warenproductie analyseert, is er sprake van in het oog
springende overeenkomsten. Foucault legt in Les mots en les choses (1966) de
vinger op de onbewuste vooronderstellingen die het vergaren en beoordelen van
kennis begeleiden. Elke historische periode kent een eigen manier van ‘spreken’, wat
Foucault met discours aanduidt. Andere mogelijke benamingen van discours zijn
‘vertoog’, ‘epistèmè’ of ‘historisch a-priori’. Elk discours heeft impliciete aannames
omtrent het beeld van de werkelijkheid dat de onderzoeker door waarneming krijgt,
een voorstelling van zaken die hiermee gepaard gaat en het oordeel dat naar
aanleiding hiervan wordt geveld (vgl. Bertels, 217). De onbewuste voorwaarde van
kennis is de orde die de betrekkingen regelt tussen de woorden en de dingen.
Foucault legt de epistemologische vooronderstellingen bloot van een drietal
onderscheiden periodes: de Middeleeuwen en de Renaissance (ME-1600), de
klassieke periode (1600-1800) en de Moderne tijd (1800-?). De drie periodes
onderscheiden zich van elkaar door een breuk (rupture) in de opvatting omtrent de
relatie tussen taal en werkelijkheid. In de eerste periode is er sprake van een
analogie tussen de woorden en de dingen; het zijnsbereik ligt in de woorden
besloten. De verwijzing van de taal naar de realiteit is geheel onproblematisch. Dit is
het epistèmè van de gelijkenis. In de klassieke periode ziet men een bemiddeling in
of een representatie van de woorden in de dingen. Een woord roept een voorstelling
op van een ding dat volledig door het woord gegrepen wordt. Deze woorden zijn
geen producten van de mens, maar een orde die door god, gelijktijdig met het
onbelemmerde zicht van de representatie op het gerepresenteerde, is gegeven.
Rond 1800 ontstaat er twijfel aan het transparante karakter van de voorstelling. Waar
de waarheid in het klassieke tijdperk gerelateerd werd aan woorden, gaat in het
derde, moderne epistèmè, de waarheid achter de woorden schuil. De transparantie
van de voorstellingen wordt niet langer door een god gegarandeerd, maar de
voorstellingen zijn van een door de mens geschapen orde. Wat de dingen zelf zijn,
zal voor de eindige mens voor altijd verborgen blijven. Volgens Kant richt de
menselijke kennis zich niet naar de dingen, maar richten de dingen zich naar onze
kennis. De structuur (rasters) van de rede bepaalt de waarneming van de realiteit. 5
Empirische inhouden onthullen hun bestaan in de mens, en niet langer in de door
god bemiddelde voorstelling. Op basis van het overbodig worden van de metafysica
van de oneindigheid typeert Foucault het moderne epistèmè als de analytiek van de
eindigheid (Foucault 1973, 337/44). Daar elke analyse van vertogen in termen van
een ander vertoog geschiedt, zijn de eigen impliciete epistemologische
vooronderstellingen niet te achterhalen. De ‘vertoogschrijver’ Foucault staat dus ook
onder invloed van impliciete kennistheorieën. Dit houdt een teloorgang van de
waarheid in: als onze blik naar het verleden is voorgestructureerd door het heden,
5 In §2.3, alwaar een bespreking van de kerngedachten van McLuhan zal worden gegeven, en in §4.2,
dat handelt over de mogelijkheid van een virtualisering van Kants a-priori’s, ga ik dieper op de
implicaties van deze kantiaanse notie in.
17