<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist Maithili Fortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>'४६ म अंक १५ नवम्बर २००९ (वषर् २ मास २३ अंक ४६)http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्पुराण विण र्त अवा मे काफी मतभेद अिछ तै ं राजितक इित<strong>ह</strong>ासक िनमा र्ण मेजातकक अयन मे सतकर्ताक आवकता अिछ। सामािजक–सा ँृितक–आिथ र्क अवाकअयनक <strong>ह</strong>ेतु जातक मुख साधन मानल गेल अिछ। जैन ोत मे से<strong>ह</strong>ो िमिथलाक<strong>िव</strong>िभ िितक <strong>िव</strong>शेष <strong>िव</strong>ेषण भेटैत अिछ आर औि<strong>ह</strong> दृ िकोण सँ उतरा ायन स ू,उवासगदसाओ, कस ू, <strong>िव</strong>रावली चिर (पिरिश पव र्त) एव ं िशि शेलाकार पुषआिद ंथक अयन अपेिक्षत अिछ। कख कख जैन एव ं बौ अपाान मेसमता से <strong>ह</strong>ो <strong>दे</strong>खिबन मे अवइयै। जैन–बौ साि<strong>ह</strong> आर अा साधन िमिथलाकसामािजक–आिथ र्क इित<strong>ह</strong>ासक अयनक <strong>ह</strong>ेतु ब<strong>ह</strong>ु लाभदायक मानल गेल अिछ कारण ओि<strong>ह</strong>सब <strong>िव</strong>वरण मे सामा लोकक जीवन पर से<strong>ह</strong>ो काश पडैत अिछ। जातक आिद सँइ<strong>ह</strong>ो ज्ञात <strong>ह</strong>ोइछ जे कोना ताि<strong>ह</strong> िदनक मैिथल अपन घर द ुआर छोिड़ केँ ापार–वसायक <strong>ह</strong>ेतु <strong>दे</strong>श–<strong>िव</strong><strong>दे</strong>श जाइत छला<strong>ह</strong> आर ओि<strong>ह</strong> मे ब<strong>ह</strong>ुत गोटए ओि<strong>ह</strong>ठाम बैिसओजाइत छला<strong>ह</strong>। वो लोकिन वेस उमी आर पिरमी <strong>ह</strong>ोइत छला<strong>ह</strong> आर समु यााक<strong>ह</strong>ेतु को संकीण र्ता <strong>ह</strong>ुनका लोकिन मे नि<strong>ह</strong>ं छलै। म<strong>ह</strong>ाभारत, रामायण, आर पुराणमे िमिथलाक सब ंध मे चुर सामी अिछ पर अि<strong>ह</strong> तीन ू मे वैज्ञािनकताक ि<strong>ह</strong>साबे ंकत<strong>ह</strong>ु को सा नि<strong>ह</strong>ं छैक। पुराणक <strong>िव</strong>िभ ख मे जलवा जे नामावली अथवाराजाक स ूची भेटइत अिछ ताि<strong>ह</strong> मे एकपता नि<strong>ह</strong>ं <strong>दे</strong>खबा सँ अवइयै आर अि<strong>ह</strong><strong>िव</strong>रोधाभास सँ इित<strong>ह</strong>ासक सामा <strong>िव</strong>ाथीर् अगुता केँ घबरा जाइत अिछ। ििश<strong>िव</strong>ान पारजीटर म<strong>ह</strong>ोदय आर ब ंगाली <strong>िव</strong>ान धान म<strong>ह</strong>ोदय ब पिरम कए पुराणपी जंगल सँ िमिथलाक राजव ंशक इित<strong>ह</strong>ासक एकटा परेखा ुत करबा मे समथ र्भेल छिथ तथािप ओकरा सव र् सत अख नि<strong>ह</strong>ं मानल जाइत छैक। ाचीन – कालमे इित<strong>ह</strong>ास – पुराण एकटा अयनक म<strong>ह</strong>प ूण र् <strong>िव</strong>षय छल आर अयनक दृ िकोण सँएकरा पंचमवेद से <strong>ह</strong>ो क<strong>ह</strong>ल गेल छैक तथािप एकरा अयन मे जे एकटावुिनताक अपेक्षा छल से ाचीन <strong>िव</strong>ान लोकिन नि<strong>ह</strong>ं रािख सकला<strong>ह</strong> आर पुराण मेततेक रास एर – ओरक बात घिसया ु गेल जे एकर एित<strong>ह</strong>ािसकता मे लोग केँसं<strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोमए लगलैक। अि<strong>ह</strong>ठाम एतवा रणीय जे एतवा भेल उरो पुराण, रामायणआर म<strong>ह</strong>ाभारतक एित<strong>ह</strong>ािसक म<strong>ह</strong> केँ काटल नि<strong>ह</strong>ं जा सकइयै। पर ंपरागत इित<strong>ह</strong>ासकजे अपन म<strong>ह</strong> छैक ताि<strong>ह</strong> ि<strong>ह</strong>साबे उपरो सब ंधक अयन ककए <strong>ह</strong>मरा लोकिनिमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक िनमा र्ण मे अि<strong>ह</strong> सँ स<strong>ह</strong>ायक लसकैत छी।िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक अयनक <strong>ह</strong>ेतु िलिगट मे ृ से <strong>ह</strong>ो आवक ब ुझना जाइतअिछ। अि<strong>ह</strong> सँ िमिथला आर वैशाली द ुक इित<strong>ह</strong>ास पर काश पडैत अिछ। अि<strong>ह</strong> मेक<strong>ह</strong>ल गेल अिछ जे जखन वैशाली मे गणरा छल तखन िमिथला मे राजतं आरिमिथला मे ताि<strong>ह</strong> िदन मे एकटा धानम ंी छला<strong>ह</strong> िजनक नाम ख छलै आर <strong>ह</strong>ुनकाअधीन मे ५०० अमा र<strong>ह</strong>िथ। संृत साि<strong>ह</strong>क <strong>िव</strong>िभ अंश सँ िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासकअयन मे स<strong>ह</strong>ायता भेटैत अिछ। कािलदास, भव भूित, दािन, राजशेखर, आिदकरचना सँ िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक <strong>िव</strong>िभ पक्ष पर काश पडइयै। लीधरक कृकना सँ, ीिनवासक भीकाटीका, जयिसं<strong>ह</strong>क िलंगवािर्क, ीधर ठुरक काकाश<strong>िव</strong>वेक, नारायणक छा ंवोपिरिश एव ं िमिथला आर भारतक अ भाग सँ ा12
<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist Maithili Fortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>'४६ म अंक १५ नवम्बर २००९ (वषर् २ मास २३ अंक ४६)http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्िमिथलाक्षरक पाुिलिप अि<strong>ह</strong> सँ िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक िनमा र्ण मे स<strong>ह</strong>ायता भेटैत अिछ।<strong>िव</strong>णक <strong>िव</strong>मा ँइ<strong>दे</strong>वचिरत, <strong>िव</strong>ापितक सम रचना, वध र्मानक द<strong>िव</strong>वेक, अिभनववाचित िमक सम रचना, गरक सुगित सोपान, चेरक आठो राकर,ोितरीर ठाकुरक वण र्न रौकर आिद ंथ िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक िनमा र्ण मे उपा<strong>दे</strong>यिस भेल अिछ। िब<strong>ह</strong>ार िरसच र् सोसायटी ारा कािशत “कैटलोग आफ िमिथला मेृ” (४ भाग), <strong>ह</strong>िरसाद शास्ीय ारा संपािदत “कैटलोग आफ पाल दरबार मेृ ” इािद सँ से<strong>ह</strong>ो िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक सब पक्ष पर <strong>िव</strong>शेष काश पडइयै।िमिथला मे सुरिक्षत तालप पर ाण आर कायक पािज ँ से <strong>ह</strong>ो िमिथलाकसामािजक इित<strong>ह</strong>ासक एकटा मिल ू ोत मानल गेल अिछ। ओना पुरातािक साधनकअभाव तँ िमिथला मे अिछ तथािप मोित<strong>ह</strong>ारी सँ ब ंगालक सीमा धिर जे <strong>िव</strong>िभपुरातािक म<strong>ह</strong>क ान अिछ तकर सवे र्क्षण सँ िमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक िनमा र्ण मे स<strong>ह</strong>ायताभेटत। िमिथलाक मुख क उनन अख नि<strong>ह</strong>ं भेल अिछ तँ ओि<strong>ह</strong>ठाम सँ पया र्माा मे िशलालेख, िसा, आिद नि<strong>ह</strong>ं भेटल अिछ। एर मोित<strong>ह</strong>ारी सँ कैकटातालेख कािशत भेल अिछ, मुजफ्फरपुरक क<strong>ह</strong>रा थाना सँ जीवगुक एकटा अिभलेखभेटल अिछ जाि<strong>ह</strong> सँ पता लगैत अिछ जे तीरभुि मे चामुा नामक एकटा <strong>िव</strong>षयछल। इमादपुर सँ पाल कालीन अिभलेख भेटल अिछ जाि<strong>ह</strong> सँ ई िस <strong>ह</strong>ोइछ जेपाल लोकिनक शासन िमिथला पर छल। लागढ (बेगुसराय) सँ द ूटा पालकालीनअिभलेख भेटल अिछ – जाि<strong>ह</strong> मे एकटा िशिमला <strong>िव</strong>षयक आर दोसर मे एकटा िब<strong>ह</strong>ारकउेख अिछ। अि<strong>ह</strong>ठाम इ<strong>ह</strong>ो रणीय जे अि<strong>ह</strong> सँ गुकालीन मो<strong>ह</strong>र एव ं रक्षायु<strong>िव</strong>षयक एकटा गुकालीन मो<strong>ह</strong>र से<strong>ह</strong>ो भेटल अिछ जाि<strong>ह</strong> सँ ई <strong>ह</strong>ोइछ जेिमिथलाक ई शासनक धान के छल। बनगा ँव स<strong>ह</strong>रसाक गोर<strong>ह</strong>ोघाट, पटुआ<strong>ह</strong>ा,आिद ान सँ पंचमाडर् िसा तँ ब<strong>ह</strong>ुत प ूव ि<strong>ह</strong>ं र् भेटल छल आर एर <strong>िव</strong>टपाल तीयकएकटा मुख ताप ब<strong>ह</strong>रायल अिछ जाि<strong>ह</strong> मे ई क<strong>ह</strong>ल गेल अिछ तीरभुिक अंतत<strong>ह</strong>ौेय नामक एकटा <strong>िव</strong>षय छल। इयै<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ौेय आधिनक ु <strong>ह</strong>रधिथक। र् अि<strong>ह</strong> सँ प ूव र्<strong>ह</strong>मरा लोकिनकेँ तीरभुि मे मा एेय <strong>िव</strong>षयक ज्ञान छल आर वो छल ‘कक्ष’ <strong>िव</strong>षयजकर उेख नारायण पालक भागलपुर तालेख मे भेल अिछ। ई कक्ष <strong>िव</strong>षयक सब ंधमे अख धिर इित<strong>ह</strong>ासकार एकमत नि<strong>ह</strong>ं भेल छिथ मुदा <strong>ह</strong>मर अपन <strong>िव</strong>चार ई अिछजे ई ‘कक्ष’ <strong>िव</strong>षय ाचीन अंगुतराय मे छल आर म<strong>ह</strong>ाभारत मे विण र्त ‘कौिशकी कक्ष’क तीक छल। नारायण पालक तालेख मे अि<strong>ह</strong> कक्ष <strong>िव</strong>षयक <strong>िव</strong>वरण भेटैतअिछ। चामुा <strong>िव</strong>षय पिम मे, <strong>ह</strong>ौेय के मे आर कक्ष <strong>िव</strong>षय तीरभुिक प ूवीर्सीमाक संकेत छल। एकर अितिर पंचोभ सँ ा ताप से<strong>ह</strong>ो िमिथलाकइित<strong>ह</strong>ासक अ़यनक <strong>ह</strong>ेतु अावक अराठाढी़ सँ ा ीधरक अिभलेख, का<strong>ह</strong>ा सँनरिसं<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>व ओइनवारक अिभलेख, भगीरथपुर सँ ा ओइनवार कालीन अिभलेख,मु<strong>ह</strong>द तुगलकक अिभलेख, वेदीवनक तुगलक कालीन अिभलेख, इाि<strong>ह</strong>म शा<strong>ह</strong> शरीर्कअिभलेख, िशविसं<strong>ह</strong>क िसा ओइनवार शाखा भैरव िसं<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>वक चा ँदी िसा आिद सँिमिथलाक इित<strong>ह</strong>ासक <strong>िव</strong>िभ पक्ष पर काश पडैत अिछ। पाल व ंशावली आ पालसँ ा अिभलेख जाि<strong>ह</strong> मे िसमरा ँव गढ ित ना <strong>दे</strong>वक तथाकिथत अिभलेख एव ं13
- Page 1 and 2: िव दे ह िवदेह V
- Page 3 and 4: िव दे ह िवदेह V
- Page 5 and 6: िव दे ह िवदेह V
- Page 7 and 8: िव दे ह िवदेह V
- Page 9 and 10: िव दे ह िवदेह V
- Page 11: िव दे ह िवदेह V
- Page 15 and 16: िव दे ह िवदेह V
- Page 17 and 18: िव दे ह िवदेह V
- Page 19 and 20: िव दे ह िवदेह V
- Page 21 and 22: िव दे ह िवदेह V
- Page 23 and 24: िव दे ह िवदेह V
- Page 25 and 26: िव दे ह िवदेह V
- Page 27 and 28: िव दे ह िवदेह V
- Page 29 and 30: िव दे ह िवदेह V
- Page 31 and 32: िव दे ह िवदेह V
- Page 33 and 34: िव दे ह िवदेह V
- Page 35: िव दे ह िवदेह V
- Page 38 and 39: िव दे ह िवदेह V
- Page 40 and 41: िव दे ह िवदेह V
- Page 42 and 43: िव दे ह िवदेह V
- Page 44 and 45: िव दे ह िवदेह V
- Page 46 and 47: िव दे ह िवदेह V
- Page 48 and 49: िव दे ह िवदेह V
- Page 50 and 51: िव दे ह िवदेह V
- Page 52 and 53: िव दे ह िवदेह V
- Page 54 and 55: िव दे ह िवदेह V
- Page 56 and 57: िव दे ह िवदेह V
- Page 58 and 59: िव दे ह िवदेह V
- Page 60 and 61: िव दे ह िवदेह V
- Page 62 and 63:
िव दे ह िवदेह V
- Page 64 and 65:
िव दे ह िवदेह V
- Page 66 and 67:
िव दे ह िवदेह V
- Page 68 and 69:
िव दे ह िवदेह V
- Page 70 and 71:
िव दे ह िवदेह V
- Page 72 and 73:
िव दे ह िवदेह V
- Page 74 and 75:
िव दे ह िवदेह V
- Page 76 and 77:
िव दे ह िवदेह V
- Page 78 and 79:
िव दे ह िवदेह V
- Page 80 and 81:
िव दे ह िवदेह V
- Page 82 and 83:
िव दे ह िवदेह V
- Page 84 and 85:
िव दे ह िवदेह V
- Page 86 and 87:
िव दे ह िवदेह V
- Page 88 and 89:
िव दे ह िवदेह V
- Page 90 and 91:
िव दे ह िवदेह V
- Page 92 and 93:
िव दे ह िवदेह V
- Page 94 and 95:
िव दे ह िवदेह V
- Page 96 and 97:
िव दे ह िवदेह V
- Page 98 and 99:
िव दे ह िवदेह V
- Page 100 and 101:
िव दे ह िवदेह V
- Page 102 and 103:
िव दे ह िवदेह V
- Page 104 and 105:
िव दे ह िवदेह V
- Page 106 and 107:
िव दे ह िवदेह V
- Page 108 and 109:
िव दे ह िवदेह V
- Page 110 and 111:
िव दे ह िवदेह V
- Page 112 and 113:
िव दे ह िवदेह V
- Page 114 and 115:
िव दे ह िवदेह V
- Page 116 and 117:
िव दे ह िवदेह V
- Page 118 and 119:
िव दे ह िवदेह V
- Page 120 and 121:
िव दे ह िवदेह V
- Page 122 and 123:
िव दे ह िवदेह V
- Page 124 and 125:
िव दे ह िवदेह V
- Page 126 and 127:
िव दे ह िवदेह V
- Page 128 and 129:
िव दे ह िवदेह V
- Page 130 and 131:
िव दे ह िवदेह V
- Page 132 and 133:
िव दे ह िवदेह V
- Page 134 and 135:
िव दे ह िवदेह V
- Page 136 and 137:
िव दे ह िवदेह V
- Page 138 and 139:
िव दे ह िवदेह V
- Page 140 and 141:
िव दे ह िवदेह V
- Page 142 and 143:
िव दे ह िवदेह V
- Page 144 and 145:
िव दे ह िवदेह V
- Page 146 and 147:
िव दे ह िवदेह V
- Page 148 and 149:
िव दे ह िवदेह V
- Page 150 and 151:
िव दे ह िवदेह V
- Page 152 and 153:
िव दे ह िवदेह V
- Page 154 and 155:
िव दे ह िवदेह V
- Page 156 and 157:
िव दे ह िवदेह V
- Page 158 and 159:
िव दे ह िवदेह V
- Page 160 and 161:
िव दे ह िवदेह V
- Page 162 and 163:
िव दे ह िवदेह V
- Page 164 and 165:
िव दे ह िवदेह V
- Page 166 and 167:
िव दे ह िवदेह V
- Page 168 and 169:
िव दे ह िवदेह V
- Page 170 and 171:
िव दे ह िवदेह V
- Page 172 and 173:
िव दे ह िवदेह V
- Page 174 and 175:
िव दे ह िवदेह V
- Page 176 and 177:
िव दे ह िवदेह V
- Page 178 and 179:
िव दे ह िवदेह V
- Page 180 and 181:
िव दे ह िवदेह V
- Page 182 and 183:
िव दे ह िवदेह V
- Page 184 and 185:
िव दे ह िवदेह V
- Page 186 and 187:
िव दे ह िवदेह V
- Page 188 and 189:
िव दे ह िवदेह V
- Page 190 and 191:
िव दे ह िवदेह V
- Page 192 and 193:
िव दे ह िवदेह V
- Page 194 and 195:
िव दे ह िवदेह V
- Page 196 and 197:
िव दे ह िवदेह V
- Page 198 and 199:
िव दे ह िवदेह V
- Page 200 and 201:
िव दे ह िवदेह V
- Page 202 and 203:
िव दे ह िवदेह V
- Page 204 and 205:
िव दे ह िवदेह V
- Page 206 and 207:
िव दे ह िवदेह V
- Page 208 and 209:
िव दे ह िवदेह V
- Page 210 and 211:
िव दे ह िवदेह V
- Page 212 and 213:
िव दे ह िवदेह V
- Page 214 and 215:
िव दे ह िवदेह V
- Page 216 and 217:
िव दे ह िवदेह V
- Page 218 and 219:
िव दे ह िवदेह V
- Page 220 and 221:
िव दे ह िवदेह V
- Page 222 and 223:
िव दे ह िवदेह V
- Page 224 and 225:
िव दे ह िवदेह V
- Page 226 and 227:
िव दे ह िवदेह V
- Page 228 and 229:
िव दे ह िवदेह V
- Page 230 and 231:
िव दे ह िवदेह V
- Page 232 and 233:
िव दे ह िवदेह V
- Page 234 and 235:
िव दे ह िवदेह V
- Page 236 and 237:
िव दे ह िवदेह V
- Page 238 and 239:
िव दे ह िवदेह V
- Page 240 and 241:
िव दे ह िवदेह V
- Page 242 and 243:
िव दे ह िवदेह V
- Page 244 and 245:
िव दे ह िवदेह V
- Page 246 and 247:
िव दे ह िवदेह V
- Page 248 and 249:
िव दे ह िवदेह V
- Page 250 and 251:
िव दे ह िवदेह V
- Page 252 and 253:
िव दे ह िवदेह V
- Page 254 and 255:
िव दे ह िवदेह V
- Page 256 and 257:
िव दे ह िवदेह V
- Page 258 and 259:
िव दे ह िवदेह V
- Page 260 and 261:
िव दे ह िवदेह V
- Page 262 and 263:
िव दे ह िवदेह V
- Page 264 and 265:
िव दे ह िवदेह V
- Page 266 and 267:
िव दे ह िवदेह V
- Page 268 and 269:
िव दे ह िवदेह V
- Page 270 and 271:
िव दे ह िवदेह V
- Page 272 and 273:
िव दे ह िवदेह V
- Page 274 and 275:
िव दे ह िवदेह V
- Page 276 and 277:
िव दे ह िवदेह V
- Page 278 and 279:
िव दे ह िवदेह V
- Page 280 and 281:
िव दे ह िवदेह V
- Page 282 and 283:
िव दे ह िवदेह V
- Page 284 and 285:
िव दे ह िवदेह V
- Page 286 and 287:
िव दे ह िवदेह V
- Page 288 and 289:
िव दे ह िवदेह V
- Page 290 and 291:
िव दे ह िवदेह V
- Page 292 and 293:
िव दे ह िवदेह V
- Page 294 and 295:
िव दे ह िवदेह V
- Page 296 and 297:
िव दे ह िवदेह V
- Page 298 and 299:
िव दे ह िवदेह V
- Page 300 and 301:
िव दे ह िवदेह V