Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

1919-cu il martın 30-da Bakıda nəşr olunan ―Azərbaycan‖ qəzeti (rusdilində) Şamaxı hadisəsi ilə bağlı ―Şamaxının son günləri‖ başlığı altında yazı çapolunmuşdu (88. № 67, 1919.). Həmin yazıda ermənilərin Şamaxıda törətdikləriqırğınların səbəbləri və bu qırğının törətdiyi faciələr əks olunmuşdu. Qəzet yazırdıki, cəbhədən qayıdan erməni əsgərləri özləri ilə bir, hətta iki silah gətirirdilər və busilahları da sonradan öz həmyerlilərinə paylayırdılar. Qəzetin məlumatına görə1918-ci ilin yanvarından buraya Bakıdan emissarlar gələrək ermənilər arasındamüsəlmanların əleyhinə geniş əks-təbliğat aparmağa başlamışdılar. Onlar yalnızermənilər arasında deyil, eyni zamanda molokan və yəhudilər arasında da təbliğataparmışdılar ki, guya müsəlmanlar sizi qıracaqlar. Halbuki, uzun illər boyu biryerdə yaşayan molokan və yəhudilərlə bir dəfə də olsun yerli Azərbaycan əhalisiarasında qarşıdurma yaranmamışdı. Belə bir ağır vaxtda, Şamaxını tərk edən rusəsgərləri də öz hərbi hissələri və silahlarını ermənilərə təhvil verib gedirdilər.Bunun müqabilində Şamaxıda azərbaycanlıların nə hərbi hissəsi, nə də silahlıdəstəsi yox idi. Hətta, yerli ziyalılar, xüsusən müsəlman dindarları hər hansıqarşıdurmanın baş verməməsi üçün bütün qüvvələrini sərf etmişdilər. LakinŞaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti erməni hərbi hissələrini Şamaxıyagöndərərək yerli azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar törətmişdilər.Şamaxı faciəsi Stepan Lalayev, Gavriyil Karaoğlanov, Gülbandov, MixailArzumanov, Karapet Karamanov, Şuşintsa Ağamalova, Sedrak Vlasov, SamuelDaliyev, Petrosyants, İvanovlar (oğul və babası) və Şamaxının yerli erməni əhalisitərəfindən törədilmişdi (170. 4).Fövqəladə İstintaq Komissiyasının ermənilərin Şamaxıda törətdikləriqırğınlarla bağlı topladığı materiallarla tanış olduqda, erməni vəhşiliklərinin birdaha şahidi oluruq. Komissiyanın üzvü A.F.Novatski öz məruzəsində Şamaxışəhərinin darmadağın edilməsi və həmin şəhərin müsəlman əhalisinə qarşıermənilərin və onlarla birgə molokanların törətdikləri vəhşiliklər haqqında genişməlumat vermişdi (4. v. 5-8).Şamaxıya hücum edən erməni quldur dəstələrinin başında Stepan Lalayev(Lalayan) dururdu. Bu həmin Lalayevdir ki, Bakıda 1918-ci il mart qırğınındaminlərlə dinc azərbaycanlının amansızcasına qətlə yetirilməsinə rəhbərlik etmişdir.İstintaq Komissiyası tərəfindən Bakıda dindirilən şahidlərin ifadələrindən göstərilirki, Lalayev bu ilin martın 19-da, birinci günü Nikolayevski küçəsində erməniəsgərlərinin hücumuna rəhbərlik etmişdir. Onun əsgərləri evlərə soxulmuş vəsilahsız, dinc müsəlmanları öldürmüşdülər (4. v.3).Başqa bir şahidin ifadəsində isə, həmin Lalayev erməni silahlı dəstəsi iləyoldaşları Tatevos Əmirov, Sergey Məlikov və Arustam Tarcumanovla birlikdəAşağı Təzəpir küçəsindəki Şıx Balayevin evinin qarət edilməsinə əmr verməsigöstərilmişdi (4. v.3-7).75