een toekomst voor kloosters - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Het proces van herbestemming van een klooster kent vaak veel stappen en
spelers. Soms is het nodig een actie voor behoud op touw te zetten zoals in
Woerden het geval is geweest. Het voormalige franciscaner klooster bleef
behouden en is nu een kunstencentrum.
Wettelijk is vastgelegd dat het archeologische bodemarchief
zo veel mogelijk in situ, op de plek zelf, behouden moet
worden. Als een klooster verbouwd wordt, of als er op het
terrein wordt bijgebouwd, kan dit leiden tot bodemverstoring.
Wanneer bijvoorbeeld nieuwe zware constructies
in het kloostergebouw of op het terrein nodig zijn, zullen
deze gefundeerd moeten worden. Soms wordt bij een
herbestemming een ondergrondse ruimte gecreëerd – denk
aan een parkeergarage. Maar zelfs het aanleggen van een
vloerverwarming kan het bodemarchief al verstoren.
Het is dus zaak tijdig in kaart te brengen wat er aan archeologisch
erfgoed te verwachten is, zodat daar tijdens de
planvorming en bouw rekening mee wordt gehouden. Bij
welke kloosters kan sprake zijn van archeologisch belang?
• Kloosters die vóór circa 1900 zijn gesticht.
• Kloosters op archeologische monumenten, zowel rijks-
beschermd als via het bestemmingsplan beschermd
(zogenoemde AMK-terreinen).
• Kloosters die op mogelijke resten van een voorganger
liggen of op de resten van andere oude gebouwen (bijvoorbeeld
kastelen). Ook sporen van bijvoorbeeld
prehistorische activiteit zijn mogelijk.
• Kloosters op terreinen waarvoor een middelhoge en/of
hoge archeologische verwachting geldt (archeologische
verwachtingskaarten).
bouwhistorisch onderzoek
De geschiedenis van een klooster is te achterhalen via
bouwhistorisch onderzoek. Bouwhistorisch onderzoek
bestaat onder andere uit het opmeten, documenteren
en interpreteren van een gebouw en zijn onderdelen.
Dit onderzoek wordt uitgevoerd door een onafhankelijk
De ‘kloosteralliantie’ (buurtbewoners, vrijwilligers en professionals) zet zich
in voor de leefbaarheid in de wijk met tal van (jeugd)activiteiten. Het voormalige
St. Hildegardis klooster is het bruisend middelpunt als multifunctioneel
wijkgebouw in het Oude Noorden in Rotterdam.
bureau. Bouwhistorisch onderzoek vertelt het verhaal van
het monument, analyseert de waarden en biedt inzicht in
de ontwikkelingskansen. De uitkomsten kunnen dienen als
inspiratiebron voor de planvorming en zo bijdragen aan de
kwaliteit van het uiteindelijke ontwerp.
Bij dit onderzoek horen over het algemeen ook een inventarisatie,
documentatie en waardering van het roerende
erfgoed, bijvoorbeeld door specialisten van Museum het
Catharijneconvent in Utrecht. Zij doen dit op basis van de
Handreiking Roerend cultureel erfgoed. Mogelijke adviseurs zijn
ook de andere musea voor religieuze kunst en de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed.
Is het klooster aangewezen als rijksmonument, dan zal de
registeromschrijving, die bij de aanwijzing is vastgesteld,
meestal al de nodige informatie bieden over de monumentale
waarden van het gebouw. Maar misschien is er na de
aanwijzing weer nieuwe informatie aan het licht gekomen.
De waardering is gewijzigd, de zeldzaamheidswaarde is toegenomen
of er hebben veranderingen plaatsgevonden aan
gebouw en omgeving. Het bouwhistorisch onderzoek werpt
óók licht op deze nieuwe ontwikkelingen. Bouwhistorisch
onderzoek maakt al met al een bewuste afweging van belangen
mogelijk. De brochure Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek
geeft handvatten voor de uitvoering van dit onderzoek.
tuinhistorisch onderzoek
Tuinhistorisch onderzoek voorafgaand aan de planvorming
geeft inzicht in de monumentale waarden van de tuin en
maakt duidelijk waar kansen en waar beperkingen liggen.
Het is te vergelijken met bouwhistorisch onderzoek, maar
dan specifiek voor het groen. Als de herbestemming ook een
groencomponent van enige betekenis heeft, is het raadzaam
dit soort onderzoek te laten uitvoeren. Ook hiervoor wordt
3 Op weg naar een goede bestemming | 35