1AQYoMq

Essaywel het bewerkingen zijn van nomoi die eerder in het tijdschriftvoor wetgevingsvraagstukken RegelMaat zijn verschenen,sluiten ze verrassend goed op elkaar aan envormen ze met elkaar een samenhangend, goed lopenden goed doordacht geheel. Vanuit verschillende perspectievenen op basis van zeer uiteenlopende (filosofische,sociologische en literaire) teksten worden de diverse stadiavan het wetgevingsproces belicht: van de totstandkomingen formulering van de wet tot en met de uitvoeringen handhaving van de wet en de maatschappelijke discussieerover. Rode draad vormen de acht morele eisen die deAmerikaanse rechtsfilosoof Lon L. Fuller aan wetgevingheeft gesteld: 1. wetgeving moet algemeen zijn en gelijkegevallen moeten gelijk worden behandeld; 2. burgers moetenkennis kunnen nemen van de wet; 3. wetgeving magniet met terugwerkende kracht worden ingevoerd; 4. dewet moet begrijpelijk zijn; 5. het recht moet intern consistentzijn; 6. de burger moet de wet kunnen naleven; 7. dewet moet niet voortdurend worden veranderd; en 8. rechtspraakdient gebaseerd te zijn op het geldende recht. 4 Aandeze acht ‘geboden’ voegt Willem er twee toe: 9. zelfreguleringverdient, waar mogelijk, de voorkeur boven (overheids)reguleringen 10. het ‘milde despotisme van hetbureaucratische regime’ moet worden vermeden (p. 38).Wat drukt de metafoor van de wet als kunstwerk nu preciesuit? Welk ideaalbeeld van wetgeving ligt eraan tengrondslag? In mijn opvatting komen in dit beeld ten minstevijf 5 betekenissen van wetgeving tot uiting, waarbijwetgeving zowel het product (de wet) als het proces (detotstandkoming en implementatie van de wet) omvat, alsmedealle actoren die betrokken zijn bij de totstandkoming,uitvoering, handhaving en interpretatie van wetgeving(wetgevingsjuristen, parlementariërs, bestuurders,rechters, maar ook journalisten, maatschappelijke organisatiesen burgers).a. De wet is een maatschappelijke betekenisconstructieWillem vat de wet ‘in de eerste plaats’ op als een ‘maatschappelijkebetekenisconstructie die als een bijzondersoort kunstwerk kan worden begrepen’ (p. 12). De wet biedt,met andere woorden, een interpretatiekader waarmee demaatschappelijke werkelijkheid in juridische termengeduid kan worden en waarmee in die werkelijkheid juridischetaalhandelingen verricht kunnen worden (zoals hetafsluiten van een contract of het aanklagen van iemandvanwege discriminatie). Terwijl Shelley dichters zag als ‘theunacknowledged legislators of the world’ beweert Willem,omgekeerd, dat de wetgever ook de rol van de dichter kanverwerven: ‘De wetgever is ongemerkt “dichter” gewordenwanneer de taal van de wet vat krijgt op de verbeelding enzo vorm geeft aan het publieke debat (bijvoorbeeld overvrijheid, gelijke behandeling en discriminatie)’ (p. 20). Omde wet tot een kunstwerk te laten worden, is wel vereist datde wetgever maat houdt (zie verder onder E) en ruimte laatvoor interpretatie. Hierin komt Willems voorkeur vooropen normen boven scherpe of gesloten normen naarvoren. Open normen, zoals de redelijkheid en billijkheid inhet overeenkomstenrecht, schrijven niet eenduidig eenbepaald gedrag voor, maar maken het mogelijk om in eendialoog tussen de betrokken juridische en maatschappelijkeactoren nadere invulling aan de wettelijke norm tegeven. De wet als kunstwerk is ‘principieel onvoltooid’ (p.411): bij elke toepassing krijgt de wet zijn voorlopige betekenis,die in het licht van veranderde omstandigheden engewijzigde maatschappelijke opvattingen steeds weer herzienkan worden. In de communicatie die de wet als kunstwerktot stand brengt, is dus sprake van een wederzijdseafhankelijkheidsrelatie tussen auteur en lezer: aan de enekant is de lezer (ofwel de juridische actor in dialoog metburgers) afhankelijk van het in de wet aangereikte begrippenkader,dat het mogelijk maakt om de werkelijkheid juridischte duiden en daarbinnen juridisch geldige handelingente verrichten; aan de andere kant is de auteur (dewetgever) afhankelijk van de bereidheid van juridischeactoren en burgers om met de wet aan de slag te gaan ennadere betekenis te geven aan de open normen die in dewet zijn vastgelegd. De wet dient een ‘sociale betekenis’ tekrijgen (p. 308), dat wil zeggen dat deze werkzaam en bruikbaaris voor degenen voor wie de wet is bedoeld. Willemduidde dat eerder aan met het begrip ‘symboolwerking’: omwaarde te kunnen hebben, moet de wet ‘tegelijk effectiefzijn ten opzichte van de door de wet beoogde normadressatenen oriëntatiepunten bieden voor degenen die bij deinterpretatie van de wet (…) betrokken zijn.’ 6b. Wetgeving is een waardenexpressieDe wet als kunstwerk is, behalve een ‘communicatiemedium’(p. 437) dat een ‘symbolische orde’ (p. 36) tot standbrengt, ook een expressiemiddel waarmee fundamentelewaarden van een gemeenschap tot uitdrukking wordengebracht: ‘De wetgever maakt niet alleen regels die bruikbaarmoeten zijn, maar legt zich ook vast op normen, rechtenen beginselen die van fundamentele betekenis wordengeacht’ (p. 178). In de Grondwet, waarin fundamentele vrijheidsrechtenen sociale grondrechten zijn neergelegd,komt dat duidelijk naar voren maar ook andere wetgevingkan worden gezien als een waardenbekrachtiging, zoals deerkenning van het homohuwelijk of de bevestiging dat dierengeen ‘zaken’ zijn (ingevolge artikel 3:2a BW). In dit verbandverwijst Willem naar Jeremy Waldrons notie vanarchetype (in de zin van een bijzonder of typisch voorbeeldvan een bepaalde zaak of persoon). Archetypen ‘staan voorveel meer dan hun directe betekenis voor de rechtspraktijk;ze drukken ook een waarde uit waaraan het systeem en dejuristen worden gecommitteerd’ (p. 193). Waldron geeft alsvoorbeeld het folterverbod, dat als verbod direct betekenisheeft, maar indirect ook een opvatting weergeeft over de‘De wetgever is ongemerkt “dichter” geworden wanneer de taalvan de wet vat krijgt op de verbeelding en zo vorm geeft aan hetpublieke debat’498 NEDERLANDS JURISTENBLAD – 27-2-2015 – AFL. 8