een toekomst voor kloosters - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

5 uitgangspunten voor een goed ontwerp
een succesvol ontwerp houdt de historische betekenis en ontwikkelingsgeschiedenis van het gebouw leesbaar
en garandeert een duurzame instandhouding van het gebouw. Hieronder volgen zes algemene uitgangspunten
die de rijksdienst hanteert bij zijn advies over vergunningverlening alsook praktische tips en aanbevelingen
voor de meest voorkomende ontwerpopgaven.
algemene uitgangspunten
Monumenten zijn geen statische objecten waar de tijd is
stilgezet. Ook kloosters zijn aan veranderingen onderhevig
geweest. Nieuwe bouwfasen zijn toegevoegd, soms naast,
soms in plaats van het bestaande. Ook die veranderingen
zijn we intussen gaan waarderen: nieuwe ingrepen genereren
weer nieuwe waarden. Vanuit het besef dat maatschappelijke
ontwikkelingen steeds andere eisen stellen aan
mensen en hun leefomgeving, is het vanzelfsprekend dat
gebouwen – ook historische – mee ontwikkelen met de
tijd. Herbestemming is vanuit dat perspectief te zien als een
nieuwe stap in die constante ontwikkeling.
recht doen aan de cultuurhistorische betekenis
De grote opgave bij het herbestemmen en verbouwen van
kloosters is recht te doen aan de specifieke cultuurhistorische
betekenis. Karakteristiek, betekenis en context zijn
leidend voor de aanpassing van de gebouwen en groenaanleg.
Dit vereist begrip van de wezenlijke kenmerken
van het kloostercomplex, zijn relatie met de stedelijke of
landschappelijke omgeving en zijn ‘verandercapaciteit’. Pas
dan kan een ontwerper aan de gang gaan met de vraagstukken
die te maken hebben met de aanpassing van het
monumentale complex aan nieuw gebruik. Het nieuwe programma
zal zich moeten verstaan met de cultuurhistorische
waarden.
Een van die waarden is de mate waarin de leefregels van het
voormalige klooster nog aan het complex afleesbaar zijn. Is
het een gebouw van een contemplatieve, naar binnen gerichte
orde? Of juist een ‘open’ gebouw van een maatschappelijk
georiënteerde orde? Of is het van een op onderwijs
of ziekenzorg gerichte orde? Het is aan de architect de verbouwing
en eventuele uitbreiding voor de nieuwe functie(s)
zo te ontwerpen dat het complex ook na de herbestemming
blijk geeft van de specifieke karakteristieken van het
klooster en de orde die er verbleef.
Streven naar behoud van de historische bouwsubstantie
Vaak liggen belangrijke waarden besloten in de historische
bouwsubstantie. Oude bouwmaterialen en historische
bouwtechnieken zijn zeldzaam. Zijn ze eenmaal verloren
gegaan, dan kunnen ze niet meer worden teruggebracht.
Het is belangrijk daar bij ingrepen rekening mee te houden.
aandacht voor bijzondere onderdelen
Elementen van bijzondere waarde kunnen in de planvorming
betrokken worden als betekenisgevende referenties,
die het best tot uitdrukking komen in de omgeving waar
zij horen of waarvoor zij ontworpen zijn. Zij versterken
de identiteit van het gebouw of complex. Een voorbeeld:
negentiende-eeuwse chambrettes en kloostercellen zijn –
zeker als ze nog gemeubileerd zijn – zeldzaam geworden.
Probeer enkele van deze stille getuigen van het kloosterleven
in het ontwerp op te nemen.
maatwerk
De mogelijkheden voor verbouwing en inpassing van een
nieuwe bestemming zijn afhankelijk van het type gebouw
en de cultuurhistorische waardering. Het zeldzame middeleeuwse,
zeventiende- of achttiende-eeuwse klooster, het
enorme negentiende-eeuwse klooster met meerdere verdiepingen
en kapellen, en het overzichtelijke, lichte klooster
uit de Wederopbouwperiode bieden elk op zich verschillende
kwaliteiten waarbinnen ingrepen en nieuwe functies
mogelijk zijn. Steeds is het zoeken naar de juiste balans
tussen het programma van eisen en de cultuurhistorische
waarden van een gebouw of complex, tussen een kans op
voortbestaan en de omvang van de ingreep.
reversibiliteit
Soms kunnen aanpassingen en uitbreidingen zonder schade
aan het monument weer ongedaan gemaakt worden.
Oud en nieuw blijven dan gescheiden, materieel en visueel.
Zo’n reversibele ingreep heeft dikwijls de voorkeur boven
vaste constructies en kan evengoed van een bijzondere
ontwerpkwaliteit zijn. Maar naarmate de kosten van een
5 Uitgangspunten voor een goed ontwerp | 61