EEN VIRTUELE MASSAGE

aanhalingstekens worden gezet en kan daarmee breken met elke gegeven context
en tot in het oneindige, op volstrekt onverzadigbare wijze, nieuwe contexten
genereren’ (MF, 182). Derrida gaat zelfs zover te zeggen dat er uitsluitend contexten
zijn en er geen mogelijkheid is tot verankering.
Tegenwoordigheid, zin en waarheid zijn niet meer dan een effect van de
schriftuurlijke werking. In de metafysische traditie geldt het teken nog als een
bijkomstig supplement. 16 Het teken wordt te hulp geroepen daar waar de
aanwezigheid tekortschiet. Het teken is een plaatsvervanger. Het supplement vult
een tekort op door een afwezigheid voor te stellen. De klassieke tekenopvatting gaat
er van uit dat de oorsprong of oorspronkelijke aanwezigheid ooit aanwezig is
geweest. Achteraf, als de aanwezigheid is verdwenen, wordt de niet van tekens
voorziene aanwezigheid betekend of van een supplement voorzien. Het gaat hier om
een externe toevoeging. Wanneer een supplement echter een substituut is, komt het
niet bij iets maar in de plaats van iets. Het aangewezen zijn van een aanwezigheid
op een vervanger om aanwezig te kunnen zijn, wijst op een gebrek of
onvolmaaktheid. Derrida stelt nu dat de betekenaar, als lichamelijk supplement, het
meest oorspronkelijk is. De aanwezigheid waarnaar het supplement verwijst, is zelf
dus niet oorsprong of origine: ‘Als de aanwezigheid nu niet zonder supplement kan,
dan houdt dit in dat niet de aanwezigheid op zich maar het supplement zelf
oorspronkelijk is’ (Moyaert, 49). Dit wil zeggen dat er niets vooraf aan het uitstel (de
betekenaar stelt de komst van het betekende uit) gaat. IJsseling moet dit in
gedachten hebben gehad toen hij een beschrijving gaf van de verdubbeling en de
verdwijning van de oorsprong (zie §1.2). Met het aanmerken van het supplement als
oorspronkelijk verdwijnt iedere oorsprong uit het zicht. De werkelijkheid verdwijnt in
de aanwezigheid van een supplementair verschil.Voor elke productie en reproductie
van het betekende van een betekenaar is een nieuwe betekenaar nodig. Het
betekende zal nooit aanwezig zijn en altijd verhuld blijven achter een eindeloze keten
van betekenaren: ‘ieder bijkomend supplement dat tegemoet wil komen aan het
oorspronkelijk verlies van aanwezigheid, stelt opnieuw een bijkomende
supplementaire afstand in’ (ibidem, 51). Derrida duidt dit eindeloze en onuitputtelijke
substitutieproces aan met displacement.
Vertaald naar de historiografie betekent schriftuur dat de materialiteit van het verhaal
over het verleden - de tekens waaruit een historische verhandeling bestaat - dit
verleden niet terug kan halen of aanwezig stellen. Het verleden is in deze optiek zelfs
nooit volledig aanwezig geweest 17 en kan nooit de oorsprong of bron zijn waarnaar
een narratio verwijst. Kan een theorie van de schriftuur en het supplement iets
betekenen voor de historiografie? En zijn er al historici die zich hierop beroepen? De
16 Het ‘supplement’ wordt door Derrida voornamelijk expliciet gethematiseerd in De la grammatologie
(1967) en La voix et la phenomène (1967). Paul Moyaert geeft in ‘Jacques Derrida en de filosofie van
de differentie’ een zeer boeiende en heldere uitleg over de betekenis van het ‘supplement’ in de
filosofie van Derrida (Moyaert 1986, 28-89).
17 In verband met de ethische wending binnen de geschiedschrijving zal op de notie van ‘het nooit
volledig aanwezig geweest zijn’ in het laatste hoofdstuk worden ingegaan op het begrip ‘getuigenis’.
29