Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

Əslində Bakıda bolşeviklər partiyasının rəhbərliyində, başda St.Şaumyanolmaqla, çoxluq ermənilərin əlində olmuş və onların da əsas məqsədlərindən biri―Böyük Ermənistan‖ dövlətini yaratmaq idi. Bunun üçün Şaumyanın əlində V. İ.Lenin tərəfindən imzalanan bir dekret də vardı. Rəşid bəy yazırdı: İdarayibələdiyyədəmüharibədən əvvəl müsəlman sərmayədarları ilə ―müttəhid cəbhə‖yapıb, bolşevikləri təhdid edən erməni sərmayədarları müharibə vaxtı daşnaklaraqoşulub, müsəlmanlara hücum etmişdilər (50.134 -135).Problemlə bağlı mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsərlərdən biri də, 1924-cüildə İstanbulda nəşr olunmuş Cahangir Zeynaloğlunun yeddi bölmədən ibarət olan―Müxtəsər Azərbaycan tarixi‖ kitabıdır (81). Yeddinci bölmədə olan iki fəsildənbiri ―Rusiyada böyük çaxnaşma‖, digəri isə ―Azərbaycan Cümhuriyyəti‖ adlanır(81. 16 ).Problemlə bağlı M.Ə.Rəsulzadə (68; 69; 70), Ə.M.Topçubaşov (80),M.B.Məmmədzadə (58; 59) və Y.V.Çəmənzəminlinin (33) əsərləri mühüməhəmiyyət kəsb edir.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünün ―Azərbaycan Cümhuriyyəti‖ adlıəsərində bəhs olunan monoqrafiya mövzusu ilə bağlı dəyərli materiallar vermişdi(69). Həmin əsərdə M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: Mavərayi-Qafqasın Cənubi-Qərbində...qanlı hadisələr nəzəri - diqqəti cəlb ediyordu. Əvvəlcə rus ordusutərəfindən hərb zamanında işğal olunan türk ərazisi daxilində, sonra da Qars vəErivan vilayətlərindəki müsəlmanların ermənilər tərəfindən qətliamə məruzqaldıqlarına aid yekdiklərindən daha dəhşətli xəbərlər alınıyordu (69. 34).Bu sırada Hüseyn Baykaranın ―Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi‖kitabını da qeyd etmək lazımdı (32). Müəllif Cənubi Qafqazdakı siyasi hadisələri,o cümlədən, Azərbaycanda gedən proseslərə, erməni-daşnak-bolşevik qüvvələrininBakıda, eləcə də Azərbaycanın başqa yerlərində xalqımıza qarşı törətdikləri qanlıqırğınları çox dəqiq şərh etmişdi.Xarici tarixşünaslıqda da mövzu ilə bağlı mühüm araşdırmalara rast gəlirik.Onlardan Türkiyədə çap olunan Dr.Rifat Uçarolun (175), Erməni sorusu (172),Erməni kultur terorru (173), Azerbaycan belgelerinde Erməni sorusu (1918 - 1920)(170), Kazım Qarabəkirin (174), Altan Dəliormanın (171), general mayorDenstervilinin (109) kitablarını qeyd etmək olar.Sovet dövrü tarixşünaslığında da problemlə bağlı bir çox əsərləryazılmışdır. Lakin bu dövrdə yazılan əsərlərdə, sovet ideologiyasının ənənəsinəuyğun olaraq, problemə birtərəfli yanaşılmış və məsələnin əsl mahiyyəti düzgüngöstərilməmişdir.Sovet tarixşünaslığında problemə yanaşma baxımından dövrü iki yerəayırmaq mümkündür. Bunlardan bir qismi 1920-1930-cu illərdə, digəri isə, 1940-1980-ci illərdə yazılmış əsərlərdir. Birinci mərhələdə problemə yanaşılmanın vahidbir xəttinin işlənməsi və sovet cəmiyyətinə, onun ideologiyasına xidmət etməsikonsepsiyasının hazırlanması dövrü kimi xarakterizə etmək olar. İkinci mərhələdə8