pdf-version - E-thesis

1. Het differentiedenken van Deleuze en Derrida
De Theatrale Cyborg
De theoretische basis voor mijn onderzoek naar de betekenis van het lichaam in de multitechnologische
performance wordt gevormd door het differentiedenken van Gilles Deleuze en
Jacques Derrida. De reden hiervoor is, zoals ik in de inleiding al aangaf, dat deze filosofische
stroming directe raakvlakken heeft met de studie van zowel het theatrale als het technologische
lichaam in de personen van respectievelijk Antonin Artaud en Rosi Braidotti. Het
differentiedenken vormt zo een goed uitgangspunt om het denken over het lichaam in de
theaterwetenschap en dat binnen de studie van de nieuwe media en digitale cultuur samen te
brengen in één interpretatiekader.
In dit hoofdstuk geef ik een korte uiteenzetting van de theorie van Deleuze en Derrida. Omdat het
onmogelijk is het werk van beide filosofen in al hun complexiteit hier weer te geven, beperk ik
mij hier tot die elementen die van belang zijn met betrekking tot de betekenis van het lichaam
binnen de differentiefilosofie. Het theoretisch kader dat hieruit ontstaat zal vervolgens als
vertrekpunt dienen voor de bespreking van respectievelijk het theatrale en het technologische
lichaam later in dit onderzoek.
1.1 Het openbreken van het systeem van representatie
Het differentiedenken, dat ook wel aangeduid wordt met de term poststructuralisme, is een
stroming die in de jaren zestig opkomt binnen met name de Franse filosofie en die in de decennia
daarna uitgroeit tot één van de belangrijkste filosofische fundamenten van de postmoderne
samenleving. Voortbouwend op de inzichten van het structuralisme van onder andere Levi
Strauss en Louis Althusser, geven filosofen als Georges Bataille, Gilles Deleuze, Jacques Derrida,
Jean-François Lyotard en Luce Irigaray de idee dat betekenis en kennis subjectieve,
contextgebonden gegevens zijn verder vorm. Ze creëren hiermee een denkwijze die zich afkeert
van de idealen van eenheid, waarheid en objectiviteit welke de basis vormden van het moderne
denken en verzetten zich tegen de gesloten en hiërarchische structuur van het systeem van
representatie.
Dit systeem van representatie, dat vanaf Plato het westerse denken grotendeels beheerst heeft
(Deleuze en Guattari:1987:xi), is een wijze van betekenisconstructie die gebaseerd is op het
principe van binaire oppositie. Individuele verschijnselen worden beschouwd als representaties
van een abstract ideaal en krijgen betekenis op basis van hun overeenkomst of verschil met dit
ideaal: “the system of representation (…) operates by establishing a fixed standard as the norm or
model (Olkowski:1999:2). De kritiek van het differentiedenken is dat binnen het systeem van
representatie het principe van differentie alleen als een negatief verschijnsel geïnterpreteerd kan
worden. Ieder verschijnsel, individu of situatie dat afwijkt van het ideaal is een defect, een
mislukking. Het systeem van representatie dwingt het bestaan hiermee in een structuur die geen
recht doet aan zijn heterogeniteit en complexiteit. Daarnaast is het zeer vatbaar voor
machtsmisbruik en kan het makkelijk ingezet worden als onderdrukkingsmiddel. Door cultureel
bepaalde waarden, normen en betekenissen binnen het systeem van representatie te verheffen tot
ontologische idealen, kan een heersende maatschappelijke klasse zijn eigen positie naturaliseren
en zo minderheden, die niet voldoen aan de heersende norm, buiten spel zetten. Door de werking
van het systeem van representatie bloot te leggen, probeert het differentiedenken de geslotenheid
5