turan-sam yıl:1 sayı:3 yaz 2009

TURAN-SAM YIL:1 SAYI:3 YAZ 2009
TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALARI MERKEZİ DERGİSİ
www.turansam.org
kahramanının kadınlar arasındaki kavgadan bıktığını kesin olarak anlayan okur, bu atasözünün tam
tersi anlamda kullanıldığına şahit olur.
Yazar bu deyimsel kinayenin yardımı ile figüranın hissi sürecini, geçirdiği heyecanı poetik
bir şekilde ifade etmekte, okurun kendi kahramanının sevindiğini, neşe ve sevinç içerisinde hayat
sürdüğünü değil, tam tersi tasa, gazap, ümitsizlik ve ikrah hissi içerisinde boğulduğunu gösterebilir.
Azerbaycan edebiyatında Mirze Alekber Sabir’in satiriklerinin ekseriyetinde, kinayeden
ustalıkla istifade edildiğini kolayca görmek mümkündür. İşçi, kendini sen de bir insan mı
sanıyorsun?! Ahmak adam, insanlığı kolay mı sanıyorsun?! (M. A. Sabir, 76) sözleri ile şair, aslında
işçiye değil, bu sözleri söyleyen zengine gülmektedir. Bu gülüş ise içinde gazap ve nefretin terennüm
aracına dönüşür. Ve yahut:
Kalkma, yıkıl yat be, Fahrat kişi
Asri görüp durma böyle mat kişi (be adam)
Şimdi olmuş yorganın üç kat kişi (be adam)
Sakalını bir-iki kıpırdat kişi (be adam)
Çek başına yorganını yat kişi (be adam) (M. A. Sabir, 158)
Halk şairinin sözü seçerek kullanmadaki benzersiz ustalığını gösteren bu şiirin her beyti,
kahramanını gözü açıklığa, zulüm ve esaretten kurtulmak için mücadeleye çağırıyor. Şair kendi
düşüncelerini kinayenin yardımı ile okuruna ulaştırmaya gayret ediyor, çağlar boyu devam edegelen
ve avamların iliğine, kanına işleyen zararlı görüşler, esarete boyun eğmek, itaatkarlık, atalet, istihare,
tevekkül vb. eleştirmektedir.
Böylece unutulmamalıdır ki, bir beytini takdim ettiğimiz “Kişi” şiirinde, kinaye ses tonunun
yardımı olmadan okura açıkça ulaştırılıyor. Burada kinayenin aşikar ulaştırılmasında uygun, talep
edilen söz ve ifadenin seçilmesinin büyük rolünü kaydetmemiz gerekiyor.
L. Reiners şunları kaydediyor:
“Dakik, gerekli söz ve ifadeler seçilmeden iyi üsluptan bahsetmek mümkün değildir.” (9, 70)
W. Zanders ise şöyle diyor:
“Hedefi vurmak için, sözlerin yerli yerinde, tam dakiklikle seçilmesinin zaruri olduğu
unutulmamalıdır.” (10, 142)
H. Man’ın “İm Schlarefenlandr” (Ütopya) adlı romanını ara başlığı, “Ein Roman unter feinen
Leuten” (Zarif insanlar arasında roman)’dir. Zarif insanlar birleşmesindeki kinayeni okur, yalnız
romanın tamamını okuduktan sonra anlayabiliyor.
Bilindiği gibi, diametral transpozisyon (180 derecelik yerdeğişme) düşüncesi zıtlık etkisine
dayanan satirik metodun, başlıca semantik arka planlarından birini oluşturuyor. İnkarlığın ekspressif
kinayeli ifadesi gibi kaydedilen ifade kesitleri, tezat etkisini yaratan nego-pozitif transformasyon
(şekil değiştirme) olarak kabul ediliyor. Örneğin,
Bu dil bilmez hasretime
Yakanı bir tanıt bakim
Unut beni, unut bakim (M. Aslan, 78)=Kesinlikle beni unutamazsın veyahut
unutamayacaksın.
Yapılan tahlillerden şu sonuca varmamız mümkündür ki, kinaye ayrı ayrı sözlerde
sınırlanmamaktadır. O, tam bir cümlenin veya bölümün tersi olarak iletişim atkında gerçekleşmekte
ve faaliyette bulunmaktadır.
Bazı üslup araştırmacıları kinayeyi, “sübjektif mecaz” olarak açıklamaya çalışmaktadırlar.
Bunun altında eşya ve hadiseye sübjektif yaklaşım neticesinde, anlam değişikliğinden bahsedilerek,
tersi durumun meydana çıkması yatmaktadır.
1998.
KAYNAKÇA
1. Abdullayev, S. Müasir Alman ve Azerbaycan Dillerinde İnkarlık Kategoryası, Bakü
* 24 *