Odeon 73 - start - De Nederlandse Opera

More documents

Recommendations

Info

Georges Bizet Achtergrond Carmen Joke Dame Een zigeunerin voor de eeuwigheid Iedereen kent Carmen. Nee, iedereen kent zíjn Carmen. Of háár Carmen, natuurlijk. Want het personage dat anderhalve eeuw geleden op basis van een waar gebeurd voorval werd geboren in de novelle van Mérimée, groot en vermaard werd in Bizets opera en als icoon van het onheilspellende vrouwelijke de wereld veroverde, is meervoudig, ambivalent, dubbelzinnig, ongrijpbaar en levend als altijd. Op dit moment – as we speak, zogezegd – zijn in Rotterdam net de opnames afgerond van een nieuwe Nederlandse speelfilm die onder de titel Carmen van het Noorden komend najaar zijn première zal beleven. Het gaat om een thriller met urban muziekinvloeden, een eigentijdse hiphop-versie van Carmen gebaseerd op George Bizets opera en de vroege Nederlande film Een Carmen van het Noorden uit 1919. Naast acht jongeren die maandenlang in speciale workshops tot acteurs zijn getraind, zien we de acteurs Tygo Gernandt als de Rotterdamse rechercheur Joz en Sanguita Akkrum als de ambitieuze R&B-zangeres Carmen. Wat is het toch met Carmen dat ze tot op de dag van vandaag, sinds ze in 1845 tot leven kwam in de novelle van de Fransman Prosper Mérimée, nooit meer is gestorven? Dat ze als titelheldin van Bizets opera Carmen elk seizoen in alle uithoeken van de wereld op de planken staat? En dat ze van het operatoneel naar het filmdoek kon verhuizen, waar ze inmiddels in meer dan 80 verschillende versies is vastgelegd, en in musical-, toneel- en dansvoorstellingen voor volwassenen, voor kinderen of het hele gezin, jaar in jaar uit haar opwachting maakt? Onverzadigbaar Naar wie ze genoemd is, is onbekend. De naam Carmen wordt in verband gebracht met het Latijn voor lied of gedicht, zelfs toverspreuk. Haar naam verwijst op grond van klankovereenkomst ook naar een specifieke kleur rood: karmijn. Sinds haar eerste verschijning wordt ze ook altijd uitgebeeld met iets roods – een bloem, haar jurk, haar rode schoenen met vuurrode linten, haar haren. Ze sprak onmiddellijk tot de verbeelding, de brutale, zinnelijke Spaanse vrouw waarmee de componist in 1875 het publiek in de Parijse Opéra-Comique voor het hoofd stootte. Die rokende en vechtende zigeunerin, die ook nog eens op het podium wordt vermoord, dat was geen stof voor een avondje muziektheater waar je je dochters ook mee naartoe nam. Bizet en zijn librettisten – Meilhac en Halévy – hadden tegen de wens van de theaterdirecteur, die een happy end eiste, vastgehouden aan Mérimées plotverloop met het doodsteken van Carmen. De beloofde ‘verzachting’ van het gegeven kreeg vorm in Micaëla, de lieve verloofde van José, die bij Mérimée niet bestond. Carmen bleef wie ze was. Ze is als Don Giovanni, omschreef Régine Crespin, de Carmen van de jaren 1970, haar in een interview, ‘seksueel gretig maar onverzadigbaar.’ ‘Is ze misschien, nou ja… frigide?’ vroeg de onverschrokken journalist en de zangeres antwoordde: ‘Enfin, op een bepaalde manier. Ze wil in ieder geval afgewezen worden, iemand “nee” horen zeggen. Pas als 24 José ervandoor wil gaan, raakt ze geïnteresseerd.’ En met dat antwoord roept Crespin impliciet een eenvoudige maar belangrijke vraag op. De vraag: over wie gaat deze opera nu eigenlijk? Verzet Over José, meent musicoloog Winton Dean met grote stelligheid, want hij ontwikkelt zich van alle personages het meest en ‘zijn lot beroert ons meer dan dat van titelheldin Carmen’. Menige synopsis van de opera bevestigt deze visie. Maar al te vaak wordt de samenvatting van het verhaal eenzijdig verteld vanuit het perspectief van de soldaat José, die het slachtoffer wordt van Carmen met haar gevaarlijke vrouwelijke verleidingskunsten. Zoals eens Adam slachtoffer was van de vrouw, evenals de talloze mannelijke helden na hem in onze cultuur, waar scherp afgebakende velden rondom goed en kwaad in de seksetegenstelling man-vrouw gestalte krijgen. Carmen gaat over Carmen, zeggen daarentegen de zelfbewuste critica’s die vanaf de jaren ’80 van de vorige eeuw flink van zich lieten horen. Want het is háár strijd om vrijheid, haar afwijzing van de patriarchale ordening, haar gevecht voor zelfbeschikkingsrecht en tegen de mannelijke dominantie. Ze weet dat haar ‘nee’ tegen José haar dood zal betekenen – gewend als hij is dat vrouwen willen wat híj wil. ‘Hou je niet meer van me?’ ‘Nee, ik hou niet meer van je.’ Maar hij hoort haar niet en ‘wordt moe van haar te moeten dreigen’. ‘Steek dan of laat me erdoor,’ is haar antwoord en ze weet wat zijn beslissing zal zijn. Maar die wetenschap maakt de moord nog niet tot zelfmoord. Voor literatuurcritica Catherine Clément is Carmen dan ook de meest feministische en koppige van de operaheldinnen die het uiteindelijk allemaal moeten bekopen met dood. Aanvankelijk zit haar koppigheid nog in speels verzet. Ze zingt een liedje met een dubbele bodem, bedoeld om José die haar geboeid afvoert naar de gevangenis op andere gedachten te brengen. ‘Kop dicht,’ zegt José, ‘ik zei je toch niet tegen me te praten.’ ‘Ik zeg niks,’ is Carmens antwoord. ‘Ik zing, voor mezelf, en ik denk. Denken is niet verboden.’ Partijdigheid Bizets opera gaat over beiden, meent de Duitse musicoloog Carl Dahlhaus in een poging de posities van Carmen, de zigeunerin, en van José, de plattelandsjongen in uniform, op overeenkomsten te analyseren, en daarmee de sekse- en etnische verschillen tussen hen te negeren. Er is tussen hen, zo stelt Dahlhaus, een latent wederzijds weten van het noodlot dat de een onvermijdelijk het slachtoffer maakt van de ander. Dat onderlinge begrip stelt de protagonisten op voet van gelijkheid. Tsjaikovski –
groot bewonderaar van Bizet – ziet het ook zo. Aan zijn weldoenster en dierbare vriendin Nadezjda von Meck schrijft hij: ‘Wat een heerlijke operamaterie is dit! De laatste scène kan ik niet zonder tranen spelen: het juichen van het volk en het grove vermaak van de menigte bij het stierengevecht en tegelijkertijd de vreselijke tragedie en de dood van de twee hoofdpersonen, die door een rampzalig noodlot bij elkaar worden gebracht en naar een onontkoombare dood worden geleid.’ Maar of het nu zijn verhaal is of haar verhaal, misschien hun verhaal, zeker is het ook mijn verhaal over zijn, haar en hun verhaal, zo verbreedt romaniste Nelly Furman de toch al zo diverse betekenismogelijkheden. Maar Furman doet ook nog iets anders. Ze wijst op de onontkoombare partijdigheid die in elke interpretatie besloten zit, niet alleen in die van de regisseur en de uitvoerders, maar ook in die van de toeschouwers. En elke interpretatie van deze op scherpe tegenstellingen binnen de seksen geënte opera dient, bewust of onbewust, een eigen (sekse-) belang. Tegenwoordig hoort daar ook een ge - emancipeerd mannenbelang bij. ‘José komt tot leven op het moment dat hij Carmen ontmoet,’ citeert Furman Michel Rabaud. ‘Als hij zich een slappeling toont, is het niet omdat hij Carmen volgt, maar omdat hij niet in staat is haar helemaal te volgen. In plaats van in te gaan op Carmens vitale uitdaging, keert hij terug naar zijn stervende moeder. Hij is niet vrij en daarom verliest hij haar.’ Moederszoontje ‘Parle-moi de ma mère!’ De eerste woorden die José zingt, nadat hij al een tijdlang alleen nog maar heeft gesproken, gaan over zijn moeder. ‘Vertel van haar!’ zingt hij plotse - ling gepassioneerd. ‘En toen!...’ onderbreekt hij Micaëla vol ongeduld. Een brief en wat geld brengt zij hem, van zijn moeder, die dag en nacht aan hem denkt. Maar Micaëla brengt nog iets anders. Ze aarzelt. ‘Wat dan... zeg het nou...’ Een kus. Niet van haarzelf maar opnieuw van zijn moeder. ‘Een kus van mijn moeder?’ Plichtsgetrouw doet Micaëla verslag van haar missie. En overborrelend van pathos klinkt vervolgens het duet waarin José, gedienstig bijgestaan door Micaëla, zijn herinneringen aan zijn moeder en zijn geboortedorp ophaalt. Deze scène, halverwege de eerste akte, tekent de mannelijke held José ten voeten uit. Zijn egocentrisme en de vanzelfsprekendheid waarmee hij ervan uitgaat dat de twee vrouwen, zijn moeder en zijn jeugdvriendinnetje, hem onvoorwaardelijk liefhebben en er altijd voor hem zijn, krijgen niet alleen gestalte in de situatie en de tekst, maar ook in Bizets muziek. Waar ze samen zingen in het duet duldt José van Micaëla maar weinig eigenheid en zeker geen tegenspel. Bereidwillig zingt ze dan ook zijn melodieën na, volgt ze hem in zoete tertsen en in kleurloze octaven. Maar ook José is een muzikale volger. De boodschap die hij terugstuurt naar zijn moeder is identiek aan de boodschap die hij van haar ontving. Ze is belangrijk voor José, zijn moeder. En hoewel ze als personage niet aanwezig is op het podium, is ze wel hoorbaar in de muziek van het duet. Terwijl Micaëla haar verhaal doet en vervolgens José de moederlijke kus geeft, klinkt haar stem: in woorden 25 uit de mond van Micaëla die haar letterlijk citeert, en woordloos in de lage melodie van de strijkers. Ondersteunend en weinig vragend. Dag en nacht denkend aan haar José. Strijd Tegen de achtergrond van Micaëla’s onbaatzuchtige optreden, haar engelachtigheid zowel in gedrag als in vocale uitingen, kan titelheldin Carmen zich moeiteloos als de Ander profileren. Zoals Micaëla zich aangepast diatonisch beweegt binnen de grenzen van de tonaliteit, zo brutaal chromatisch en ontsnappend beweegt Carmen zich buiten de muzikale conventies. Zo metrisch voorspelbaar en binnen de maatstrepen Josés brave vriendinnetje, zo ritmisch frivool en onvoorspelbaar de zigeunerin. En zo engelachtig hoog het kuise meisje, zo ambigu in haar borstregister de verleidelijke vrouw. Want Carmen en Micaëla zijn niet alleen rivalen in de liefde, ze zijn ook elkaars tegenpolen binnen hun eigen sekse. Precies zoals de rivalen Don José en Escamillo, de stierenvechter, dat zijn. Deze vier personages als uitersten, met duidelijke seksegebonden stereotyperingen, vormen de ingrediënten waarmee Bizet zijn muzikale drama vormgeeft. De seksueel actieve Carmen, clichévoorbeeld van de gevaarlijke vrouw, heeft haar seksegelijke tegenhanger in de eenvoudige en passieve Micaëla, het burgervoorbeeld van de ideale vrouw. En de wankelmoedigheid van moederszoontje José staat in schril contrast met de viriliteit van stierenvechter Escamillo, het super toon- beeld van opgepompte – en in muzikaal op zicht stamperige – mannelijkheid. En zo toont de opera niet zozeer een oorlog tússen de seksen, zoals Friedrich Nietzsche het ooit formuleerde, als wel de strijd bínnen de seksen. Furman: ‘De opera toont behendig de extremen binnen elke sekse, en daarmee ook de parallelle structuur tussen de seksen.’ In de hiphop-film Carmen van het Noorden van de Rotterdamse jongeren ligt de kwestie minder gecompliceerd. Hier spelen moderne dagelijkse problemen. Uit de synopsis: ‘Voor de jonge rechercheur is intimiteit onlosmakelijk verbonden met de gewelddadige relatie van zijn ouders. Joz is bang om als zijn vader te worden. Hij is afstandelijk en onzeker wanneer het om de liefde gaat. […] Als hij merkt dat de vrijgevochten Carmen valt voor de rapper MC Toro, verandert zijn miskende liefde in razende jaloezie en wordt Joz wie hij niet wil zijn...’ Literatuur: Affiche Carmen Catherine Clément, L’opéra ou la défaite des femmes, Parijs 1979 Nelly Furman,’The languages of love in Carmen’, in Reading Opera, A. Groos & R. Parker (red.), Princeton 1988 McClary, Georges Bizet: Carmen, Cambridge opera handbooks 1992
Page 1 and 2: O D E O N Magazine van De Nederland
Page 3 and 4: Marc Albrecht nieuwe chef-dirigent
Page 5 and 6: Achter de schermen 5 Marc N. Chahin
Page 7 and 8: 7 ma 18 mei 2009 première 20.00 uu
Page 9 and 10: Ook bedingt de uitgever een nieuw c
Page 11 and 12: Specialisme? Hij studeerde piano aa
Page 13 and 14: John Bröcheler en de fantastische
Page 15 and 16: 15 vr 5 juni 2009 première 20.00 u
Page 17 and 18: gesproken theater gaat dat misschie
Page 19 and 20: Geboorte van het zelfbewustzijn Zui
Page 21 and 22: Marco Polo in Amsterdam Adrienne Sc
Page 23: 23 ma 15 juni 2009 première 19.30
Page 27 and 28: het belangrijkst voor mij zijn gefu
Page 29 and 30: Interview Carmen Michel Khalifa Het
Page 31 and 32: Medea © Sebastian Bolesch een sele
Page 33 and 34: ChEryl BarKEr’s DIsCOgraPhy On Ch
Page 35: Het MUZIEKTHEATER AMSTERDAM Er zijn

Odeon 73 - start - De Nederlandse Opera

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?