turan-sam yıl:1 sayı:3 yaz 2009

TURAN-SAM YIL:1 SAYI:3 YAZ 2009
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALARI MERKEZİ DERGİSİ
www.turansam.org
Belirli metodik durumların da bu diller arasındaki yan cümleleri farklılaştırması mümkündür.
Bu durumlardan biri de Azerbaycan ve Türk dilinden farklı olarak, diğer iki dilde Gagavuz ve
Türkmen dilinde asılı komponentin haberine –sa, -se’nin katıla bilmesidir. Yukarıdaki dillerde bu
alametin olmaması, sırf metodik, aşağıdaki dillerde ise dil faktörü gibi kaydedilmelidir.
Diğer bir farklı özellik Gagavuz dilinin –sa, -se ekli yan cümlelerini, öteki dillerden
ayırmakta, bu da sözkonusu dilde komponentlerin yerinin daha serbest olmasıdır. “Sabit kuruluş,”
oğuz dillerine mahsus sıra kuralı bu dilde Slavyan dillerinin tesiri ile ister istemez bozulur.
Şart yan cümlesi ile ilgili bir fark şundadır ki, Türk, Türkmen ve Gagavuz dillerinde, -sa, -se
formalaşan sentaktik birimler çağdaş Azerbaycan dilinde “ki” bağlacı ile ilişkilidir.
Diğer bir fark, -sa -se’den sonra edatın kullanılmasıdır. Şurası kesindir ki, Azerbaycan ve
Türk dilinde –sa, -se eki ile yan cümlenin haberine “bele//bile” ve “ki” alametleri de eklenir. Fakat
böyle bir yapıya Türkmen ve Gagavuz dillerinde rastlanmamaktadır.
Azerbaycan dilinde -sa, -se ekli yan cümlelerin inkişaf derecesi diğer oğuz grubu türk
dillerinden epey farklıdır. Bu dilde yan cümlelerin türleri, tipleri ve onları temel cümleye bağlayan
araçlar diğer Türk dillerine oranla daha zengindir.
Öte yandan dönüşüm sonucunda -sa, -se ekli yan cümlelerin fili terkiplere dönüşebilmesinin
mümkünlüğü, sentaktik sinonim meydana getiren bu şekillerden çokça istifade etmeye ortam
yaratıyor.
Böylece mukayeseli-eşleştirme boyutunda yapılmış araştırmanın sonucu, araştırmaya konu
edilmiş dillerin yan cümlelerinin öğrenilmesi, kaydedilen metotlarla gramer-fonksiyonel semantiğin
en güncel meselelerinin derinleştirilmesi, Türk dillerinin sentaktik yapısında genellikle bağlı bileşik
cümlelerin daha dakik ve yeni bölümlemesinin meydana gelmesine imkan yaratacağını gösterecektir.
Mukayese edilen oğuz dillerinde öyle -sa, -se ekli yan cümlelere rast gelmekteyiz ki, onların
yapısını-tür ve tiplerini belirlemenin zorluğu ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden de gelecekte sentaktik
yapının inkişafının ürünü olan yeni konstrüksiyonların tetkik edilmesi ihtiyacı belirebilir.
KAYNAKÇA
Abdullayev, A., Müasir Azerbaycan Dilinde Tabeli Mürekkeb Cümleler, Bakü, Maarif
neşriyatı, 1974.
Demirçizade, A., Mürekkeb Cümleler//Azerbaycan Mektebi, Bakü 1974.
Şiraliyev, M.-Hüzeynzade, M., Azerbaycan Dilinin Grammatikası. 11. Bölüm, Bakü,
Aztedrisneşr, 1961.
Şiraliyev, M. Ş., Tabeli Mürekkeb Cümleler//Azerbaycan Dilinin Grammatikası, 11.
Bölüm (sintaksis), Bakü: Azerb. SSR. EA neşriyatı, 1959.
Abdullayev, A. Z., Puti Vozniknovaniya Slojnopodçinennıh Predlojenii v Tyurkskih
Yazıkah// “ST”, 1970, No: 3.
Abdurrahmanov, G. A., İzuçenie Sintaksisa Tyurkskih Yazıkov, // “ST”, 1970, No: 1.
Aliyev, U. B., Voprosı Slojnogo Predlojeniya Karaçevo-Balkarskogo Yazıka, ADD,
Nalçik 1960.
Aslanov, V. İ.-Dulina, N. A.-Medvedyeva L. Y., U Tyurkologiçeskaya Konferençiya v
Leningrade/ “ST”, 1971, No: 4.
Kononov, A. H., Grammatika Sovreşennogo Tureçkogo Literaturnogo Yazıka, M., L.,
1956.
Kononov, A. H., Grammatika Sovreşennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka, 1960.
Şiraliyev, M. Ş., Zametki o Slujnopodcinennom Bessoyuznom Predlojenii (na materiale
Azerbaydjanskogo yazıka)// “ST”, 1971, No: 4.
5. DEYIMSEL KINAYENIN NEGO-POZITIF DEĞIŞIMIN YARANMASINDAKİ ROLÜ
Ulduz ASLANOVA
* 20 *