Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Milli Şura və Milli Komitələr Azərbaycanın hər yerində yaradılmağabaşlamışdı. Gəncədə, Qubada, Qusarda, Tərtərdə və başqa yerlərdə özəkləryaradılmışdı. 1917-ci il avqustun 13/26-da Şuşada bir qrup ziyalının təşəbbüsü iləMüsəlman Milli Komitəsi yaradılmışdı. Onun sədri Behbudov Lütvəli bəyseçilmiş, burada ―müsəlman fəhlələrinin həmkarlar ittifaqı‖ da yaradılmışdı (101.97-98).Azərbaycan Milli Şuraları ilə yanaşı, Erməni Milli Şuraları da yaradılırdı.Hər iki Şuranın xalq içərisində nüfuzu və hörməti artmaqda idi. Suren Şaumyan―Bakı Kommunası‖ adlı kitabında yazırdı: ―Bakıda hakimiyyət formal olaraq fəhləvə əsgər Soveti İcraiyyə Komitəsinin əlində idi, lakin mövcud olan iki Milli Şura(Azərbaycan və Ermənistan Milli Şuraları nəzərdə tutulur - müəllif) böyük təsirgücünə malik idilər‖ (162. 11). Eyni zamanda, Sovetə keçirilən seçkilər də onugöstərdi ki, Bakıda siyasi qüvvələr milli əlamətlərə görə formalaşmaqdadır (145.24).Azərbaycan ziyalıları, o cümlədən fevral siyasi çevrilişinin yaratdığıimkanlardan istifadə edərək, açıq siyasi fəaliyyətə başlayan ―Müsavat‖ partiyasıxalq içərisində geniş təbliğata başladılar. Onların bu təbliğatı qonşu erməni, gürcüvə Şimali Qafqaz xalqlarının hüquqlarına və yaşadıqları ərazilərə toxunmadanaparılırdı.Monarxiyanın devrilməsindən bir neçə gün sonra Gəncədə ―ƏdəmiMərkəziyyət ―Türk federalistlər partiyası‖ yaranmışdı. Bu partiya yarandığı ilkgündən Rusiya dövlətini muxtar ərazilərin federasiyasına çevirməyi təklif etmişdi.Partiyanın əsasını qoyan və onun ilhamvericisi N.Yusifbəyov idi (90. 24).Müsəlman Komitəsində birgə iş təcrübəsi qazanmış müsavatçılar artıq―Ədəmi-mərkəziyyət‖ partiyası ilə birləşmək məsələsini irəli sürmüşdülər.Birləşmə 1917-ci il iyunun 20-də (yeni təqvimlə 3 iyul) baş vermişdi. Yeni partiyaTürk Ədəmi-Mərkəziyyət Müsavat (Türk Federalistlər Partiyası Müsavat) partiyasıadlandı (22. 279). Partiyanın 8 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitəsi yaradılmışdı ki,bu da Bakı və Gəncə bürolarını əhatə edirdi. Bakı bürosuna M.Ə.Rəsulzadə,M.Hacinski, M.Rəfiyev, M.Vəkilov, Gəncə bürosuna isə N.Yusifbəyov, H.Ağayev,Ş.Rüstəmbəyov və M.M.Axundov seçilmişdilər. Bu iki partiyanın birləşməsiAzərbaycanda siyasi qüvvələr nisbətinin tənzimlənməsində, istiqlal uğrundamübarizənin bir səmtə yönəldilməsində mühüm rol oynamışdı (55. 146).1917-ci il oktyabr ayının 26-31-də 500 nəfərlik nümayəndənin iştirakı ilə―Müsavat‖ partiyasının ilk rəsmi qurultayı keçirilmişdi. Qurultayda partiyanınMərkəzi Komitəsi yaradılmış, M.Ə.Rəsulzadə yekdilliklə onun sədri seçilmişdi.Qurultayda qəbul olunan proqramda ―öz müqəddəratını təyin etmək uğrundamübarizə aparan Azərbaycan türkləri ilə yanaşı, Rusiya imperiyasının əsarətialtında yaşayan Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan kimi türk ölkələri məhəllimuxtariyyət almalıdırlar, İdil boyu Krım tatarları və Rusiyada yaşayan digər türk20