Ter Doest & Herne_II. Twee Vlaamse scriptoria, een ... - Cartusiana

More documents

Recommendations

Info

Een monnikenwerk. Reconstructie van het middeleeuwse kloosterscriptorium. Case st... De reeds aangehaalde bronbeperkingen brengen evenwel met zich mee dat deze indeling hier niet meer houdbaar is. Omdat de overgeleverde handschriften de belangrijkste en vaak enige getuigen zijn van wat ooit het scriptorium van Ter Doest was, zullen eerst en vooral deze bronnen centraal staan. Aansluitend bij de belangrijke vraag welke van de overleverde handschriften geschreven werden in het scriptorium van Ter Doest, zullen we in wat volgt tevens de vraag naar de typologie en producenten (kopiisten + auteurs) ervan en – zo mogelijk – de specifieke werkomstandigheden en motivering van de schrijfarbeid trachten te beantwoorden. 3.1. Het scriptorium van Ter Doest (1175-1250) 3.1.1. Lieftinck en het scriptorium van Ter Doest vóór 1250[179] A. Uitgangspunt Enkele handschriften van Ter Doest stammen reeds uit de beginjaren van de abdij. Onder deze handschriften bevinden zich zelfs een paar mooi versierde exemplaren. Dit was het uitgangspunt voor de Leidse paleograaf Gerard Isaak Lieftinck om aan te tonen dat er omstreeks 1200 nooit sprake kan geweest zijn van een eigen scriptorium in Ter Doest maar dat de luxueuze handschriften in kwestie geschreven zijn in een andere instelling en aan Ter Doest werden geschonken. Zoals hij het zelf schrijft, vormt het statuut ‘Litterae unius coloris fiant, sed non depictae’ het ‘beruchte’ uitgangspunt van zijn onderzoek. Volgens Lieftinck zijn “een vijftiental met bijzondere zorg, en stellig met hoge kosten vervaardigde Middeleeuwse standaardwerken, die eens deel uitmaakten van de librije van Ter Doest, geschreven en verlucht in het scriptorium van Sint-Donatiaan. De grondslag van de librije van Ter Doest is gelegd door schenkingen van kanunniken van Sint-Donatiaan; de handschriften van Ter Doest zijn kalligrafische werkstukken uit het scriptorium van dat kapittel.” Hij vervolgt dat “zelfs als men omstreeks 1200 in Ter Doest een behoorlijk scriptorium zou willen onderstellen, het onwaarschijnlijk te achten is dat men aldaar over het materiaal beschikt zou hebben om deze grote folianten te vervaardigen. Allereerst vereist het grote formaat en de luxueuze versiering een uitstekend ingericht atelier met eersterangs werkkrachten, die men althans in deze periode van Ter Doest onmogelijk verwachten kan en ten andere strookt dit ook in genen dele met het beeld dat wij ons vormen van deze kleine gemeenschap van monniken, die zich voornamelijk met zware handenarbeid hebben beziggehouden”. We hebben hier dus te maken met een ophefmakend standpunt dat zondermeer op haar waarheidsgehalte moet worden geverifieerd. Het zal immers duidelijk worden dat Lieftincks vaststellingen steunen op een opeenstapeling van twijfelachtige hypotheses en onwaarschijnlijke gevolgtrekkingen. B. Sint-Donaas – Ter Doest http://www.ethesis.net/monnikenwerk/monnikenwerk_deel_2.htm Page 6 of 71 14/12/2009
Een monnikenwerk. Reconstructie van het middeleeuwse kloosterscriptorium. Case st... Het is zijn twijfel aan de herkomst van enkele kostbare luxehandschriften uit het scriptorium van Ter Doest, nog geen kwarteeuw na haar stichting, die Lieftinck op het spoor brengt van een hypothetisch scriptorium in Sint-Donaas te Brugge. Zijn uitgangspunt hiervoor zijn de handschriften Brugge Stadsbibliotheek (St.) 65 en 71, twee schenkingen van kanunnik Hugo van Sint-Donaas aan Ter Doest[180]. Louter hypothetisch beweert Lieftinck vervolgens dat kanunnik Hugo “waarschijnlijk te vereenzelvigen is met Hugo cantor; een meesterschrijver die zowel oorkonden als boeken copieerde in het eind der 12 e eeuw” en dat beide handschriften dus wel moeten geschreven zijn in Sint-Donaas[181]. Hij merkt echter niet op dat St. 71 geschreven is door twee kopiisten en dat dit handschrift een convoluut of verzamelband is, zoals ook A. Hoste heeft aangetoond[182]. Lieftinck zet zijn betoog als volgt verder: “Met de vaststelling van het scriptorium dat deze twee handschriften heeft voortgebracht schijnt echter tegelijkertijd de herkomst gedetermineerd van een aantal andere, die alle dezelfde paleografische eigenaardigheden vertonen”. Onder de handschriften die Lieftinck hier op het oog heeft, bevindt zich nog één schenking die zeker vanuit Sint-Donaas kwam. Het ex- libris van handschrift St. 78 vermeldt immers de naam Jozef, deken van Sint-Donaas, als schenker[183]. De overige twaalf handschriften[184] die aldus Lieftinck in Sint- Donaas geschreven en verlucht zijn, vermelden dus géén schenker uit dit kapittel. Lieftinck blijft bovendien op de vlakte als het om de onderlinge band tussen deze handschriften gaat. In ‘dezelfde eigenaardigheden’ waarmee hij de “vorm van de hoofdletters, de bouw van de letters en ook, zij het minder duidelijk het kleurenschema en de tekening van de initialen” bedoelt, ziet hij een onmiddellijk herkenbare Sint-Donaas stijl. Maar desalniettemin geeft hij toe dat het schrift van St. 78 fijner is van kwaliteit en bovendien van een kleiner type. Voorts weet hij over het sluitstuk van zijn bewijsvoering, de Vita Karoli comitis Flandrie door Walter van Terwaan met eigendomsmerk van circa 1500, te zeggen dat dit “het enige handschrift is dat wij kennen uit de librije van Sint-Donatiaan zelf” maar dat “het schrift alle kenmerken van de oorkondestijl van Sint Donatiaan mist”[185]. Ten slotte wijzen we er hier nog op dat van de vijftien handschriften enkel de handschriften St. 140-142, St. 400 en 401, Gs. 119/197 en St. 393 géén eigendomsmerk of anathema van Ter Doest bevatten. Page 7 of 71 Vatten we tot hier toe even samen dan valt op dat Lieftinck door een gevoel van twijfel omtrent de herkomst van een vijftiental opvallend luxueuze handschriften – hoewel de meeste ervan het eigendomsmerk of anathema van Ter Doest bezitten – de productie van deze handschriften toeschrijft aan Sint-Donaas, dit alleen omdat hij een schenker uit dit kapittel meent te mogen identificeren met een bekwaam meesterschrijver. Hoewel van slechts drie handschriften uitdrukkelijk geweten is dat het een schenking betrof van Sint-Donaas, zijn volgens Lieftinck twaalf andere handschriften gezien hun ‘zelfde eigenaardigheden’ – die zelfs niet voor elk handschrift opgaan (cfr. St. 78!) – http://www.ethesis.net/monnikenwerk/monnikenwerk_deel_2.htm 14/12/2009
Page 1 and 2: Een monnikenwerk. Reconstructie van
Page 5: Een monnikenwerk. Reconstructie van
Page 57 and 58:
Een monnikenwerk. Reconstructie van
Page 59 and 60:
Page 61 and 62:
Page 63 and 64:
Page 65 and 66:
Page 67 and 68:
Page 69 and 70:
Page 71:
show all

Ter Doest & Herne_II. Twee Vlaamse scriptoria, een ... - Cartusiana

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?