een toekomst voor kloosters - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

3
Herbestemming vraagt een gedegen voorbereiding. Het is belangrijk inzicht te krijgen in de ontwikkelingsgeschiedenis
en de monumentale waarden van het complex, de bouwkundige staat, de benodigde vergunningen
en de financiële haalbaarheid van de plannen. dat vergt onderzoek en overleg. Zo wordt duidelijk
welke nieuwe functies bij het gebouw passen en welke ingrepen mogelijk zijn.
Weinig gebouwen lenen zich zo goed voor een herbestemming
als kloosters. Ongeveer 75% van de tot nu toe vrijgekomen
kloosters in Noord-Brabant en Limburg heeft een
nieuwe functie gekregen. De hoge leeftijd van de meeste
kloosterlingen en de zeer geringe aanwas zullen ertoe
leiden dat in de komende jaren nog heel wat kloosters hun
deuren zullen sluiten. Landelijk ligt de prognose tussen
de 120 en 175 complexen, waarvan de meeste in de beide
zuidelijke provincies. Ook zijn er kloostergebouwen die na
een eerdere herbestemming opnieuw leeg komen.
Naarmate er meer kloosters vrijkomen en de vraag naar
woon- en kantoorruimte in Nederland afneemt, zal de
match tussen aanbod en vraag steeds meer inventiviteit
vragen. De grote ‘kloosterprovincies’ Noord-Brabant en
Limburg voeren een actief beleid om de herbestemming
van leegstaande en leegkomende kloosters te stimuleren.
Proces
op weg naar een goede bestemming
Een herbestemmingstraject vergt veel tijd en energie. De
ervaring leert dat dit proces zelden lineair verloopt en veel
vaker een ‘zoekend’ of iteratief karakter heeft. Dat vergt een
open en creatieve instelling van alle betrokkenen. Soms
blijkt een ingeslagen weg die eerst kansrijk leek, later geen
soelaas te bieden. Nieuwe mogelijkheden en spelers dienen
zich onverwacht aan. Soms zal er sprake zijn van twee procesgangen,
één rondom de verkoop, bijvoorbeeld met een
bidboek, en één rondom de planontwikkeling. Soms koopt
de gemeente of de provincie een klooster aan en is de druk
even van de ketel.
Wil dit proces kans van slagen hebben, breng dan zo vroeg
mogelijk in kaart welke partijen erbij betrokken moeten
worden. Steek tijd in het achterhalen van ieders verwachtingen
en ambities. Zoek daarin naar de gezamenlijkheid en
probeer tegengestelde belangen te overbruggen of tenminste
op tafel te krijgen. Het kan zijn dat betrokken overheden
meerdere belangen hebben die eerst bij elkaar moeten
worden gebracht. Natuur- of ecologische belangen verstaan
zich niet met een wens of noodzaak tot bijbouwen in het
buitengebied om een nieuwe functie mogelijk te maken.
Veiligheidseisen nopen misschien tot steviger ingrepen dan
vanuit cultuurhistorisch perspectief wenselijk is.
Degene die het proces organiseert kan de eigenaar zijn,
maar een gemeente of provincie kan deze rol ook op zich
nemen. Andere betrokkenen zijn vaak de adviserende instanties,
zoals de Rijksdienst of de provincie, omwonenden,
(lokale) ondernemers, een woningcorporatie of zorginstelling,
een ontwerper die de eerste ideeën kan visualiseren
en onderzoekers die de gewenste kennis en gegevens boven
water halen.
Sommige organisaties zijn gehouden aan strikte voorschriften.
Zo mogen instellingen die vallen onder de Wet toegelaten
zorginstellingen (WTZi) niet zonder de tussenkomst van het
College sanering zorginstellingen onroerend goed (ver)
kopen, (ver)huren of belemmerende rechten zoals erfpacht
op zich nemen. Als het klooster nog in eigendom is van
een congregatie, zal ook die specifieke wensen en eisen
hebben. Commerciële partijen zijn gebaat bij duidelijkheid
vooraf. Duidelijkheid over wat volgens het bestemmingsplan
mogelijk is en welke ruimte er is voor functiewijzigingen.
En duidelijkheid over de cultuurhistorische waarden:
wat moet beslist behouden blijven en waar is ruimte voor
transformatie.
Creatieve oplossingen voor een herbestemming komen
soms uit onverwachte hoek. Het is dus zaak deze niet bij
voorbaat al onmogelijk te maken door torenhoge ambities
en dichtgetimmerde voorwaarden.
Een proces zoals hier aan de orde is, laat zich niet in een
paar logisch opeenvolgende stappen beschrijven. Daarom
volgt hier een aantal onderwerpen die over het algemeen,
op enig moment, aan de orde zullen komen.
Informatie en kennis
Het is raadzaam van te voren zo veel mogelijk informatie en
kennis te verzamelen die dienstbaar is aan de planvorming
en het uiteindelijke vergunningentraject. De Rijksdienst
adviseert om al vroeg de benodigde verkennende on-
3 Op weg naar een goede bestemming | 33