Buiten de Orde 2014 #2

uiten de orde
eeuw. Dat ging niet vanzelf. Vrouwen hebben
zich op tal van terreinen hard en met
geweld verzet tegen de terugdringing van
hun positie in het maatschappelijke leven.
De steun voor de visie waarbij de vrouw
thuis blijft en zich alleen bezig houdt met
huishoudelijke taken en opvoeding van kinderen
was echter zeer groot waardoor in
een tijdsbestek van minder dan vijftig jaar in
heel West-Europa de maatschappelijke positie
van de vrouw volledig was veranderd.
de VrouW in de arBeidersklasse
Engeland, het eerste land dat op grote
schaal industrialiseerde, maakte in de eerste
decennia van de industrialisatie in de
fabrieken voornamelijk gebruik van vrouwen
en kinderen. Niet alleen in de textielindustrie,
maar in vrijwel alle sectoren van de
geïndustrialiseerde productie waren vrouwen
en kinderen verreweg in de meerderheid.
In de metaalindustrie, begin negentiende
eeuw, bestond 80 à 90% van de
arbeiders uit vrouwen en ook in de papierfabrieken,
porselein-, textiel-, steen-, leer- en
kruitfabrieken waren vrouwen en kinderen
veruit in de meerderheid; zij verrichtten werk
dat door mannen te min werd geacht.
Mannen bleven zo lang mogelijk zelfstandig
werken als ambachtsman, weigerden
om in een fabriek te gaan werken, maar
werden door de concurrentie van de
fabrieken steeds armer omdat de prijzen
voor hun producten bleven dalen. De
man kon met het inkomen uit zijn eigen
ambacht geen huishouden onderhouden.
En in de nieuwe maatschappelijke orde
waren mannen kostwinner geworden. Om
het gezinsinkomen op peil te brengen gingen
vrouwen noodgedwongen buitenshuis
– in de fabriek – aan het werk. De inzet
van vrouwen in de fabrieken was in eerste
instantie niet de keuze van de industriëlen,
maar het gevolg van de weerzin van
arbeiders om in een fabriek te werken.
Vrouwen en kinderen bleken echter makkelijker
te disciplineren en disciplinering
was vanwege de verregaande arbeidsdeling
en mechanisering noodzakelijk; de
mens werd het verlengstuk van de machine
en de machine bepaalde het ritme van
de werkzaamheden, de klok bepaalde de
rusttijden. Industriëlen stelden daarom al
snel alleen vrouwen en kinderen aan ten
behoeve van de productie en hadden een
handvol mannen in dienst als opzichter.
Vrouwen waren niet alleen beter geschikt
als fabrieksarbeider, maar ook goedkoper
omdat de ongelijke betaling van mannen
en vrouwen werd geïntroduceerd. Het
ongelijk betalen van mannen en vrouwen
voor gelijke arbeid is niet het gevolg van
directe vrouwendiscriminatie, maar van de
herdefiniëring van de economische positie
van de vrouw in de maatschappij. Omdat
vrouwen volgens de opvattingen van het
‘verlichte’ establishment geen economische
positie meer dienden te vervullen,
maar thuis moesten blijven, was het werk
dat deze vrouwen deden geen ‘arbeid’
meer, maar ‘bijverdienste’. En ‘bijverdiensten’
van zowel mannen als vrouwen werden
altijd al lager beloond dan ‘arbeid’.
De positie van de vrouw binnen de maatschappij
werd dus eerst zodanig gedefinieerd
dat zij geen arbeid in de ware zin
meer kon verrichten, waarna vervolgens
haar inkomen als ‘bijverdienste’ structureel
naar beneden kon worden bijgesteld.
De industrialisatie in combinatie met de
veranderde positie van de vrouw heeft
enorme maatschappelijke gevolgen gehad
voor arbeidersgezinnen. De man werd
kostwinner, maar kon zijn gezin niet onderhouden.
Hij moest aanvaarden dat zijn
vrouw en kinderen in een fabriek gingen
werken, terwijl dit werk begin negentiende
eeuw gelijkgesteld werd met hoereren.
Een gemiddeld arbeidersgezin in Engeland
aan het begin van de negentiende eeuw
bestond uit een man die zelfstandige
arbeid verrichtte maar door de concurrentie
van de grote fabrieken steeds minder
ging verdienen en een vrouw die moest
‘bijverdienen’ in een fabriek, waarmee zij
een half inkomen verwierf voor een meer
dan fulltime baan. Gezamenlijk, eventueel
aangevuld met de nog lagere inkomens van
de kinderen, konden de gezinnen wellicht
net rondkomen, maar meestal niet.
de VrouW in de Bourgeoisie
De nieuwe positie van de vrouw in de maatschappij
had ook voor de rijkere vrouwen
vergaande consequenties. Met de industrialisatie
ontstond een klasse van rijken
zonder landgoederen. De vrouwen uit deze
klasse woonden in grote huizen met een
handvol personeelsleden en eventueel wat
kinderen, met een man die de hele dag van
huis was. Deze vrouwen mochten conform
het nieuwe ideaalbeeld van de vrouw niets
doen. De rijke vrouw was genoodzaakt haar
leven in totale ledigheid door te brengen.
‘Bijverdiensten’ waren er voor haar niet en
dat was ook niet nodig, want de man was
kostwinner en verdiende genoeg. Het huishouden
liep vanzelf als het personeel goed
was, en de kinderen werden hooguit alleen
in de eerste paar jaar door hun moeder
opgevoed, maar daarna snel overgedragen
aan mannen die de kinderen konden onderwijzen.
De keerzijde van de vrouw thuis was
immers dat een vrouw ook niet meer in
staat werd geacht een kind te onderwijzen
omdat ze daar de kennis niet voor had.
Een ‘deugdzame vrouw’ van rijke huize
bracht haar dagen door in en rond het
huis, eventueel ‘babbelend’ met andere
vrouwen in dezelfde positie. Deze vrouwen
dienden ervoor te zorgen dat zij hun
echtgenoot nooit in verlegenheid brachten
door bijvoorbeeld in gezelschap een
mening te verkondigen. Ze hoorden ervoor
te zorgen mooi te zijn, bescheiden te zijn
en volgens de laatste mode gekleed, ter
meerdere eer en glorie van hun echtgenoot.
En die laatste mode kan beschouwd
worden als een extra bron van irritatie.
cultuur en mode
Na een korte periode van ‘sobere’ mode
voor rijke dames, vlak na de Franse
Revolutie, werd er op het terrein van kleding
alles aan gedaan ervoor te zorgen dat vrouwen
zo min mogelijk konden bewegen. In de
loop van de negentiende eeuw worden de
rokken (ruim over de enkel, want die mocht
niet gezien worden) steeds boller. Eerst
door onderrokken toe te voegen, maar
vanaf 1858 wordt de crinoline geïntroduceerd.
Een crinoline is een kooiconstructie
waarover de rok valt. Hoe rijker de vrouw,
des te groter de crinoline, want niet alleen
getuigde de enorme hoeveelheid stof die
voor de rok over de crinoline nodig was van
grote rijkdom, het betekende ook dat aan
huis een grote voordeur nodig was, anders
konden de vrouwen het huis niet binnen.
Deze kleding moet wel het dieptepunt
in de geschiedenis van de mode zijn.
Want, was de crinoline zeer onpraktisch en
gevaarlijk (er verbrandden jaarlijks vrouwen
omdat hun rok vlam vatte), de rest van de
kleding was dat ook. Waar de rokken en
de mouwen zoveel mogelijk stof dienden
te bevatten, moest het lijfje van de jurk
extreem weinig stof bevatten. Vrouwen
lieten zich insnoeren in een korset, waarbij
zowel de taille als de borstkas tot vlak
onder de borsten zover mogelijk werden
aangesnoerd. Het gevolg was dat vrouwen
63