Buiten de Orde 2014 #2

uiten de orde 2014 nummer 2
Boek bespreking
Vergeet Piketty, lees The New Way
Slavoj Žižek gebruikt in één van zijn shows het beeld van Wile E. Coyote die door de Roadrunner
een ravijn is ingelokt. De kluns hangt al in de lucht als het in hem opkomt naar beneden te kijken.
Pas wanneer hij ziet dat hij geen grond onder de poten heeft, stort hij naar beneden. Is het
neoliberale subject een cartoonfiguur? Zwabbert hij al met vier poten in het luchtledige en moet hij
de situatie slechts onder ogen zien om aan zijn verdiende einde te komen? Hoe is het mogelijk dat
het neoliberaal beleid verder woekert, hoewel het crisis en sociale regressie brengt?
Door Jacob Zonneber
nieuWe beschaVingsnorm
Neoliberalisme is geen economische theorie maar
een wereldbeschouwing; het is onze vorm van
bestaan. Het is niet slechts een destructieve
ideologie (‘uitverkoop van de
beschaving’), maar het produceert actief
een nieuwe beschavingsnorm. Dardot en
Laval vatten deze handig samen aan het
begin van The New Way of the World: ‘Deze
norm schrijft iedereen voor om te leven
in een wereld van gegeneraliseerde competitie.
Het roept werkende mensen op
om een economische strijd aan te gaan
tegen elkaar, het dwingt sociale relaties
te voldoen aan de logica van de markt,
het bevordert de rechtvaardiging van
groeiende ongelijkheid, en het verandert
het individu in een onderneming.’ [p. 3]
Het is een globale norm, in de zin dat hij
wereldwijd wordt opgelegd en in de zin
dat hij niet alleen economische, maar
alle menselijke aspecten omvat.
Neoliberalisme
moet niet verward
worden met ‘laissezfaire’
geen geWoon liberalisme
Neoliberalisme moet niet verward worden met
‘laissez-faire’, het aloude liberale geloof dat een
magische, onzichtbare hand ons naar de liberale
heilsstaat voert zolang de overheid zich niet
mengt in markttransacties. Vier aspecten zijn
nieuw aan het neoliberalisme:
1 Terwijl klassiek liberalisme het ontstaan van
markten als een spontaan, natuurlijk proces
voorstelde, is voor neoliberalen noodzakelijk
dat staat en recht markten in het leven roepen
en houden. Neoliberalisme is dus een constructivistisch
project, geen natuurlijke orde.
2 De essentie van de Markt bestaat niet in handel
zoals bij oude liberalen, maar in concurrentie.
Opnieuw is het een rol van de staat om concurrentie
te bevorderen.
3 De staat is niet langer een externe partij die
waakt over het functioneren van de marktsamenleving,
maar is zelf onderhevig aan de
wetten van concurrentie. Voor Friedrich Hayek
gaat privaatrecht boven alles; ook de staat is
hieraan ondergeschikt in wat Dardot en Laval
de ‘privaatrechtsamenleving’ noemen.
4 Ieder individu in de privaatrechtsamenleving
wordt in een vorm gekneed door de universele
norm van concurrentie. Hij moet zichzelf
beschouwen als een onderneming in directe
concurrentie met alle andere individuele ondernemingen
in de strijd om schaarse middelen:
‘Iedereen moet een onderneming zijn die
beheerd wordt, en moet kapitaal zijn dat zijn of
haar vruchten afwerpt.’ [p. 302]
neoliberale Visie
Neoliberalisme heeft herkenbare nieuwe eigenschappen,
maar kwam niet als een coyote uit de
lucht vallen. Van de voorlopers is Herbert Spencer
er een waarop neoliberalen zich in fatsoenlijk
gezelschap beroepen: sociaal-darwinisme stond
een tijd in kwade reuk vanwege Hitler en zo.
Toch was Spencer eind negentiende eeuw de
invloedrijkste liberale intellectueel. ‘Survival of
the fittest’, een slogan uit zijn koker, was meer
dan een beschrijving van een natuurlijk proces,
een voorschrift voor een gezonde mensenkudde.
Spencers bijdrage aan wat Philip Mirowski het
‘neoliberale gedachtecollectief’ noemt, is dat
wedijver de basis vormt voor een gezonde samenleving.
Ongelijkheid is een gegeven van de natuur
en moet natuurgetrouw gerepliceerd worden in
de moderne staat. Bestaande ongelijkheid is een
weerspiegeling van de natuurlijke geschiktheid
voor het leven, vooropgesteld dat ieder vrij is privébezit
te verwerven en te gebruiken naar eigen
goeddunken.
Ingrijpen in deze orde (bijvoorbeeld armenzorg)
bevordert de ongeschikte individuen en tast de
vrijheid, dat wil zeggen het privébezit, aan. De
Amerikaanse socioloog William Sumner beschreef
18