pdf-version - E-thesis

2. Het Theatrale lichaam
De Theatrale Cyborg
Na in het voorgaande hoofdstuk een uiteenzetting gegeven te hebben van het differentiedenken
van Gilles Deleuze en Jacques Derrida, is het nu mogelijk de overstap te maken naar het denken
over het lichaam binnen het vakgebied van de Theaterwetenschap. Het theoretisch kader van het
differentiedenken vormt hierbij het uitgangspunt. Dit betekent dat het lichaam binnen het theater
vanuit een zeer specifieke instelling benaderd wordt, met daarin een speciale positie voor de
Franse theatermaker en theoreticus Antonin Artaud (1896-1948). Zijn denken over het lichaam en
het theater kent veel raakvlakken met de theorie van Deleuze en Derrida die beiden in hun eigen
werk veelvuldig naar hem verwijzen.
De opbouw van het hoofdstuk is als volgt. Eerst geef ik een algemene inleiding over de definitie
van het theatrale lichaam in het licht van het differentiedenken. Vervolgens beschrijf ik de
opvattingen van Artaud over theater en het lichaam en zijn theorie van het Theater van de
Wreedheid. Tenslotte kijk ik vanuit deze theorie naar de ontwikkeling van het lichaam binnen het
theater in de tweede helft van de twintigste eeuw om zo uiteindelijk de betekenis van dit lichaam
in het huidige theater te kunnen benoemen.
Het zal blijken dat in de ontwikkeling van het denken over het lichaam binnen het theater van de
twintigste eeuw het verzet tegen de gesloten en hiërarchische structuur van het systeem van
representatie én de paradox die eigen is aan het differentiedenken een belangrijke rol heeft
gespeeld. Net als bij het differentiedenken, komen deze twee aspecten samen in het concept
orgaanloos lichaam.
2.1 Theater: de kunst van het lichaam
Het theater is één van de oudste kunstvormen. De eerste sporen dateren uit de vijfde eeuw voor
Christus en nog altijd is het theater volop aanwezig. In die lange geschiedenis heeft het vele
gedaanteverwisselingen ondergaan, zowel op het gebied van de vorm als op het vlak van de
inhoud. Eén element is echter onveranderd gebleven. Dit is de gelijktijdige aanwezigheid van
acteurs en toeschouwers in dezelfde ruimte, of zoals Hans-Thies Lehmann het stelt: “Theater
heiβt: eine von Akteuren und Zuschauern gemeinsam verbrachte und gemeinsam verbrauchte
Lebenszeit in de gemeinsam geatmeten Luft jenes Raums, in dem das Theaterspielen und das
Zuschauen vor sich gehen (Lehmann:1999:12, origineel cursief). Tot aan het begin van de
twintigste eeuw is de gelijktijdige aanwezigheid van acteurs en toeschouwers de enige wijze
waarop een zich in tijd afspelende kunstvorm kon bestaan, maar sinds de komst van film, radio,
televisie en de nieuwe media gaat dit principe niet meer op. De fysieke aanwezigheid van de
acteur is tegenwoordig het enige punt waarop het theater zich werkelijk onderscheidt van andere
narratieve kunsten, zodat met recht gezegd kan worden dat het theater de kunst is van de absolute
tegenwoordigheid. (Kattenbelt:1991:143).
Het theatrale lichaam is het lichaam dat zich in het hier-en-nu vanuit een esthetische instelling
presenteert aan een toeschouwer. Dit lichaam verhoudt zich op een bijzondere wijze tot het
systeem van representatie zoals dit in het voorgaande hoofdstuk uiteengezet is – afzonderlijke
verschijnselen worden beschouwd als representaties van een abstract ideaal en krijgen betekenis
op basis van hun gelijkenis met dit ideaal. Als esthetische entiteit verbeeldt het lichaam in het
13