Lokalhistorisk magasin - Lokalhistorie.no

More documents

Recommendations

Info

TEMA: UTVANDRING 10 Den tidlege utvandringa og den politiske fridomen AV NILS OLAV ØSTREM Amtmannen i Stavanger amt i tida 1833–1853, Gunder Aas, meinte i 1837 at det berre var kvekarar som hadde emigrert av fridomsgrunnar. 1 For andre utvandrarar enn dei heller få kvekarane, avviser amtmannen at den tidlege utvandringa skulle skuldast at håpet om å få eit lykkelegare liv i «politiske eller aandelige Henseender» hadde hatt «nogen Indflydelse paa deres Beslutning». Kvekarane som drog til Amerika i 1825, gjorde det for å søkja religiøs fridom. At utvandringa deira dermed også var av politisk karakter, har kome i bakgrunnen – endå om amtmann Aas rekna kvekarane som eit slag politiske flyktningar. Men har fylkesmannen i Rogaland på den tid rett i at den tidlege utvandringa elles generelt sett ikkje hadde noko politisk ved seg? Kva tid var eigentleg 1820- og 1830-åra? Kva prega samfunnet, miljøet og folks tankar den Lokalhistorisk magasin 4/06 gongen utvandringa starta opp? Det er på det reine at dei nye og radikale styringsideane og politiske visjonane som Grunnlova sette opp, var ei utfordring for mange med makt og posisjonar. Utvandringsmotiva kan neppe haldast heilt klare av og borte frå politiske straumdrag og tilstandar tidleg på 1800-talet. Ytringsfridom i 1814? Rogalendingen Nils Trulsson Bru frå Rennesøy skreiv på slutten av grunnlovsåret 1814 eit innlegg i ei avis i Kristiansand. 2 Nils Bru hadde møtt som utsending frå heimefylket sitt på november-stortinget det året, men meinte at det til tingsamlingane for framtida måtte veljast langt fleire bønder. Nils Bru hevda at bonde og borgar med sunn fornuft og praktisk erfaring best og rettast kunne vurdera dei politiske sakene. Biletet under: Torgslaget 17. mai 1829 var eit utslag av den undertrykkjande staten den første tida etter 1814. Mange av dei tidlege utvandrarane til Amerika i 1820/30-åra flykta frå manglande politisk fridom, likskap og brorskap i heimlandet. Teiknar: ukjent / Nasjonalbiblioteket, Biletsamlinga. Det går ei linje frå Nils Bru via Jon Neergaard til utvandraren Hans Barlien frå Trøndelag. Begge dei to siste var opptatte av det same som rogalendingen, ein mann som trass i at ytringsfridom var nedfelt i Grunnlova måtte tola tiltale – og dermed effektiv utestenging frå Stortinget – etter «presselova» frå 1799. Denne forordninga sette innskrenkingar for kva ein kunne ytra seg fritt om. Nordmøringen Jon Neergaard er kjent som forkjempar for formannskapslovane og det lokale sjølvstyret. Han skreiv «Olaboka», ei bok som med sin lange tittel naturleg nok måtte få eit slikt kort kallenamn. Boka, som første gong kom ut i 1830, heitte eigentleg: En Odelsmands Tanker om Norges nærværende Forfatning tilligemed en Samtale indeholdende Veiledning for Bønder til en rigtigere Fremgangsmaade ved Udkaarelse af Valgmænd og Repræsentanter.
Biletet til høgre: Biskop Jacob Neumann. Hyrdebrevet hans om utvandringa møtte motstand frå mange utvandrarar, også frå ein representant for det nye norskamerikanske presteskapet, Paul Andersen Nordland. Litografi frå 1848 utført av A. Giere etter maleri av J. Görbitz, 1837 / Nasjonalbiblioteket, Biletsamlinga. Hans Barlien var stortingsmann dei første åra etter 1814. Han ville ta røysteretten frå embetsmennene fordi dei skulle vera tenarar for folket. Om dette fekk han trykt ein artikkel i Det Norske Nationalblad i 1817. Rettsleg tiltale hindra også Barlien – nett som Bru eit par-tre år før – frå å få føra vidare stortingsarbeidet, eit verv Hans Barlien hadde som mål å bringa fram til politisk leiarskap for bondestanden. I staden blei han politisk passivisert. Like fullt nytta han seg av trykkefridomen. Så seint som året før han emigrerte, publiserte han eit skrift på 128 sider med merknader til Grunnlova. Her heldt han fram motstanden sin mot embetsmannsstyret og hevda at det ikkje var tatt tilstrekkelege konsekvensar av folkesuvereniteten og sjølvstyret som Grunnlova innebar. 3 Faktum må ha vore at Barlien drog til Amerika i formannskapsåret 1837 ganske desillusjonert og skuffa over at fridomsideala i Grunnlova i alle høve så langt ikkje hadde blitt etterlevde i praktisk politikk og styring. Hyrdebrevet og «motbrev» Kyrkja deltok også i argumentasjonen mot det utløpet folk bokstavleg tala kunne finna i å utvandra til USA. Biskop Jacob Neumann sitt hyrdebrev, også kunngjort i 1837, har ein argumentasjon som byggjer på ei tradisjonell oppfatning om at i eit standssamfunn burde folk halda seg til sin rette stilling og stad, altså innordna seg både i samfunnet og i geografien. Biskopen var motstandar av religionsfridom og like eins nye retningar i kyrkjelivet, også haugianarane gjekk han til angrep på. 4 Mindre kjent enn hyrdebrevet til Neumann, er det «motbrevet» den norskamerikanske kyrkjeleiaren Paul Andersen Nordland skreiv. Nordland utvandra frå bygda Vats i Rogaland i 1843, etter å ha vore lensmannsdreng der ei tid. I det han skreiv, som også blei publisert her i landet, heldt han fram at utvandring i og for seg var både rettkome og naturleg. 5 Han meinte både historia og fornufta tilsa det. For presten Nordland fall det naturleg å sjå dette i eit religiøst perspektiv: Guds gode gåver er strøydde ut over den ganske jord. I det kan ein ikkje unngå å sjå kor mykje godt og vist han ønskjer: Heile jorda skal fyllast av folk, alt skal koma menneska til gode. Og økonomisk vurdert var heller ikkje ønsket om å betra kåra sine i seg sjølv forkasteleg. Igjen ser han det heile i religiøst lys og seier at trongen til utvandring heller var å rekna som eit vitnemål om menneskets udøyelege del, som alltid trakta etter noko betre – noko større og edlare. Nordland er blitt karakterisert som ein «rosemålar» av «the American system». 6 Han sette prinsippa om fridom, likskap og brorskap i den amerikanske konstitusjonen opp imot den norske grunnlova: TEMA: UTVANDRING «Mottoet er fridom, men likskap er utelate og difor kan ikkje verkeleg brorskap eksistera.» Lesande emigrantar Korkje verkeleg fridom, likskap eller brorskap? Var det slik det norske samfunnet etter 1814 arta seg for mange av utvandrarane? Kan utvandringa deira altså verkeleg sjåast som ein reaksjon på at spranget mellom ideala i Grunnlova og den politiske røyndomen var for stort? Paul Andersen Nordland var ein vanleg godt opplyst utvandrar. Det er fortalt om han at han hadde lært seg litt engelsk før han drog. I dag veit me at lese- og skrivekunna – «den låge danninga» – blant vanlege folk var langt meir utbreidd enn kva tidlegare oppfatningar har vore. 7 Noko av det me kan rekna med at folk Lokalhistorisk magasin 4/06 11
Page 1 and 2: Lokalhistorisk magasin 4/2006 Tema:
Page 3 and 4: Lokalhistorisk magasin er medlemsbl
Page 5 and 6: ter hvert som brev og rapporter nå
Page 7 and 8: mange likte bedre å arbeide med lo
Page 9: tetsbibliotekets spesialsamlinger.
Page 13 and 14: sitt mot utvandring. Det er mykje s
Page 15 and 16: Bildet til venstre: Norsk utvandrer
Page 17 and 18: Biletet til venstre: Frå festgudst
Page 19 and 20: av de 272 sidene handler om sider v
Page 21 and 22: Lokalhistorisk magasin 4/06 21
Page 23 and 24: Sogelag i vesterveg det der ein gje
Page 25 and 26: Biletet til venstre: Kopi av ein av
Page 27 and 28: Vang historielag Jernvilje i 75 år
Page 29 and 30: Asker og Bærum historielag Lokalhi
Page 31 and 32: Lillestrøm historielag 40 år Hva
Page 33 and 34: Det tok noen år før kvinnene kom
Page 35 and 36: da fant hun ikke fram. Denne leilig
Page 37 and 38: Årbok for Steigen 30 år Båttur m
Page 39 and 40: Biletet til venstre: Askøy museums
Page 41 and 42: Bildet til høyre: Det er tegn som
Page 43 and 44: i 1952, 1957 og 1982, men så var d

Lokalhistorisk magasin - Lokalhistorie.no

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?