een toekomst voor kloosters - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Monumenten en hun omgeving vormen een twee-eenheid. Dat geldt met name voor kloosters.
Boomgroepen, tuinen en landerijen dragen bij aan de historische en ruimtelijke zeggingskracht
van het klooster. Bij herbestemming zijn dat factoren om rekening mee te houden. Venlo, klooster
Wylderbeek.
20 |
De woonvertrekken, kloostercellen, slaapzalen, eetzaal,
studiezaal en dergelijke zijn uiterst sober aangekleed en
ingericht. De uitmonstering van de religieuze ruimtes,
kerk, kapel, is – ook afhankelijk van de bouwtijd – rijker.
Allerlei vormen van edelsmeedkunst en liturgisch vaatwerk,
vensters met gebrandschilderd glas, meubilair, schilderingen,
beeldhouwwerk, bijbels en zangbundels getuigen
van hoogwaardige ambachtelijkheid en hebben in het
algemeen een grote kunsthistorische waarde. Als ze onlosmakelijk
verbonden zijn met het gebouw en het gebouw is
een rijksmonument, dan vallen zij onder de bescherming
(zie bijlage 2B).
licht- en ruimtewerking
Niet alle aspecten van kunsthistorische waarde zijn terug te
voeren op vaste materie als steen of hout. Juist bij kloosters
manifesteert de immateriële kant van architectuur zich: de
ruimtewerking van de kapel, de openheid van de pandhof,
het spel van licht en schaduw in de kloostergang en de
lichtinval door gekleurd glas-in-lood.
Situationele en ensemblewaarden
Actieve orden bouwden hun klooster in dorp of stad. Hier
konden complete kloosterstraten of -kwartieren ontstaan.
Beschouwende ordes verkozen de rust van het buitengebied
en vonden daar ruimte voor een uitgestrekt boerenbedrijf.
Er bestaat dus een directe relatie tussen de identiteit van
de religieuze gemeenschap en haar ruimtelijke omgeving.
Vooral oudere kloosters danken hun stichtingsplaats aan de
nabijheid van stromend water, zoals het klooster Klaarkamp
in Friesland. De gebouwen en de open ruimten daartussen
en daaromheen vormen een samenhangend geheel met
als bindende factor de kloostergemeenschap. Een klooster-
De omgeving maakt deel uit van de geschiedenis van het klooster en biedt
kansen voor een integrale benadering van de herbestemmingsopgave. Hulst,
voormalig klooster Sint Joseph.
complex is bij uitstek een ensemble in een context en moet
als zodanig worden gewaardeerd. Het is ook belangrijk
het klooster te plaatsen in zijn wijdere omgeving. Weg- en
straatpatronen, het bestaan van een uithof (kloosterboerderij),
een refugiehuis ( toevluchtshuis in de stad voor
kloosterlingen van buiten), allemaal zijn ze verbonden met
het klooster.
Pandhof
De pandhof, de aanleg binnen het vierkant van de kloostergang,
vormt een centraal punt in het klooster. Pandhof en
kloostergang werden gebruikt voor bezinning en processies.
Zij herinneren aan het paradijs door de volmaakt vierkante
vorm, door het water dat er stroomt (in een bron, put
of fontein) of door de monumentale boom die er groeit.
Het vierkant is ook het grondpatroon van het Hemelse
Jeruzalem. De binnentuin heeft zo een symbolische functie:
de bron als beeld van het levende water, de boom als beeld
van de levensboom en het wateroppervlak als spiegel van
de hemel.
groenaanleg
Naast de gebouwen vervult het groen bijna altijd een
belangrijke rol bij een klooster. Niet altijd zijn de verschillende
functies in ruimte duidelijk gescheiden; vaak zijn ze
min of meer met elkaar verweven. Ook als de tuin en de
landerijen niet onder de bescherming vallen, maken zij
historisch gezien onlosmakelijk deel uit van het klooster.
De aard en ontstaansgeschiedenis van de tuin kunnen een
bron van informatie zijn en kansen bieden in het herbestemmingproces.
Kloostergemeenschappen mochten niet afgeleid worden
door de buitenwereld, noch daarvan afhankelijk zijn. Het
grondgebied direct rond het klooster was daarom nodig
voor het eigen levensonderhoud en delen van de tuin wer-