turan-sam yıl:1 sayı:3 yaz 2009

TURAN-SAM YIL:1 SAYI:3 YAZ 2009
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALARI MERKEZİ DERGİSİ
www.turansam.org
«Ağ» ve «Çara» kelimeleriyle ilgili masallarda «Ağ div (beyaz dev))», «Qara div (siyah
dev)», «tufan (fırtına) div» gibi mecaz anlamlı kelimeler de geçmiştir. «Ağ at» ifadesinden farklı
olarak «ağ div», «qara div», «fırtına div» ifadesi sözlü edebiyatta, ayrıca masallarda yüce boylu,
şişman, bodur, koskoca, hem de beyaz ve siyah derili insanları nitelendirmek için kullanılmıştır.
«Ağ», «qara» kelimeleriyle ilgili dilimizde bir sıra deyimler mevcuttur ve destan ve
masallarda bunların bir kısmına rastlıyoruz:
«Ağ» kelimesiyle: gözünə ağ düşmək, ağ etmək, ağ kömür, ağ gecə(lər), ağ gün, ağ gün
ağlamaq, ağ günə çıxmaq, ağa ağ, qaraya qara demək, qaraya ağ, ağa qara demək, ağı qaradan
seçmək, ağına-bozuna baxmamaq, üzü ağ çıxmaq, üzü ağ olmaq, üzü ağ olsun, üzünə ağ olmaq,
gözünün ağı-qarası vs.
Örnekler şu anlamları bildirmektedir: “Ağ günə çıxmaq” - mutlu olmak, mutlu hayat
yaşamak, ihtiyaçtan kurtulmak. Örnek:
“Məhəmməd o gündən ağ günə çıxdı (mutlu yaşamak). Ay, il keçirərək böyüyüb 16 yaşına
gəldi” (Muhammet o günden mutlu yaşamaya başladı. Ay, yıl geçti, büyüyüp 16 yaşına geldi.)
(“Muhammet ve Munavver Masalı”).
“Gözünün ağı-qarası” - ailenin biricik (yegane) evladı, tek çocuğu oldukta kullanılır:
«Padşah: gözümün ağı-qarası bir qızım var. Onu da sənə verəcəyəm ki, mən öldükdən sonra
taxtı-Şahanəyə sahib olasan» («Padişah: biricik kızım var. Onu da sana vereceğim ki, ben öldükten
sonra taht-ı Şahane’ye sahip olasın») (“Şems ve Gamer Masalı”).
“Ağa qara, qaraya ağ demek” - doğrusunu söylememek, gerçekçi olmamak. «Nəbi: Ağaların
üzünə ağ olan, sanki Allahın üzünə ağ olur (s. 91); Nəbi daha dikbaşlığını yerə qoyacaq» (Nebi:
Ağaların yüzüne kabaran, sanki Allah’ın yüzüne kabarır (s.91); Nebi daha dik kafalılığından el
çekecektir) (s. 10). (Kaçak Nebi Destanı). Ağ elemek - haddini aşmak. «Hampa: Başına dönüm, ay
Nəbi, Hacı Sefer baramamızı, çəltiyimizi elimizden alır. Bu il də lap ağ elədi». (Hampa: Kurbanın
olum, ay Nebi, Hacı Sefer kozamızı, çeltiğimizi elimizden alır. Bu yıl da haddini aştı) (s. 174)
(“Kaçak Nebi Destanı”).
“Qara basmak” - korkunç vaka görmek veya gözüne korkunç şeyler görünmek, aklına
korkunç şeyler getirmek, korkuya düşmek, endişelenmek: «Xoca Yaqub əvvəl elə bildi ki, onu qara
basır» (“Abbas ve Gülgez Destanı”). «Hoca Yakup önce öyle sandı ki, korkunç rüya görüyor»
“Günü qara olmak” - yaşamı, geçimi iyi olmamak, kötü bir hayat yaşamak: «Ana qızına: Ay
qız, sənin günün qara olsun, arvad kimi uzuna ləkə düşüb, bu nə əhvalatdır?» (Anne kızına: Kızım,
senin mutlu olmayasın, gebe kalmış gibi yüzünde leke olmuş, bu ne?) (Mücüm Şah Destanı).
“Gününü qara elemek” - hayatını zehirlemek, eziyet etmek, manevi işkence etmek:
«Reyhan xanım: onun düşməni, gününü qara eləyən bizik». (“Reyhan Hanım Masalı”).
«Reyhan Hanım: onun düşmanı, hayatını zehirleyen biziz»
Şunu da belirtmemiz gerekir ki, “üzü qara”, “qanı qara” (keyfi kaçmış) ifadeleri ayrı
yazıldığı halde, şimdi bir arada yazılıyor. Bu yüzden de o kavramları deyim olarak değil, mecaz
anlamı bildiren kelime olarak kabul etmek gerekir.
“Ovçu Pirim” (“Avcı Pirim”) - bu ifadeyle becerili, en usta, avcılık kurallarım iyice bilen
avcı kastedilmektedir.
“Şengülüm, Süngülüm, Mengülüm” - bir masal kahramanı gibi kullanılan bu ifade keçi
yavrularının adlarını bildirse de, genelde evde yalnız kalmış yavrucaklar, küçük çocuklar için
kullanılmaktadır. Masaldan şu örneği gösterebiliriz: “Şəngülüm, Süngülüm və Məngülüm atıla-atıla
gəlib qapını açdılar”. (Şengülüm, Süngülüm ve Mengülüm zıplaya zıplaya gelerek kapıyı açtılar)
Bu masal esasında şair M. Müşfik «Şengülüm, Süngülüm, Mengülüm» eserini yazmıştır.
Bu masala benzer «Yedi oğlak» adlı Alman halk masalı da mevcuttur ve Grimm kardeşlerinin
derledikleri masallardandır.
Çocuk masallarının bir kısmının adında «hanım» kelimesi geçmektedir. Şunları örnek
gösterebiliriz:
«Çik-Çik Hanım», «Topçu Böcek Hanım ve Fare Solup Bey».
* 50 *