Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

hakimiyyətə gəlməsi rus qoşunlarını Qafqaz cəbhəsində saxlamağa imkan vermədi.Onlar özlərinin bütün silahlarını ermənilərə verərək qaçırdılar. Vəziyyətingərginləşdiyini görən Cəbhə komandiri, general Prjevalski əmr etmişdi ki, onunteleqramı çatan kimi yerlərdəki hərbi hissələrin tərxis olunması həyata keçirilsin(115. 26).Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyəti ələ alması və onun müharibədən çıxmaqarzusu müttəfiqləri də çox narahat edirdi. 1918-ci il martın 3-də Sovet RusiyasıBrest-Litovskidə Dördlər blokuna daxil olan dövlətlərlə, o cümlədən Türkiyə iləsülh sazişi bağlayır. Bu müqavilə ilə müharibə vaxtı Anadolu ərazisində rusqoşunları tərəfindən ələ keçirilmiş bütün torpaqlar, eləcə də Qars, Ərdəhan vəBatum da Türkiyəyə qaytarılırdı. 1918-ci ilin aprelində Türkiyə həmin əraziyə özqoşunlarını yeritmişdi. (161. 94.).Sovet Rusiyasının bu addımını görən ―Antanta‖ üzvləri İngiltərə və Fransa1917-ci il dekabrın 23-də Rusiyanı ―təsir zonalarına‖ bölmək haqqında özaralarında saziş bağladılar. Sazişə görə ingilislərin təsir zonasına Kazan vilayəti,Qafqaz, Ermənistan, Gürcüstan, Kürdüstan əraziləri, Fransanın təsir zonasına isəUkrayna, Bessarabiya, Krım daxil idi (119. 71). Göründüyü kimi Azərbaycanın adıümumQafqaz adı altında verilmişdi.Rusiyada baş vermiş oktyabr siyasi çevrilişindən xəbər tutan Qafqazdakı rusəsgərləri qaçmağa, cəbhəni özbaşına tərk etməyə başladılar. 1917-ci il noyabrınaxırında isə, rus ordusunun dağılması və rus əsgərlərinin Qafqaz cəbhəsindənqaçması sürətləndi. Cəbhə çox sürətlə dağılırdı (56. 36). Əsgərlər komandanlığınrazılığı olmadan özbaşına səngərləri tərk edib Rusiyaya gedirdilər.Zaqafqaziyadakı hərbi hissələrdən burada rus zabitləri və erməni partizan dəstələriqalmışdı (137. 75).Belə bir vaxtda Zaqafqaziya Komissarlığı Türkiyə ilə sülh bağlamağa (sülhtəklifi Qafqaz cəbhəsindəki Türk ordusunun komandanı Ferik-Vehib-Mehmed-Paşa tərəfindən olunmuşdur) məcbur olur. Nümayəndə heyətinin tərkibinə A.Smirnov(s.-d.), Tevzaya(s.-d.), Camalyan (daşnaksütyun) və general Vışinski daxilidi (123. № 232, 1917).Sülh sazişi 1917-ci il dekabrın 5-də, Türkiyənin Ərzincan şəhərindəimzalanmışdı. Sülh müqaviləsinə baxmayaraq, Zaqafqaziya Komissarlığınınnəzarəti altında olan ərazilərdə erməni zabit və əsgərləri türklərə qarşı dəhşətliqırğınları davam etdirmişdilər. Onların başında Torkom, Andranik, Canpoladyanvə başqaları dururdu (127. 284).Jorj de Malevil yazırdı ki, rus ordusunun qərarından istifadə edən nizamsızerməni silahlı dəstələri Ərzincanda və Ərzurumda sistematik olaraq müsəlmanəhalisini qətlə yetirirdilər. Sonradan ermənilərin bu vəhşilikləri haqqındahəyəcanlanmış rus zabitləri də danışırdılar (114. 26).Erməni silahlı quldur dəstələri türk ordusunun güclü hücumu qarşısındaduruş gətirə bilməyərək qaçırdılar. Bu zaman onlar dinc türk əhalisinə qarşı qanlı45