turan-sam yıl:1 sayı:3 yaz 2009

TURAN-SAM YIL:1 SAYI:3 YAZ 2009
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALARI MERKEZİ DERGİSİ
www.turansam.org
materyallerinden bağlayıcı vasıtalar olarak istifade edilir. Bağlama maksadıyla kullanılan bu vasıtalar
çeşitlidir ve sayılarının da fazla olması mümkündür. Zaman öttükçe bunlardan birkaçı kullanımdan
kalkar, daha elverişli olanlar ve hayatta kendini doğrulatanlar kalır, kullanım sonucu tekmilleşir,
yontulur ve günümüzdeki hale gelir. (1, 370-371)
A. Abdullayev çağdaş Türk dillerindeki bağlı bileşik cümleleri kuruluş tiplerine göre iki
kısma ayırmaktadır.
1. Bağlaçsız, yani bani bağlayıcı sözlerle (iyelik zamirleri) ve –sa, -se ekleri ile kurulan bağlı
bileşik cümleler.
2. Bağlaçlı bağlı cümleler.
Birinci kısımdakilerin meydana gelme kuralına dikkat yetirdiğimizde, bunların da iki kısım
olduğu görülmektedir. Birincisi, yan cümlesinde iyelik zamirinden birinin kullanımı ile kurulan bağlı
bileşik cümleler, ikincisi ise yan cümlesinde iyelik zamiri olmayıp, yalnız fiilin şart şekli ile
meydana gelen bağlı bileşik cümleler. Bu tür tabiiyetli bileşik cümlelerin her iki türü eskiden beri
Türk dillerinde var olmuş ve günümüzde de vardır. (1, 381-382)
Genellikle soru zamirlerinden türemiş iyelik zamirleri ile meydana gelmiş bağlı bileşik
cümlelerin daha eski olduğu onaylanmıştır. Çağdaş Türk dillerinde bu türden bağlı bileşik cümlenin
oluşması, aynı inkişaf sürecinin iki ayrılmaz sonucudur. Bilindiği gibi, bu tür bileşik cümlelerde yan
cümle temel cümleden önce kullanılır ve iyelik zamiri cümlede bulunur. Eğer yan cümlenin içindeki
iyelik zamiri bir zamanlar soru zamiri olmuşsa, o halde onun bulunduğu basit cümlenin de soru
cümlesi olduğu söylenebilir. Bağlı bileşik cümlenin bu türünün soru cümlesi ile dolaylı anlatımlı
cümlenin birleşmesinden meydana geldiğini düşünebiliriz. Böyle bir soru cümlesinin dolaylı
anlatımlı cümleden önce kullanılması, dinleyicinin dikkatini çekmek, genelleyip karşılaştırmak
amacına yöneliktir. Onun peşinden kullanılan dolaylı anlatımlı cümle ise bu sorunun cevabı gibi,
karşılaştırılan taraflardan biri gibi kullanılmıştır. Bu şekil bir müddet böyle kullanılmış ve ilk kısım
kendi özelliğini değiştirmek zorunda kalmıştır. Aksi takdirde birleşme olmazdı. Çünkü aynı
cümlenin bir kısmı soru, diğer kısmı ise dolaylı anlatım olarak birleşemez ve yaşayamazdı. Böylece
birinci kısım soru özelliğini kaybetmiş, dolaylı anlatımlı cümle özelliğini kazanmıştır. Öte yandan,
önceden soru cümlesine sözkonusu özelliği veren bu öğe, yani soru zamiri de kendi tabiatını
değiştirmiştir. Bu yolla da soru zamiri iyelik zamirine dönüşmüş, bağlı bileşik cümlenin kurulmasına
hizmet eden bir araç rolünü oynamıştır. Sonuçta birinci kısım yan cümle, ikinci kısım ise temel
cümle gibi formalaşmıştır. Bağlı bileşik cümlenin bu türünde yan ve temel cümlelerde karşılıklı
şekilde iyelik zamirleri ve işaret zamirleri (bazen de zarflar) kullanılır: Kim (kem)-o (ol); ne (neme)o
(ol); hansı (kaysı)-o (ol); nece (nasıl, kanday, necik, kalay)-ele (öyle, Anday, olay); neçe (kaç,
kanca)- o geder (o kadar, ança); haçan (kaçan)-onda (anda, şonda); hara (kayda, nere)-ora (anda). Bu
şekillerin Türk dillerinde varyantları son derece zengindir. Bu tipli kuruluş, sabitleştikten sonra ikinci
taraftaki, yani temel cümledeki işaret zamiri (yahut zarf) terk edilebilir. Onu anlam olarak oraya
eklemek mümkündür. ( o terk edilse de yine dikkate alınır). Yan cümlede fiili haber şart şekli ile
ifade edilir, yahut da fiili haberin sonuna (ek haline gelmiş) ise, -sa, -se eklenir. (1, 382-383)
Bu görkemli araştırmacı –sa, -se ekli yan cümlelerin Türk dillerinde oluşma istikametini açık
bir şekilde ortaya koymaktadır. Sürecin gerçekliği, sözün hakiki manasında doğru tespit edilmiştir:
soru zamiri-iyelik zamiri-soru cümlesi-dolaylı anlatımlı cümle-ne’li cümlelerin birleşmesi-bağlı
bileşik cümle-yan cümle-temel cümle.
A. Abdullayev “Müasir Azerbaycan dilinde tabeli mürekkeb cümle” (1) adlı ders notunda, -
sa, -se (ise) edatı ile ilgili olarak kaydetmektedir ki, bu edatla ilk olarak şart yan cümlesi temel
cümleye bağlanır. –sa, -se ekleri yalnız şart yan cümlesini değil, başka tür yan cümleleri de temel
cümleye bağlamaktadır. Bunların tamamını şart yan cümle olarak kabul edemeyiz. Bu meselede biz
yan cümlenin kuruluşunu, formasını dikkate almakla, muhtevasını unutamayız. Şart yan cümlesi ve
diğer yan cümleler için yapılan tanımlarda, yan cümlenin temel cümleye hangi yönden hizmet ettiği
dikkate alınır. Şart yan cümlesi temel cümle için, yani ondaki muhteva için şart olmalıdır. Aksi
takdirde ona şart yan cümlesi denemez. (1, 24)
* 18 *