dįvānu lu at 't-türk'te geçen 'oğuzca' - Ankara Üniversitesi Açık Erişim ...

Eser bu çok yönlü yapısıyla 11. yüzyıl Türk dünyasının dili, edebiyatı, kültürü,
sosyal yaşayışı ve coğrafyası hakkında bize bilgi veren ansiklopedik bir eser
niteliğindedir. Divān-u Lüġati’t Türk aynı zamanda, çeşitli Türk boylarından
derlenmiş bir diyalektoloji sözlüğü özelliği de taşır. Ayrıca eserin sonunda bir dünya
haritası vardır. Kâşgarlı Mahmut, eserini yazarken o devrin Türk illerini dolaşmış ve
sözlükteki çeşitli Türk diyalektlerine ait dil malzemesini bizzat kendisi derlemiş ve
eserinde karşılaştırmalı olarak vermiştir. Bu yönüyle Dįvān tarihî Türk dilinin
orijinal dil malzemesine sahip olması bakımından da eşsiz bir temel kaynak
niteliğindedir. Bu eser sayesinde, Oğuzcanın, o devrin ortak yazı dili olan Karahanlı
Türkçesi ile öteki ağız ve lehçeler arasındaki yerini, onlarla birleşen ve ayrılan
yanlarını da az çok öğrenebilmekteyiz. Çünkü, Kâşgarlı Mahmud, eserinde herhangi
bir kelime veya dil kuralı üzerinde dururken “Türkler-yani Karahanlı Türklerince-
böyle söylenir; Oğuzlarda karşılığı şudur: Oğuzlar bunu bilmezler; Çiğil, Yağma,
Suvar ve Bulgar Türkleri ile Kıpçaklar bu söyleyişle ortaklaşırlar ya da ayırırlar;
onların başka bir diyaleği vardır.” gibi ayrıntılı açıklamalara da girmiş; gerektiğinde
bunlar için örnekler de sıralamıştır. 8
Kâşgarlı Mahmud, eserinde ağız ve lehçe ayrılıklarından söz ederken
değişikliklerin asıl lügatte değil, birtakım harflerin yerine başka harfler gelmesi,
yahut atılması yüzünden olur (DLT I; 31-32) demekle Oğuzca ile Karahanlı Türkçesi
arasındaki ağız ve lehçe ayrılığının daha çok ses değişmelerinden ileri gelen bir ses
bilgisi ayrılığına dayandığını belirtmekte ve Oğuzcayı dillerin en yeğnisi olarak
kabul etmektedir. (DLT I, 30) 9 .
Kâşgarlı Mahmud’un Türk dili yapısı için kullandığı ölçüler, elbette
bugünkülerden çok farklı olmuştur. Kullandığı dil Arapça olduğu içindir ki, Türk
diline tatbik ettiği imlâ sistemi de, ufak tefek değişikliklerle, yine Arap hurufatı
çerçevesi içerisinde kalmıştır. Bu sebeple Dįvān’da toplanan kelimeler Arap
sistemine göre düzenlenmiştir. Her kelime, içerisindeki konsonantların sayısı
nispetinde vezin kalıplarına ayrılmış ve çeşitli konulara bölünmüştür. Konuya göre,
ayrıca, Türk ağızlarının ve şivelerinin fonetik ve morfolojik hususiyetlerine, serpinti
8
Zeynep Korkmaz, “Kâşgarlı Mahmud ve Divanu Lugati’t Türk” Türk Dilinin Üzerine Araştırmalar
C. I. TDK. Ankara 1995, s. 258-259.
9
Zeynep Korkmaz, “Kâşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C. I. TDK
Yayınları: Ankara 1995, s. 244.
7