Buiten de Orde 2014 #2

uiten de orde 2014 nummer 2
moeten met oproer maken. Dan willen ze
zich aansluiten bij de afdeeling R.S.C.’7
De hoofdcommissaris schreef verder dat
hij hoopte dat De Bruijn de leiding zou
krijgen over de militaire politieleden van
de raad. Mensen als Henk van Oosten
waren overigens wel op de hoogte van de
infiltratiepogingen van de politie. Zo nu en
dan stuurde de vergadering iemand weg.
De infiltratie van de politie in de raad kan
het beste gezien worden als een voorzorgsmaatregel.
Want de raad was zoals
alle andere in Nederland nu ook weer niet
al te sterk. Het gebeurde dat er tijden niet
vergaderd werd. Pas als er actie of oproer
aanstaande was, kwam men weer bijeen.
In de stad Utrecht
was er een lokale
variant van de
revolutie
reVolutiepoging troelstra
In Duitsland braken bij het einde van de
Eerste Wereldoorlog revolutionaire tijden
aan en in ons land meende Troelstra dat
deze bij ‘Zevenaar geen halt zou houden’.
In veel plaatsen werd het onrustig. Er was
sprake van soldatenverzet in een twintigtal
plaatsen in heel het land. De muiterij
in de Harskamp is het bekendst. Ook in
de provincie Utrecht was het roerig. In
Amersfoort rebelleerden militairen bij de
Vlasakkers, zij het op beperkte schaal. In
de stad Utrecht was er een lokale variant
van de revolutie. Geschrokken merkte
het Utrechtsch Provinciaal en Stedelijk Dagblad
op 12 november 1918 op: ‘Het ziet er
inderdaad voor de burgerlijke klasse nogal
dreigend uit.’ De krant hekelde de onmacht
van het parlement om bepaalde problemen
op te lossen, maar wees de ‘radenrepubliek’
van Troelstra af en beloofde een
betere maatschappij door samenwerking
van allen.
Naar aanleiding van geruchten ontkende
burgemeester J.P. Fockema Andreae
gesprekken gevoerd te hebben met vertegenwoordigers
van arbeidersorganisaties,
zoals zijn Rotterdamse ambtgenoot A.R.
Zimmerman dat wel deed. Hij gaf later wel
toe op 3 november overleg gehad te hebben
met de wethouders over wat te doen
indien er een nieuwe regering zou komen.
De SDAP-voorman Troelstra maakte achteraf
in zijn Gedenkschriften de inschatting,
dat een honderdtal vastberaden mannen
in de Domstad tijdelijk de macht had kunnen
overnemen.8
Dat overwicht bestond maar kort, want
al snel zouden de protestants-christelijke
en de katholieke organisaties zich door
middel van demonstraties
uitspreken
tegen alle revolutionaire
pogingen. Op
16 november, twee
dagen voordat de
massa’s in Den Haag
trouw aan de koningin
betuigden, vond
er een grote bijeenkomst
plaats van
katholieke arbeiders
in Tivoli. Diezelfde
avond colporteerden
aanhangers van de
SDP met het partijblad
De Tribune. Ze
werden daarbij vergezeld
door leden
van de soldatenraad
die hen moesten
beschermen tegen
baldadige jeugd en
‘oranjeklanten’.
Op 17 november kwam het Utrechtse RSC
massaal samen in de Stadsschouwburg.
Volgens sommigen meer ‘uit sensatiezucht
dan uit revolutionaire aandrang’. De rede
van Troelstra werd een ‘proletarische,
revolutionaire bevlieging’ genoemd en
betiteld als ‘krankzinnig’, want niet voorbereid.
Onder de aanwezigen bleek zich
ook een secretaris van de burgerwacht te
bevinden. Toen hij het woord probeerde te
nemen, overstemde de menigte hem door
het zingen van ‘De Internationale’.
Tenslotte zou nog op 19 november op
initiatief van studenten een demonstratie
gehouden worden waarin zij de aanhankelijkheid
aan de koningin betuigden. Hoewel
de revolutieoproep van Troelstra geen
navolging vond, kwamen er toch belangrijke
hervormingen tot stand: algemeen
vrouwenkiesrecht, de achturige werkdag
en het ouderdomspensioen. Bovendien
werd het leger snel gedemobiliseerd. De
Utrechtse soldatenraad zou gedurende het
jaar 1919 doorgaan met zijn activiteiten
onder de overgebleven militairen. Zoals we
nu weten zonder succes.
René van Bentem, voorman revolutionaire beweging in Utrecht en nauw
betrokken bij de soldatenraad
noten:
1. Dit is een bewerking van een artikel dat
eerder verscheen in GM Kwadraat, nr. 1 lente
2005, dat grotendeels was gebaseerd op
informatie uit mijn proefschrift Niet voor God
en niet voor het Vaderland. Linkse soldaten, matrozen
en hun organisaties tijdens de mobilisatie van
’14-’18, Soesterberg 2004.
2. Zie voor de activiteiten van bijvoorbeeld de
sterke Leidse en Apeldoornse onafhankelijke
mobilisatieclubs mijn artikelen in het themanummer
van De AS 186/187, De Grote Oorlog
1914-1918, voorjaar/zomer 2014.
3. Zie voor het manifest, Arie Hazekamp, ‘1915:
Het Dienstweigeringsmanifest en het groeiende
antimilitarisme’, in De AS 186/187, De
Grote Oorlog 1914-1918, voorjaar/zomer 2014.
4. De partijcommunist Arend Coenders zou
later terecht komen bij het radencommunisme
en de Bond van Religieuze Anarcho-
Communisten (BRAC).
5. Soldaten-Tribune, nr. 7, juni 1918.
6. Dat gebeurde niet alleen in Utrecht, maar ook
in Amsterdam waar de autoriteiten infiltreerden
in de lokale anarchistische Soldaten en
Arbeidersraad (SAR). Zie daarvoor mijn artikel
‘Revolutionaire dreiging aan het einde van de
Eerste Wereldoorlog. Geheim agent Wooning
in de Soldaten- en Arbeidersraad’ in: Ron
Blom en Henk van der Linden, Amsterdam en
de Eerste Wereldoorlog, Soesterberg 2014.
7. Brief Hoofdcommissaris van Politie Utrecht
aan Procureur-Generaal Amsterdam plus bijlage,
21-8-1918, Nationaal Archief, Ministerie
van Justitie, Geheime Verbalen, 2.09.22, inv.
nr. 16423. Net zoals in bijvoorbeeld Duitsland
was het aan het einde van de oorlog ook
bij het Zaanse munitiebedrijf De Hembrug
nabij Amsterdam onrustig door stakende
arbeiders. Hierbij ging het om een combinatie
van politieke en economische eisen. Zie
daarvoor mijn artikel ‘Sociale strijd bij munitiefabriek
de Hembrug gedurende de Eerste
Wereldoorlog’ in het juninummer 2014 van
het VredesMagazine.
8. Pieter Jelles Troelstra, Gedenkschriften, deel IV,
Storm, Amsterdam 1931, p. 233-234.
60