Odeon 73 - start - De Nederlandse Opera

groot bewonderaar van Bizet – ziet het ook
zo. Aan zijn weldoenster en dierbare vriendin
Nadezjda von Meck schrijft hij: ‘Wat een
heerlijke operamaterie is dit! De laatste
scène kan ik niet zonder tranen spelen: het
juichen van het volk en het grove vermaak
van de menigte bij het stierengevecht en
tegelijkertijd de vreselijke tragedie en de
dood van de twee hoofdpersonen, die door
een rampzalig noodlot bij elkaar worden
gebracht en naar een onontkoombare dood
worden geleid.’
Maar of het nu zijn verhaal is of haar verhaal,
misschien hun verhaal, zeker is het ook
mijn verhaal over zijn, haar en hun verhaal,
zo verbreedt romaniste Nelly Furman de
toch al zo diverse betekenismogelijkheden.
Maar Furman doet ook nog iets anders. Ze
wijst op de onontkoombare partijdigheid die
in elke interpretatie besloten zit, niet alleen
in die van de regisseur en de uitvoerders,
maar ook in die van de toeschouwers. En
elke interpretatie van deze op scherpe tegenstellingen
binnen de seksen geënte opera
dient, bewust of onbewust, een eigen (sekse-)
belang. Tegenwoordig hoort daar ook een ge -
emancipeerd mannenbelang bij. ‘José komt
tot leven op het moment dat hij Carmen ontmoet,’
citeert Furman Michel Rabaud. ‘Als
hij zich een slappeling toont, is het niet omdat
hij Carmen volgt, maar omdat hij niet in staat
is haar helemaal te volgen. In plaats van in
te gaan op Carmens vitale uitdaging, keert
hij terug naar zijn stervende moeder. Hij is
niet vrij en daarom verliest hij haar.’
Moederszoontje
‘Parle-moi de ma mère!’ De eerste woorden
die José zingt, nadat hij al een tijdlang alleen
nog maar heeft gesproken, gaan over zijn
moeder. ‘Vertel van haar!’ zingt hij plotse -
ling gepassioneerd. ‘En toen!...’ onderbreekt
hij Micaëla vol ongeduld. Een brief en wat
geld brengt zij hem, van zijn moeder, die
dag en nacht aan hem denkt. Maar Micaëla
brengt nog iets anders. Ze aarzelt. ‘Wat
dan... zeg het nou...’ Een kus. Niet van haarzelf
maar opnieuw van zijn moeder. ‘Een
kus van mijn moeder?’ Plichtsgetrouw doet
Micaëla verslag van haar missie. En overborrelend
van pathos klinkt vervolgens het
duet waarin José, gedienstig bijgestaan
door Micaëla, zijn herinneringen aan zijn
moeder en zijn geboortedorp ophaalt.
Deze scène, halverwege de eerste akte,
tekent de mannelijke held José ten voeten
uit. Zijn egocentrisme en de vanzelfsprekendheid
waarmee hij ervan uitgaat dat de
twee vrouwen, zijn moeder en zijn jeugdvriendinnetje,
hem onvoorwaardelijk liefhebben
en er altijd voor hem zijn, krijgen niet
alleen gestalte in de situatie en de tekst,
maar ook in Bizets muziek. Waar ze samen
zingen in het duet duldt José van Micaëla
maar weinig eigenheid en zeker geen tegenspel.
Bereidwillig zingt ze dan ook zijn melodieën
na, volgt ze hem in zoete tertsen en
in kleurloze octaven. Maar ook José is een
muzikale volger. De boodschap die hij terugstuurt
naar zijn moeder is identiek aan de
boodschap die hij van haar ontving.
Ze is belangrijk voor José, zijn moeder.
En hoewel ze als personage niet aanwezig
is op het podium, is ze wel hoorbaar in de
muziek van het duet. Terwijl Micaëla haar
verhaal doet en vervolgens José de moederlijke
kus geeft, klinkt haar stem: in woorden
25
uit de mond van Micaëla die haar letterlijk
citeert, en woordloos in de lage melodie van
de strijkers. Ondersteunend en weinig vragend.
Dag en nacht denkend aan haar José.
Strijd
Tegen de achtergrond van Micaëla’s onbaatzuchtige
optreden, haar engelachtigheid
zowel in gedrag als in vocale uitingen, kan
titelheldin Carmen zich moeiteloos als de
Ander profileren. Zoals Micaëla zich aangepast
diatonisch beweegt binnen de grenzen
van de tonaliteit, zo brutaal chromatisch en
ontsnappend beweegt Carmen zich buiten
de muzikale conventies. Zo metrisch voorspelbaar
en binnen de maatstrepen Josés
brave vriendinnetje, zo ritmisch frivool en
onvoorspelbaar de zigeunerin. En zo engelachtig
hoog het kuise meisje, zo ambigu in
haar borstregister de verleidelijke vrouw.
Want Carmen en Micaëla zijn niet alleen
rivalen in de liefde, ze zijn ook elkaars tegenpolen
binnen hun eigen sekse. Precies zoals
de rivalen Don José en Escamillo, de stierenvechter,
dat zijn. Deze vier personages als
uitersten, met duidelijke seksegebonden
stereotyperingen, vormen de ingrediënten
waarmee Bizet zijn muzikale drama vormgeeft.
De seksueel actieve Carmen, clichévoorbeeld
van de gevaarlijke vrouw, heeft
haar seksegelijke tegenhanger in de eenvoudige
en passieve Micaëla, het burgervoorbeeld
van de ideale vrouw. En de wankelmoedigheid
van moederszoontje José
staat in schril contrast met de viriliteit van
stierenvechter Escamillo, het super toon-
beeld van opgepompte – en in muzikaal
op zicht stamperige – mannelijkheid. En zo
toont de opera niet zozeer een oorlog tússen
de seksen, zoals Friedrich Nietzsche het ooit
formuleerde, als wel de strijd bínnen de seksen.
Furman: ‘De opera toont behendig de
extremen binnen elke sekse, en daarmee ook
de parallelle structuur tussen de seksen.’
In de hiphop-film Carmen van het Noorden
van de Rotterdamse jongeren ligt de kwestie
minder gecompliceerd. Hier spelen moderne
dagelijkse problemen. Uit de synopsis: ‘Voor
de jonge rechercheur is intimiteit onlosmakelijk
verbonden met de gewelddadige relatie
van zijn ouders. Joz is bang om als zijn vader
te worden. Hij is afstandelijk en onzeker
wanneer het om de liefde gaat. […] Als hij
merkt dat de vrijgevochten Carmen valt voor
de rapper MC Toro, verandert zijn miskende
liefde in razende jaloezie en wordt Joz wie
hij niet wil zijn...’
Literatuur:
Affiche Carmen
Catherine Clément, L’opéra ou la défaite des
femmes, Parijs 1979
Nelly Furman,’The languages of love in Carmen’,
in Reading Opera, A. Groos & R. Parker (red.),
Princeton 1988
McClary, Georges Bizet: Carmen, Cambridge
opera handbooks 1992