pdf-version - E-thesis

De Theatrale Cyborg
respectievelijk Derrida en Deleuze, gaat de deconstruction of presence 16 zo uit van de principes
van dynamiek en heterogeniteit en doorbreekt het de gesloten structuur van traditionele
representaties.
De deconstruction of presence heeft tot gevolg dat het lichaam in de postmoderne performance
geen homogene entiteit is, maar zich voortdurend beweegt tussen presentatie en representatie. Er
is sprake van een voortdurend wisselende spanningsverhouding tussen werkelijkheid en fictie
waarbij geen van beide enige autoriteit bezit: “Hier führt die Überlegung weiter, daß im
postdramatischen Theater des Realen nicht die Behauptung des Realen an sich die Pointe darstellt
(…), sondern die Verunsicherung durch die Unentscheidbarkeit, ob man es mit Realität oder
Fiktion zu tun hat (Lehmann:1999:173, origineel cursief) 17 . Samen met de nadruk op het hier-ennu
en dus de openheid van de ontwikkeling, wordt hierdoor het proces van representatie
zichtbaar, mede als de vele mogelijkheden die in het heden besloten liggen. Het representatieve
denken wordt zo ontdaan van zijn onderdrukkende werking en opengesteld voor het individu. De
gelijktijdige fysieke aanwezigheid van acteur en toeschouwer neemt tenslotte ook het gevaar van
nihilisme dat in het postmoderne denken besloten ligt weg, omdat het laat zien dat differentie
altijd gebonden blijft aan specifieke, spatio-temporele situaties. De postmoderne performance
geeft zo concreet vorm aan het ethische aspect van het differentiedenken van Deleuze en Derrida
en laat zien dat deconstructie/deterritorialisatie niet zonder verantwoordelijkheid gaat.
Wanneer we het theatrale lichaam in de postmoderne performance vergelijken met Artaud’s
theorie over het Theater van de Wreedheid en dan in het bijzonder het orgaanloze lichaam, kan de
conclusie getrokken worden dat dit theatrale lichaam een orgaanloos lichaam in wording is.
Vanuit het representatieve denken verzet het zich tegen dit systeem. Aangezien het nooit buiten
representatie kan treden, zal het nooit complete vrijheid bereiken en moet het altijd blijven
streven naar openheid en differentie.
2.4 Het theatrale lichaam als orgaanloos lichaam in wording
In het voorgaande gedeelte heb ik geprobeerd een beeld te schetsen van het theatrale lichaam in
het licht van de problematiek van het representatieve denken. Hieruit is gebleken dat dit lichaam,
via verschillende stadia, de geslotenheid en macht van het systeem van representatie heeft weten
te doorbreken, zonder hierbij de onontkoombaarheid van het principe van representatie te
16 Gezien de nadruk die ik in dit hoofdstuk gelegd heb op het hier-en-nu aspect van het theater in het realiseren van de
differentie waar Deleuze en Derrida over spreken, lijkt het misschien tegenstrijdig om hier te spreken over
deconstruction of presence, ofwel deconstructie van aanwezigheid. Het begrip presence zoals Auslander het gebruikt is
echter geen verwijzing naar het hier-en-nu van het theater an sich, als wel naar het idee van authenticiteit en
identificatie dat samengaat met de modernistische opvatting van het theatrale lichaam als pure presentatie: “In theatre,
presence is the matrix of power; the postmodern theatre of resistance must therefore both expose the collusion of
presence with authority and resist such collusion by refusing to establish itself as the charismatic other”
(Auslander:1997:63) Gezien de verbondenheid van het begrip presence of aanwezigheid met het theater als kunstvorm
an sich, spreek ik persoonlijk dan ook liever van deconstructie van identificatie of deconstructie van autoriteit.
17 Hans-Thies Lehmann kiest er bewust voor om de term postdramatisch te gebruiken in plaats van de term postmodern
in zijn beschrijving van het theater van de laatste drie decennia van de twintigste eeuw. De term postmodern in relatie
tot het theater heeft volgens Lehmann door de veelvuldige en onkritische wijze waarop het gebruikt is, zijn inhoud
grotendeels verloren (Lehmann:1999:27/28). Anders dan de term postmodern is de term postdramatisch direct
verbonden met de traditie van het theater waardoor deze voor Lehmann bruikbaarder is om de vernieuwingen in het
theater vanaf 1970 te analyseren. Hoewel ik het deels eens ben met Lehmanns kritiek dat er te vaak en te makkelijk
gesproken is over postmodern theater, hanteer ik deze term in het kader van dit onderzoek wel, omdat deze de
mogelijkheid biedt de ontwikkelingen in het theater te koppelen aan de differentiefilosofie van Deleuze en Derrida. De
term postmodern heeft voor mij dan ook in de eerste plaats een filosofische en geen artistieke betekenis.
27