22.08.2015 Views

िव दे ह िवदेह Videha িবেদহ िवदेह

Videha_15_03_2009

Videha_15_03_2009

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> ३० म अंक १५ माचर् २००९ (वषर् २ मास १५ अंक ३०)एि<strong>ह</strong> अंकमे अिछ:-संपादकीय२. ग२.१. कथा-सुभाषचन् यादव- कैनरी आइलैडक लॉरेल / कु मार मनोज कश्यप -दृिकोण२.२. मैिथली भाषाक साि<strong>ह</strong>त् य- ेमशंकर िसं<strong>ह</strong> (आगाँ)२.३. भाग रौ (संपूणर् मैिथली नाटक)-लेिखका - <strong>िव</strong>भा रानी२.४. बटुआमे िब<strong>ह</strong>ािड़ आ िबड़ (राजकमल चौधरीक उपन्यास)-ॉ. <strong>दे</strong>वशंकर नवीन1


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्२.५. कथा- फानी-ीधरम२.६. <strong>ह</strong>ोलीपर <strong>िव</strong>शेष-. <strong>िव</strong>ा िम२.७. 1. सुभाषच यादवजीक कथा सं<strong>ह</strong> -बनैत-िबगड़ैत- <strong>िव</strong>वेचना- ॊ. कै लाश कु मार िम 2.क<strong>िव</strong>कआत्मोिःक<strong>िव</strong>ताक अयना -<strong>िव</strong>नीत उत्पलक क<strong>िव</strong>ता सं<strong>ह</strong>पर ॉ. गंगेश गुंजन३. प३.१. सतीश चन् झा- शब्द३.२. 1.बु चिरत 2.म<strong>ह</strong>ावीर३.३.ज्योित- एक <strong>ह</strong>ेरायल सखी३.४.कािमनी कामायनी: चक् का३.५. पंकज पराशर३.६.सुबोध ठाकु र2


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्५. ग-प भारती -मूल अँेजी कथा : अनदर संडे कथाकार : गैपर अमीडा मैिथलीरूपातरण : डॉ. शंभु कुमार िसं<strong>ह</strong>६. बालानां कृ ते-मध्य-<strong>दे</strong>श याा आ <strong>दे</strong>वीजी- ज्योित झा चौधरी७. भाषापाक रचना-लेखन - पञ्जी ाटाबेस (आगाँ), [मानक मैिथली], [<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>क मैिथली-अंेजीआ अंेजी मैिथली कोष (इंटरनेटपर पि<strong>ह</strong>ल बेर सचर्-िक्शनरी) एम.एस. एस.क्यू.एल. सवर्र आधािरत -Based on mssqlserver Maithili-English and English-Maithili Dictionary.]8. VIDEHA FOR NON RESIDENT MAITHILS (Festivals ofMithila date-list)-8.1. ON ENGLISH_MAITHILI DICTIONARY BY GAJENDRA THAKUR- UDAYANARAYANA SINGH8.2. The Comet-English translation of Gajendra Thakur's Maithili Novel Sahasrabadhani by jyoti<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> ई-पिकाक सभटा पुरान अंक ( ेल, ितर<strong>ह</strong>ुता आ <strong>दे</strong>वनागरी मे ) पी.ी.एफ. ाउनलोकलेल नीचाँक िलंकपर उपलब्ध अिछ। All the old issues of <strong>Videha</strong> e journal ( in Braille, Tirhutaand Devanagari versions ) are available for pdf download at the following link.<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> ई-पिकाक सभटा पुरान अंक ेल, ितर<strong>ह</strong>ुता आ <strong>दे</strong>वनागरी रूपमे<strong>Videha</strong> e journal's all old issues in Braille Tirhuta and Devanagari versionsसंपादकीयमैिथली भाषासं से<strong>ह</strong>ो कम्प्युटर अपरेट कएल जाए ताि<strong>ह</strong>लेल यास शुरु भेल अिछ । पिरष्कृ त आ समृ भाषामैिथली एखनो आन भाषाक अपेक्षा कम्प्युटर <strong>िव</strong>िधमे पाछु ए अिछ ।पटनामे फ़्युल ोजेक्ट अन्तगर्त मैिथली कम्प्युटरीकरण शब्दावलीक मानकीकरणलेल दु िदवसीय कायर्शाला सम्पन्नभेल अिछ । फ़्युल (िक्वेन्टनली युज् एन्ीज फ़र लोकलाईजेशन) एक ओपन सोसर् ोजेक्ट अिछ । ई <strong>िव</strong>िभन्नप्लेटफ़मर्के लेल योग कएल जाएबला कम्युटर शब्दावलीके मानकीकरणके काज <strong>िव</strong>िभन्न भाषाक लेल कएल करैत3


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अिछ ।एि<strong>ह</strong> अवसरपर मैिथलीक <strong>िव</strong>ान पिण्त गो<strong>िव</strong>न्द झा कम्प्युटरलेल <strong>िव</strong>शेष रुपे शब्द गढल जएबाक चा<strong>ह</strong>ी मुदा एखनसामान्य शब्दसं काज चिल जाए त नीक । मैिथली एके मीक िनदशक रघुवीर मोची जमीनी शब्द योग करबापरजो दैत क<strong>ह</strong>लिन जे मैिथलीके अपन क्षे <strong>िव</strong>स्तार करबाक चा<strong>ह</strong>ी । कम्प्युटरमे मैिथलीक लेल कएल जार<strong>ह</strong>ल काजकेदूरगामी भाव र<strong>ह</strong>ल ओ क<strong>ह</strong>लिन ।ोजेक्ट संयोजक राजेश रंजन फ़्युलक कम्प्युटर मानकीकरणके कायर्<strong>िव</strong>िधके <strong>िव</strong>षयमा जनतब दैत क<strong>ह</strong>लिन जे इसमुदाय आधािरत ोजेक्ट अिछ । कायर्ममे कम्प्युटरमे बेशी योग <strong>ह</strong>ोब' बला 5 सय 78 शब्दपर ग<strong>ह</strong>न <strong>िव</strong>चार क"मानक पर आम स<strong>ह</strong>मित बनाओल गेल । मैिथली कम्प्युटक लेल शब्द गढबालेल ई पि<strong>ह</strong>ल यास छल ।कायर्म एएन िसन्<strong>ह</strong>ा इिन्स्टच्युट अफ़ इन्स्टीच्युट अफ़ सोसल स्टिजमे भेल छल जाि<strong>ह</strong>मे रामानन्द झा रमण,मो<strong>ह</strong>न भाराज, सुधीर कु मार, जयकाश, राके श रोशन, संगीता सि<strong>ह</strong>तक <strong>िव</strong>ान, अनुवादक आ कम्प्युटर उपभोास<strong>ह</strong>भागी छल ।<strong>िव</strong>की फु एल, <strong>िव</strong>की मैिथली आिद ोजेक्ट इंटरनेटपर चिल र<strong>ह</strong>ल अिछ।मैिथलीक भारतीय ओपेन ऑिफस, मल्टी ोटोकोल मेसेंजर,कं टेंट मैनेजमेंट िसस्टम, स्ाइबस, सनबर् कै लेंर, ई-मेलक्लाइंट, की-बोर् ाइवर, फॉंट, वेब ाउसर, आ िभाषीय िक्शनरी आब आिब गेल अिछ। ई सम्भव भेल अिछटेक्नोलोजी ेवेलपमेंट फॉर इंियन लैंगवेजेज ोाम, सेंटर फॉर ेवेलोपमेंट ऑफ एवांस् कं प्युिटंग आ साि<strong>ह</strong>त्यअकादमीक स<strong>ह</strong>योगक पिरणाम स्वरूप।मैिथली साफ्टवेयर अओजार आ फान्ट नाम्ना एि<strong>ह</strong> सी.ी.पर <strong>िव</strong>ापितक फोटो लागल अिछ।मैिथली भाषाक कतेक ािरपर संस्मरण कृ ितके एि<strong>ह</strong>बेरके साि<strong>ह</strong>त्य एके मी पुरस्कार 2008 <strong>दे</strong>ल गेल अिछ । भारतक राजधानी नयी िदल्लीिस्थत साि<strong>ह</strong>त्य एके मीारा आयोिजत एक समारो<strong>ह</strong>मे <strong>िव</strong>िभन्न 23 भारतीय भाषाक कृ ितके पुरस्कृ त कएल गेल अिछ । साि<strong>ह</strong>त्य एके मीपुरस्कार अन्तगर्त 50 <strong>ह</strong>जार भारतीय नगद आ तापसं सजर्कके सम्मान कएलक । मैिथली भाषाक संस्मरण कृ ित कतेक ािरपरकेलेखक मन्ेर झा के इ सम्मान <strong>दे</strong>ल गेलिन्<strong>ह</strong> । एि<strong>ह</strong> पोथीमे झा अपन शासिनक जीवनक अनुभव स<strong>ह</strong>ेजने छैथ । झा मैिथलीसाि<strong>ह</strong>ित्यक, सांस्कृ ितक अिभयानमे सिय छिथ ।झा मैिथली साि<strong>ह</strong>त्य समृिक लेल पाठक संख्या बढएबापर ध्यान <strong>दे</strong>ल जएबाक चा<strong>ह</strong>ी क<strong>ह</strong>लिन । मन्े·◌ार झा पटना<strong>िव</strong>·◌ा<strong>िव</strong>ालयसं स्वणर्पदक आ राजनीितमे स्नातकोर कएने छैथ । ि<strong>ह</strong>नक अिन्चन्<strong>ह</strong>ार गाम, ब<strong>ह</strong>सल राितक इजोत, कांटक जंगल आ पलाश, चा<strong>ह</strong>ी एकटानोकर जे<strong>ह</strong>न कृ ित कािशत छिन्<strong>ह</strong> । ि<strong>ह</strong>नक जन्म सन ् 1944 मे िब<strong>ह</strong>ारक मधुवनी िजलामे भेल छिन्<strong>ह</strong> ।सन 1972 में झाक थम कृ ित खािध क<strong>िव</strong>ता सं<strong>ह</strong> कािशत भेल र<strong>ह</strong>िन । एखनधिर ि<strong>ह</strong>नक 25 टा कृ ित कािशत भ चुकल छिन्<strong>ह</strong> ।पुरस्कृ त पोथी मैिथलीमे नव आयामक पि<strong>ह</strong>ल आत्म कथा मानल गेल अिछ ।18 फरबरीकेँ राजेन् भवनमे एकल पाठक अवसरपर <strong>ह</strong>ुनकासँ भेँट भेल। गंगेश गुँजन, अिनल िम आ सेे टरी ीवास्तव जी से<strong>ह</strong>ो र<strong>ह</strong>िथ।िमिथला िमि<strong>ह</strong>रमे <strong>ह</strong>ुनक गंगापर क<strong>िव</strong>ता जकर कारण सुधँशु शेखर चौधरीकेँ क्षमा याचना करए पड़ल र<strong>ह</strong>िन्<strong>ह</strong> सँ ओ क<strong>िव</strong>ता पाठ शुरूकएलिन्<strong>ह</strong>।स्व. अिनलचन् ठाकु र जीक जन्म 13 िसतम्बर 1954 ई.केँ किट<strong>ह</strong>ार िजलाक समेली गाममे भेलिन्<strong>ह</strong>। 1982 ई.मे ि<strong>ह</strong>न्दी साि<strong>ह</strong>त्यमे4


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्२.३. भाग रौ (संपूणर् मैिथली नाटक)-लेिखका - <strong>िव</strong>भा रानी२.४. बटुआमे िब<strong>ह</strong>ािड़ आ िबड़ (राजकमल चौधरीक उपन्यास)-ॉ. <strong>दे</strong>वशंकर नवीन२.५. कथा- फानी-ीधरम२.६. <strong>ह</strong>ोलीपर <strong>िव</strong>शेष-. <strong>िव</strong>ा िम२.७. 1. सुभाषच यादवजीक कथा सं<strong>ह</strong> -बनैत-िबगड़ैत- <strong>िव</strong>वेचना- ॊ. कै लाश कु मार िम 2.क<strong>िव</strong>कआत्मोिःक<strong>िव</strong>ताक अयना -<strong>िव</strong>नीत उत्पलक क<strong>िव</strong>ता सं<strong>ह</strong>पर ॉ. गंगेश गुंजनकथासुभाषचन् यादव- कैनरी आइलैडक लॉरेल / कु मार मनोज कश्यप -दृिकोणिच ी सुभाषचन् यादव छायाकार: ी साके तानन्द6


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सुभाष चन् यादव, कथाकार, समीक्षक एवं अनुवादक, जन्म ०५ माचर् १९४८, मातृक दीवानगंज, सुपौलमे। पैतृक स्थान: बलबा-मेना<strong>ह</strong>ी, सुपौल- मधुबनी। आरिम्भक िशक्षा दीवानगंज एवं सुपौलमे। पटना कॉलेज, पटनासँ बी.ए.। जवा<strong>ह</strong>रलाल ने<strong>ह</strong>रू <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ालय,नई िदल्लीसँ ि<strong>ह</strong>न्दीमे एम.ए. तथा पी.ए<strong>ह</strong>.डी.। १९८२ सँ अध्यापन। सम्ित: अध्यक्ष, ातकोर ि<strong>ह</strong>न्दी <strong>िव</strong>भाग, भूपेन् नारायणमंडल <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ालय, पिमी पिरसर, स<strong>ह</strong>रसा, िब<strong>ह</strong>ार। मैिथली, ि<strong>ह</strong>न्दी, बंगला, संस्कृ त, उदू र्, अंेजी, स्पेिनश एवं च भाषाक ज्ञान।काशन: घर<strong>दे</strong>िखया (मैिथली कथा-सं<strong>ह</strong>), मैिथली अकादमी, पटना, १९८३, <strong>ह</strong>ाली (अंेजीसँ मैिथली अनुवाद), साि<strong>ह</strong>त्य अकादमी,नई िदल्ली, १९८८, बीछल कथा (<strong>ह</strong>िरमो<strong>ह</strong>न झाक कथाक चयन एवं भूिमका), साि<strong>ह</strong>त्य अकादमी, नई िदल्ली, १९९९, िब<strong>ह</strong>ािड़ आउ(बंगला सँ मैिथली अनुवाद), िकसुन संकल्प लोक, सुपौल, १९९५, भारत-<strong>िव</strong>भाजन और ि<strong>ह</strong>न्दी उपन्यास (ि<strong>ह</strong>न्दी आलोचना), िब<strong>ह</strong>ारराभाषा पिरषद्, पटना, २००१, राजकमल चौधरी का सफर (ि<strong>ह</strong>न्दी जीवनी) सारांश काशन, नई िदल्ली, २००१, मैिथलीमेकरीब सिर टा कथा, तीस टा समीक्षा आ ि<strong>ह</strong>न्दी, बंगला तथा अंेजी मे अनेक अनुवाद कािशत।भूतपूवर् सदस्य: साि<strong>ह</strong>त्य अकादमी परामशर् मंडल, मैिथली अकादमी कायर्-सिमित, िब<strong>ह</strong>ार सरकारक सांस्कृ ितक नीित-िनधार्रणसिमित।कैनरी आइलैडक लॉरेलतुलिसया<strong>ह</strong>ी ब<strong>ह</strong>ुत दूरत छैक। ई सोिचते ओकरा आलस आबऽ लगैत छैक । ओतऽ जयबाक िनणर्य िगरिगटजकाँ रंग बदलऽ लगैत छैक । ताकित छीन भऽ गेलैक अिछ । पयरेँ चलब प<strong>ह</strong>ाड़ बुझाइत र<strong>ह</strong>ैत छैक ।ओकरा दू िदन धिर साइिकलक बाट <strong>दे</strong>खऽ पड़लैक अिछ । उिपया एखन दस बजे लऽ कऽ आयल छैक ।बैसाखक रौद झट दऽ कपार पर चिढ़ गेलैक अिछ । रौद िदस तिकते ओकर सा<strong>ह</strong>स िनपा भऽ जाइतछैक । चौकी पर ओठंिग जाइत अिछ । उिपया क<strong>ह</strong>ैत छैक—'आइ नि<strong>ह</strong> जा सुभाष बाबू ।’ ओ बा<strong>ह</strong>र ताकऽलगैत अिछ — रौद...बाध ...मालजालक <strong>ह</strong>ेंज...। सात बरस भऽ गेल छैक तुलिसया<strong>ह</strong>ी गेना । ओकराछगुता नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत छैक जे एतेक समय कोना बीित गेलैक। खाली समयक एकटा दूरीक अनुभव <strong>ह</strong>ोइत छैक। दीदी कतेको बेर समाद पठौलकैक आबऽ लेल । दीदीक आ<strong>ह</strong>मे ओकरा कि<strong>ह</strong>यो उकट गंभीरता नि<strong>ह</strong>बुझयलैक । ओकर नि<strong>ह</strong> जयबा मे तुलिसया<strong>ह</strong>ीक दूरत भेनाइ से<strong>ह</strong>ो एकटा कारण र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ोयतैक । ओएक मास सँ िकछु टाकाक जोगाड़मे अिछ , नि<strong>ह</strong> भऽ र<strong>ह</strong>ल छैक । पाँच िदन पि<strong>ह</strong>ने िनणर्य लेलक । दीदीधनीक छैक । मँगतैक तँ टाका स<strong>ह</strong>जेँ दऽ <strong>दे</strong>तैक । जँ नि<strong>ह</strong> दैक तखन ? ई ओकर िदमागक सैकड़ोफेरी लगौलकैक अिछ । आ सभ् बेर ओ सोचलक अिछ जे टाका नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>तैक तँ ओकर एतेक दूर गेनाइयथर् भऽ जयतैक । ए<strong>ह</strong>न सोचैत काल ओ उदास <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ल अिछ । ‘मिमयौतक आवाज ओकर तलीनतातोड़ैत छैक—'मर <strong>ह</strong>ो सुब<strong>ह</strong>ास ! जेब<strong>ह</strong> तँ जा<strong>ह</strong> ,रौद भेल जाइत छ<strong>ह</strong> । नै तँ आइ छोिड़ये द<strong>ह</strong>क । अ<strong>ह</strong>रगरेउिठ<strong>ह</strong>ऽ आ चिल िद<strong>ह</strong>ऽ । ओ जयबा लेल तपर <strong>ह</strong>ोइत अिछ । उिपया <strong>ह</strong>ँसैत क<strong>ह</strong>ैत छैक—'जा ने, धारकओइ कात बालु पर बुिझय<strong>ह</strong>क के<strong>ह</strong>न <strong>ह</strong>ोइत छैक मजा ।’ ओकर िनणर्य एकबेर फेर कोसीक धसना जकाँखसऽ चा<strong>ह</strong>ैत छैक। एकटा िन ाण मु की ओकरा चे<strong>ह</strong>रा पर अबैत छैक। ओ फेर चौकी पर बैिस जाइतअिछ आ बा<strong>ह</strong>र <strong>दे</strong>खऽ लगैत अिछ...रौद...दूरत... धार.... बालु आ रुपैया । ओकरा मे एकाएक फूिर् आिब7


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्जाइत छैक । ओ िब<strong>ह</strong>ािड़ जकाँ साइिकल उठबैत अिछ आ चिल दैत अिछ । उिपया क<strong>ह</strong>ैत रि<strong>ह</strong> जाइतछैक—'नि<strong>ह</strong> जा सुभाष बाबू <strong>ह</strong>े <strong>ह</strong>ौ... औ !’ घाटक ठीकेदारक खोपड़ी लग ओ साइिकल ठाढ़ करैत अिछ ।खोपड़ीमे चािर – पाँच गोटे छैक । ठीकेदार गामक कोनो गंभीर घटनाक याख्या कऽ र<strong>ह</strong>ल छैक । ओकरमोन <strong>ह</strong>ोइत छैक, खोपडीमे जा कऽ बैसय । फेर ई सोिच रूिक जाइत अिछ जे कानमे झड़ पड़तैक । ओठीकेदारक नामे मिमयौतक िलखल िची <strong>ह</strong>ाथा—<strong>ह</strong>ाथी बढ़ा दैत छैक । ठीकेदार 'जाउ ’ कि<strong>ह</strong> भाषण चालूकऽ दैत छैक । ओ कटािर पर <strong>दे</strong>ने ना<strong>ह</strong> िदस चिल दैत अिछ । ओकरा कटािरक डर <strong>ह</strong>ोइत छैक ।कत<strong>ह</strong>ु खिस नि<strong>ह</strong> पड़य । धारमे गेरूवा पािन आिब गेल छैक । ना<strong>ह</strong> छीट पर उतािर दैत छैक । छीटकबाद ब<strong>ह</strong>ुत दूर धिर भिर जाँघ पािन छैक । ओ साइिकल कन<strong>ह</strong>ा पर उठा लैत अिछ । अधे लग्गा टपैतसाइिकल जानसँ ऊपर भारी लागऽ लगैत छैक । ओ साइिकल <strong>ह</strong>ेला दैत अिछ । बालु आिग जकाँ तिब गेलछैक । साइिकल ससरैत नि<strong>ह</strong> छैक । डेग रिखते लगैत छैक , झरिक गेल । कपड़ाक जुा <strong>ह</strong>ैंिडलमेबा<strong>ह</strong>ल छैक । ए<strong>ह</strong>न धीपल बालु पर जुो अिगया जाइत छैक । ओ जी-जान सँ साइिकलकेँ ठेलैत दौड़ऽलगैत अिछ । पाछाँ सँ एकटा मोसािफर क<strong>ह</strong>ैत छैक—'साइिकल ससुरािर मे <strong>दे</strong>लक-ए ? कने बड़द जकाँिटटकार िदयौक ।’ ओ बा<strong>ह</strong> टिप कऽ िनमर्ली बजार अबैत अिछ । कंठ सूिख गेल छैक । घामसँ गंजी –अंगा सभ भीिज गेल छैक । एकटा चा<strong>ह</strong>क दोकानमे बैिस िजराय लगैत अिछ । पीठपर फिलया ब<strong>ह</strong>नेमोिटया सभ एि<strong>ह</strong> गी सँ ओि<strong>ह</strong> गी जाइत-अबैत छैक । 'रामेसर,चा<strong>ह</strong> द<strong>ह</strong>क दू टा ।’- धोती-गंजी पि<strong>ह</strong>रनेएकटा दुबर-पातर आदमी क<strong>ह</strong>ैत छैक । 'उधार नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ेत<strong>ह</strong> ।’ 'अरे, <strong>ह</strong>ीयाँ नकदी माल <strong>ह</strong>ै बाबू-<strong>ह</strong> ।’ ओकरउरसँ ओकरा सता <strong>ह</strong>ोइत छैक । ओ अपनो लेल चा<strong>ह</strong>क ऑडर्र दैत अिछ । थोड़े-थोड़े धुड़ शुरू भऽजाइत छैक । गरदासँ आँिख बचयबाक लेल ओ आँिख मूिन लैत अिछ आ डेक पर माथ िटका दैत अिछ। आँिख लािग जाइत छैक । िकछु <strong>ह</strong>ड़<strong>ह</strong>ड़ाइत छैक । ओ <strong>ह</strong>ड़बड़ा कऽ तकैत अिछ । बोरा जकाँ लोककेँलदने एकटा मोटर मनक मन गरदा उड़बैत कुनौली िदस जा र<strong>ह</strong>ल छैक । भिरसक चािर सँ पि<strong>ह</strong>ने चलऽवला समय नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोयतैक । ओ तीक्षा करैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ । लोकपेिरया पर, लीखपर धुड़क <strong>िव</strong>रू ओकरसाइिकलक पि<strong>ह</strong>या फेर संघषर्रत <strong>ह</strong>ोबऽ लगैत छैक । ओकरा कतेको बेर लगैत छैक , आब साइिकल नि<strong>ह</strong><strong>ह</strong>ाँकल जयतैक । जाँघ लोथ भऽ गेलैक अिछ । ओ कतेको ठाम िबलिम कऽ पूछैत अिछ—तुलिसया<strong>ह</strong>ीकतेक दूर <strong>ह</strong>ोयतैक । जेना ओ माउट एवरेटक चढ़ाइ कऽ र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ोअय । ओकरा जाइत –जाइत अ<strong>ह</strong>ारभऽ जाइत छैक । ओ साइिकल ठाढ़ करैत अिछ । ओकर पीसाक जेठका भाय पुछैत छैक— ' के िछय<strong>ह</strong><strong>ह</strong>ौ ?’ ओ गोड़ लगैत क<strong>ह</strong>ैत छैक— '<strong>ह</strong>ऽऽम सुभाष ।’ 'सुब<strong>ह</strong>ास?’- ओ मोन पाड़बाक यास करैत छैक ।फेर क<strong>ह</strong>ैत छैक – 'आब चीि<strong>ह</strong> गेिलय<strong>ह</strong> । <strong>ह</strong>े ओइ चौकी पर बैस<strong>ह</strong> । ’ ओ ओकर िपिसयौतकेँ <strong>ह</strong>ाक पाड़ऽलगैत ऐक – ’रेऽऽ उगना ऽऽ... उगना रे ऽऽ।’ उगना आबऽ लगैत छैक तँ ओ क<strong>ह</strong>ैत छैक-'<strong>दे</strong>ख<strong>ह</strong>ी केअयलौ । 'उगना' के िछयै’ बुदबुदाइत ओकरा लग आिब जाइत छैक । आ ओकर मुँ<strong>ह</strong> िन<strong>ह</strong>ारऽ लगैत छैक। सात बरस पि<strong>ह</strong>ने उगना बड़ छोट छलैक । ओ आमीय ढँग सँ पिरचय <strong>दे</strong>बाक य करैत अिछ ।उगनाक चे<strong>ह</strong>रा िन<strong>िव</strong>र्कार बनल र<strong>ह</strong>ैत छैक । दीदी आ पीसा खाइत काल एतेक िदन नि<strong>ह</strong> अयबा पर आयर् यक् त करैत छैक । ओ कमजोर <strong>ह</strong>ँसी <strong>ह</strong>ँसैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ । िबआओन पर िन नि<strong>ह</strong> अबैत छैक । लालटेम<strong>ह</strong>ेट कऽ एकटा िकताब उनटाबऽ लगैत अिछ । पीसाक जेठका भाय मस<strong>ह</strong>रीक तरसँ िबगड़ैत ककरो सँ8


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्पुछैत छैक – ' लालटेम िकएक जरैत छैक रे-ए?’ भोरमे ओ अबेर कऽ उठैत अिछ । दीदी क<strong>ह</strong>ैत छैक – 'उगना चल गेलौ-ए इसकूल । क<strong>ह</strong>ने गेलौ-ए, कि<strong>ह</strong> िद<strong>ह</strong>ैक भइयाकेँ <strong>ह</strong>मरो आबऽ दै ले । बड़की पोखिरजयबैक । जँ बेसी अबेर भऽ जाइ तँ कि<strong>ह</strong> िद<strong>ह</strong>ैक भैयाकेँ न<strong>ह</strong>ा लै ले ।’ उगनासँ लगाव अनुभव करैतओकरा सता <strong>ह</strong>ोइत छैक । मुदा ओ ओकरा संगे नि<strong>ह</strong> न<strong>ह</strong>ा पबैत अिछ । पीसा चाँिर लगा कऽ पठा दैतछैक । खाइते काल टा ओकरा दीदी आ पीसासँ गप करबाक अवसर भेटैत छैक । आन समय ओ सभयत र<strong>ह</strong>ैत छैक । दीदी पिछला सालक अपन बेटीक िबया<strong>ह</strong>क चचर् <strong>िव</strong>तारसँ करैत छैक जे कोना कोटकखाितर दू िदन धिर िबया<strong>ह</strong> रूिक गेल छलैक । फेर संग बदलैत क<strong>ह</strong>ैत छैक ' आब नोकरी कऽले । बेसीपढ़ने आदमी बता<strong>ह</strong> भऽ जाइत छैक । <strong>दे</strong>खैत ने छी<strong>ह</strong>ी मा टरकेँ, बता<strong>ह</strong> जकाँ करैत छैक ।’ ओ चुपचापसुनैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ । दुआिर पर ओकर पीसाक जेठका भाय बैसल छैक । 'ओ ओकरासँ िपितयौत <strong>दे</strong>या पुछैतछैक – ’अनूपा गाम गेलौ, भेंट भेल छलौ की-ई ?’ अनूपाकेँ ओकर िपी दीदीये लग पठा <strong>दे</strong>ने छलैक जेएतऽ पढ़तैक । गाममे खरच<strong>ह</strong>र <strong>ह</strong>ोइत छलैक । सात-आठ िदन पि<strong>ह</strong>ने ओ मायसँ भेंट करऽ चल गेलैक ।दीदी क<strong>ह</strong>ैत छलैक, अनूपा आ उगनामे कखनो ने पटैत छैक । पीसाक जेठका भाय फेर क<strong>ह</strong>नाइ शुरू करैतछैक — 'छॱड़ा छलै तेज । मुदा तो<strong>ह</strong>र दीदीये नि<strong>ह</strong> पढ़ऽ दैत छैक। भैंसमे पठा <strong>दे</strong>लक आ ता<strong>ह</strong>ूसँ नि<strong>ह</strong> भेलतँ दुआिर परक ई ट<strong>ह</strong>ल, ऊ ट<strong>ह</strong>ल। तो<strong>ह</strong>र पीसा क<strong>ह</strong>बो करैत छैक जे 'पढ़ऽ द<strong>ह</strong>ी, तँ ओ क<strong>ह</strong>ैत छैक, जेपढ़ऽ बेरमे पढ़तैक ।' ओ िकछु नि<strong>ह</strong> बजैत अिछ । ओकरा अनूपाक ित दुख <strong>ह</strong>ोइत छैक । ओ चौकी परपिड़ र<strong>ह</strong>ैत अिछ । ओकरा काकाक क्लात चे<strong>ह</strong>रा मोन पड़ैत छैक । काकीक कनैत – कनैत फूलल लालचे<strong>ह</strong>रा, िपितयौत बि<strong>ह</strong>न सभक आँिखक अस<strong>ह</strong>ाज दयनीयता । राितमे ओ दीदीसँ क<strong>ह</strong>ैत अिछ — '<strong>ह</strong>म भोरे चलजेबौ ।' दीदीकेँ भिरसक सता – असता िकछु नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत छैक । टाका मँगबाक ओकर <strong>िव</strong>चार नि<strong>ह</strong>जािन कतऽ िनपा भऽ गेल छैक । दीदीक यव<strong>ह</strong>ार ओकरा धुंध जकाँ अप लगैत छैक । ओ चा<strong>ह</strong>ैतअिछ बेसी सँ बेसी तटथ भऽ जाय । टाकाकेँ बीचमे ठाढ़ कऽ सबधक बारेमे नि<strong>ह</strong> सोचय । भोरोमेदीदीक यव<strong>ह</strong>ार ओि<strong>ह</strong>ना र<strong>ह</strong>ैत छैक । जलखै खाइत काल दीदी गमछामे दू गो टाका ब<strong>ह</strong>ैत क<strong>ह</strong>ैत छैक—'आइकाि एो टा पैसा <strong>ह</strong>ाथपर नि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>ैत छैक ।’ फेर जेना दुलार करैत जी<strong>िव</strong>त वरमे पूछैत छैक । -'बौआ, रता लेल कने चूड़ा बाि<strong>ह</strong> िदयौक ?’ ओ मना कऽ दैत छैक । 'उगना ,जो भैयाकेँ एकपेिरया <strong>दे</strong>नेसड़क पकड़ा िद<strong>ह</strong>ैक । सुभीता <strong>ह</strong>ेतैक । आ तोँ घूिर अिब<strong>ह</strong>ें ।'- दीदी क<strong>ह</strong>ैत छैक । उगना अवीकार कऽदैत छैक । ओ खाइ ले मँगैत क<strong>ह</strong>ैत छैक जे ओकरा कूल जेबाक छैक । उगनाक इच्छा छलैक जे ओआइ रि<strong>ह</strong> जाय । काि एकबेर आ<strong>ह</strong> कयने छलैक । ओ तुरत बात टािर <strong>दे</strong>ने छलैक । नि<strong>ह</strong> टािरतैक तँबादमे असु<strong>िव</strong>धा भऽ सकैत छलैक । ओ बड़ तीतासँ अपना पर उगनाक िथर दृिक अनुभव करैत अिछ। दीदी की कि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>िल छैक, ओकरा नि<strong>ह</strong> बुझाइत छैक । ओकर सपूणर् चेतना पर उगना पसिर गेल छैक। ओ पिनमरू चािलमे <strong>िव</strong>दा भऽ जाइत अिछ । गो<strong>ह</strong>ाली लग ओकरा अपना पाछाँ ककरो उपिथितक अनुभव<strong>ह</strong>ोइत छैक । उगना िथकैक । 'जेब<strong>ह</strong>ी सड़क धिर ?' ओ पुछैत छैक । िकछु नि<strong>ह</strong> पुछनाइ उगनाकेँ अियलािग सकैत छलैक । ओ कोनो उर नि<strong>ह</strong> दैत छैक । दुनू संग-संग चलैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ । दीदी नम<strong>ह</strong>रगरडेग दैत एकाएक आिब जाइत छैक । एकटा रुपैया दैत क<strong>ह</strong>ैत छैक — 'ई<strong>ह</strong>ो रािख ले । सकुती धेनेछलैक ।’ ओकरा सभ वतु कुरूप आ अधला<strong>ह</strong> बुझाय लगैत छैक । मा उगनाक एसकर <strong>ह</strong>ोयबाक कपना9


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ओकरा नीक लगैत छैक । दीदी उगनासँ पुछैत छैक — 'जेब<strong>ह</strong>ी?’ ओ अपूणर् आ अप श दमे कऔपचािरकता पर खॱझाइत छैक । दीदी क<strong>ह</strong>ैत छैक —'जा<strong>ह</strong>, रौद भऽ जेत<strong>ह</strong>।’ओकरा लगैत छैक जेना उगना िजंजीर भऽ गेल <strong>ह</strong>ोइक । उगनाक समत मनोभाव चुपी मे बदिल गेल छैक। ओकर चे<strong>ह</strong>रा शांत आ उेग<strong>ह</strong>ीन लगैत छैक । मुदा सोचला पर ओकर िथरता बड़ उदास लगैत छैक।ओकर साइिकल एकपेिरयापर ससरऽ लगैत छैक । रौद... धार... बालु... माउट एवरेट ...।कु मार मनोज कश्यप -दृिकोणदृिकोणराजपित पदािधकारी के पद पर चयनक जे खुशी रजत के भेल छलैक सेवर्ᆬमश<strong>ह</strong>े एकटा अनजान भय मे पिरणत <strong>ह</strong>ोईत चिल गेलैक । मोन मे धुकधुिकपैसऽ लगलैक, कारण --- सरकारी कायलयक कायर्-प््राणाली आ कायर्-संकृित दु<strong>ह</strong>ूसँ अनिभग़्यता । जखन सँ यामबाबू अपन आंिखक <strong>दे</strong>खल घटना सुनेलिखनओकरा जे कोना एकटा िकरानी धोखा सँ आधकारी सँ फाईल पर दतखत करालेलकै आ बेचारा िनदष आधकारी पँᆬिस गेलैक ; तखन सँ रजत आर बेसी<strong>िव</strong>चिलत भऽ गेल आछ। दोसरो घटना ओ<strong>ह</strong>ने सुनेने छलिखन ओ जे एकटाकमर्चारी घूस खा कऽ कोटर्-केसक फाईल दबा <strong>दे</strong>लकै आ एकपिक्षय पैᆬसलासरकार के िखलाफ भऽ गेलैक आ कोना बेचारा आधकारी के पिरणामवरुप सपेंडकऽ <strong>दे</strong>ल गेलैक। ई सभ सुिन रजत के लगलैक जे ओ कांटक ताज पि<strong>ह</strong>रऽ जार<strong>ह</strong>ल आछ़़़ अबू<strong>ह</strong> लागऽ लगलै ओकरा। सोचैत-सोचैत डरे पसेना-पसेना भऽ गेलरजत़़़क़ंठ सुखाय लगलैक ओकर।आईये योगदान करबाक छैक ओकरा। जँ-जँ समय लगीच आयल जा र छैक, तँ-तँ ओकर बेचैनी बढले जा र<strong>ह</strong>ल छैक। भीतर सँ सः डेरायलो र<strong>ह</strong>ैत बा<strong>ह</strong>र सँवुᆬबा <strong>दे</strong>खेलक ओ। कँपैत डेगें तैयार भऽ ओ बाबूजीक पायर छुिबआिशवद लेबऽ गेल। बाबूजीक पारखी आँिख सँ रजतक मनोदशा नुकायल नि<strong>ह</strong>रि<strong>ह</strong> सकलैक। माय-बाप आ संतान बीच सये कोनो टेिलपैथी काज10


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्करैत छैक जे िबना मुं<strong>ह</strong> खोलन<strong>ह</strong>ु सवेदनाक आदान- प््रादान करैतछैक। बगलक वुᆬस पर बैसबाक ईशारा करैत रजत के बुझाबऽ लगला<strong>ह</strong> - ''बाऊ!घबराईत िकयैक छी? ई खुशी आ संगि<strong>ह</strong> गवर्क बात आछ जे आ<strong>ह</strong>ाँ भारतसरकारक एकटा उच्च पद पर आसीन <strong>ह</strong>ोमय जा र<strong>ह</strong>ल छी। आ<strong>ह</strong>ाँक योग्यताक पूणर्परीक्षा कईयेकऽ आ<strong>ह</strong>ाँ के ई िजमेदारीक पद सॱपल गेल आछ ।'' पेᆬर पानकिखली पनबी सँ िनकािल मुं<strong>ह</strong> मे लैत आगू बजला<strong>ह</strong>- ''के पि<strong>ह</strong>ने सँ ऑिफसककाज सँ िभग्य र<strong>ह</strong>ैत आछ? समय सभ कें सभ ग़्यान करा दैत छैक। अ<strong>ह</strong>ाँ एतबाधिर करब जे आँिख आ कान दु<strong>ह</strong>ु खोलने र<strong>ह</strong>ब सिदखन। जतऽ कोनो प््राकारकपरेशानी बुझाय तऽ सला<strong>ह</strong> लेबा मे कोनो टा संकोच नि<strong>ह</strong> करब - चा<strong>ह</strong>े ओअ<strong>ह</strong>ाँक मात<strong>ह</strong>ते िकयैक ने <strong>ह</strong>ो!''बाबूजीक बात सँ रजत के जेना कोनो िदय दृि भेट गेलैक। लगलैक जेना मृगजकाँ कतुरी ओकरा संगे मे छैक आ ओ ना<strong>ह</strong>क लोकक बात सुिन-सुिन िचंतामे पड़ल छल। एकटा मुकी पसिर गेलै ओकर ठोर पर।ऑिफस मे कायर्-भार स<strong>ह</strong>ािरते दशर्न भेलै फाईलक अबार सँ। उपर सँ एकटाफाईल उठा पिढकऽ बुझबाक प््रायास करऽ लागल; मुदा िनफल। कतबो अपनाभिर प््रायास केलक रजत मुदा नि<strong>ह</strong> बुझबा मे एलई ओकर <strong>िव</strong>षय-वतु आ नेआगूक प््रा<strong>िव</strong>र्ᆬया । ़पेᆬर खखिसकऽ उच्च वरे बाजल-''िकनकर फाईल आछ ई?ई आँक़डा आ<strong>ह</strong>ाँ कतऽ सँ लेलं<strong>ह</strong>ु?''सुिनति<strong>ह</strong> िकरानी अपन वुᆬस सँ उिठ कऽ दौड़ल आयल जेना ओकरा सँ कोनोगलती भऽ गेल <strong>ह</strong>ो। पेᆬर <strong>िव</strong>तार सँ सभ बात बुझा <strong>दे</strong>लकै। रजत ओकरा सभ केफाईल पर फिरछायल नोिटंग करबाक ि<strong>ह</strong>दायत दैत ओकरा अपन सीट पर जेबाकईशारा केलक पेᆬर <strong>िव</strong>जयी भावें आँिख उठा कऽ तकलक। <strong>िव</strong>जयी एि<strong>ह</strong> दुआरे जेआधनथ कमर्चारी पर धाख जमाकऽ ओकरा सभक नजिर मे नविसखुआकआभास नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोमय <strong>दे</strong>लकै संगि<strong>ह</strong> कायर्क आरभ से<strong>ह</strong>ो शुभ र<strong>ह</strong>लै। शुरु भला तऽअंतो भला। टेबुल पर राखल पािनक िगलास के एके छाक मे खाली क लेने छलरजत।11


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ओ<strong>ह</strong>र आधनथ कमर्चारी सभक बीच मे यै<strong>ह</strong> चच <strong>ह</strong>ोमऽ लगलै जे सा<strong>ह</strong>ेब बड़ क़डािमजाज के छिथ।डॉ. ेमशंकर िसं<strong>ह</strong> (१९४२- ) ाम+पोट- जोिगयारा, थाना- जाले, िजला- दरभंगा। 24 ऋचायन, राधारानी िसन्<strong>ह</strong>ा रोड, भागलपुर-812001(िब<strong>ह</strong>ार)। मैिथलीक विरसृजनशील, मननशील आऽ अध्ययनशील ितभाक धनी साि<strong>ह</strong>त्य-िचन्तक, िदशा-बोधक, समालोचक, नाटक ओ रंगमंचक िनणात गवेषक, मैिथली गकेँ नव-वप <strong>दे</strong>िन<strong>ह</strong>ार,कु शल अनुवादक, वीण सम्पादक, मैिथली, ि<strong>ह</strong>न्दी, संकृ त साि<strong>ह</strong>त्यक खर <strong>िव</strong>ान् तथा बाङला एवं अंेजी साि<strong>ह</strong>त्यक अध्ययन-अन्वेषणमे िनरत ोफे सर डॉ. ेमशंकर िसं<strong>ह</strong> (२० जनवरी १९४२ )क <strong>िव</strong>लक्षण लेखनीसँ एकपर एक अक्षय कृ ित भेल अिछ िनःसृत। ि<strong>ह</strong>नक ब<strong>ह</strong>ुमूय गवेषणात्मक, मौिलक, अनूिदत आऽ सम्पािदत कृ ित र<strong>ह</strong>ल अिछ अ<strong>िव</strong>रलचिचर्त-अिचर्त। ओऽ अदम्य उत्सा<strong>ह</strong>, धैयर्, लगन आऽ संघषर् कऽ तन्मयताक संग मैिथलीक ब<strong>ह</strong>ुमूय धरोरािदक अन्वेषण कऽ <strong>दे</strong>लिन पुतकाकार प। ि<strong>ह</strong>नक अन्वेषण पूणर् न्थ आऽबन्धकार आलेखािद यापक, िचन्तन, मनन, मैिथल संकृ ितक आऽ परम्पराक िथक धरो<strong>ह</strong>र। ि<strong>ह</strong>नक सृजनशीलतासँ अनुािणत भऽ चेतना सिमित, पटना िमिथला <strong>िव</strong>भूित सम्मान(ता-प) एवं िमिथला-दपर्ण, मुम्बई विर लेखक सम्मानसँ कयलक अिछ अलंकृ त। सम्ित चािर दशक धिर भागलपुर <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ालयक ोफे सर एवं मैिथली <strong>िव</strong>भागाध्यक्षकगिरमापूणर् पदसँ अवकाशोपरान्त अनवरत मैिथली <strong>िव</strong>भागाध्यक्षक गिरमापूणर् पदसँ अवकाशोपरान्त अनवरत मैिथली साि<strong>ह</strong>त्यक भण्डारकेँ अिभविर्त करबाक िदशामे संल छिथ,वतन् सारवत-साधनामे।कृ ित-मौिलक मैिथली: १.मैिथली नाटक ओ रंगमंच,मैिथली अकादमी, पटना, १९७८ २.मैिथली नाटक पिरचय, मैिथली अकादमी, पटना, १९८१ ३.पुषाथर् ओ <strong>िव</strong>ापित, ऋचा काशन,भागलपुर, १९८६ ४.िमिथलाक <strong>िव</strong>भूित जीवन झा, मैिथली अकादमी, पटना, १९८७५.नाान्वाचय, शेखर काशन, पटना २००२ ६.आधुिनक मैिथली साि<strong>ह</strong>त्यमे <strong>ह</strong>ाय-यंग्य,मैिथली अकादमी, पटना, २००४ ७.पािणका, कणर्गोी, कोलकाता २००५, ८.ईक्षण, ऋचा काशन भागलपुर २००८ ९.युगसंिधक ितमान, ऋचा काशन, भागलपुर २००८१०.चेतना सिमित ओ नामंच, चेतना सिमित, पटना २००८मौिलक ि<strong>ह</strong>न्दी: १.<strong>िव</strong>ापित अनुशीलन और मूयांकन, थमखण्ड, िब<strong>ह</strong>ार ि<strong>ह</strong>न्दी न्थ अकादमी, पटना १९७१ २.<strong>िव</strong>ापित अनुशीलन और मूयांकन, ितीय खण्ड, िब<strong>ह</strong>ार ि<strong>ह</strong>न्दीन्थ अकादमी, पटना १९७२, ३.ि<strong>ह</strong>न्दी नाटक कोश, नेशनल पिब्लके शन <strong>ह</strong>ाउस, िदी १९७६.अनुवाद: ि<strong>ह</strong>न्दी एवं मैिथली- १.ीपादकृ ण को<strong>ह</strong>टकर, साि<strong>ह</strong>त्य अकादमी, नई िदी १९८८, २.अरण्य फिसल, साि<strong>ह</strong>त्य अका<strong>दे</strong>मी, नई िदी २००१ ३.पागल दुिनया, साि<strong>ह</strong>त्यअका<strong>दे</strong>मी, नई िदी २००१, ४.गो<strong>िव</strong>न्ददास, साि<strong>ह</strong>त्य अका<strong>दे</strong>मी, नई िदी २००७ ५.रानल, ऋचा काशन, भागलपुर २००८.िलप्यान्तरण-१. अीयानाट, मनोज काशन, भागलपुर, १९६७। सम्पादन-12


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्गवरी, म<strong>ह</strong>ेश काशन, भागलपुर, १९६६, २. नव एकांकी, म<strong>ह</strong>ेश काशन, भागलपुर, १९६७, ३.प-पुप, म<strong>ह</strong>ेश काशन, भागलपुर, १९७०, ४.पदलितका, म<strong>ह</strong>ेश काशन,भागलपुर, १९८७, ५. अनिमल आखर, कणर्गोी, कोलकाता, २००० ६.मिणकण, कणर्गोी, कोलकाता २००३, ७.<strong>ह</strong>ुनकासँ भेट भेल छल, कणर्गोी, कोलकाता २००४, ८.मैिथली लोकगाथाक इित<strong>ह</strong>ास, कणर्गोी, कोलकाता २००३, ९. भारतीक िबलािड़, कणर्गोी, कोलकाता २००३, १०.िचा-<strong>िव</strong>िचा, कणर्गोी, कोलकाता २००३, ११.साि<strong>ह</strong>त्यकारक िदन, िमिथला सांकृ ितक पिरषद, कोलकाता, २००७. १२. वुआिड़भितरिणी, ऋचा काशन, भागलपुर २००८, १३.मैिथली लोकोि कोश, भारतीय भाषासंथान, मैसूर, २००८, १४.पा सोना <strong>ह</strong>ीरा, कणर्गोी, कोलकाता, २००८।पिका सम्पादन- भूिमजा २००२मैिथली भाषाक साि<strong>ह</strong>त् य<strong>िव</strong>ापितक परवत मैिथलीक क<strong>िव</strong> लोकिनक रचनािद केँ ोत् साि<strong>ह</strong>त कयिन<strong>ह</strong>ार नरेश लोकिन मेकं सनारायणक नाम अगण् य अिछ जिनक दरबार मे जतेक क<strong>िव</strong> र<strong>ह</strong>िथ ओ सभ <strong>िव</strong>ापित ाराचलाओल शैली केँ सवार्िधक य <strong>दे</strong>लिन जाि<strong>ह</strong> मे उल् लेखनीय छिथ म<strong>ह</strong>ाक<strong>िव</strong> गो<strong>िव</strong>न् ददास(1663-4-1670-71)। ि<strong>ह</strong>नक एकमा रचना ‘ं◌ृगारभजनावली’ (1938) कािशत अिछ। ि<strong>ह</strong>नकक<strong>िव</strong>तािद सृ ंगािरकताक बोध <strong>ह</strong>ोइछ, िकन् तु ओ भि <strong>िव</strong>षयक रचना िथक। बंगालक वैष् णकभक् त क<strong>िव</strong> ि<strong>ह</strong>नका बंगाली बनयबाक यास कयलिन, िकन् तु ई िमिथलाक र<strong>ह</strong>िथ जिनक रचनाकअथर्क दुरू<strong>ह</strong>ताक कारणेँ िस अिछ। <strong>िव</strong>ापितक पश् चात ् ई मैिथलीक दोसर िस क<strong>िव</strong> छिथ।म<strong>ह</strong>ाराज कं सनारायणक संग <strong>ह</strong>ुनका ओ<strong>ह</strong>ी रूपक सम् बन् ध छलिन जे <strong>िव</strong>ापित केँ म<strong>ह</strong>ाराजिशविसं<strong>ह</strong>क संग छल। मैिथलीक ि<strong>ह</strong>नक पदावली साि<strong>ह</strong>त् य समस् त पूवार्न् चल मे एि<strong>ह</strong> नवीन पितकपोषक िस भेल।<strong>िव</strong>ापितक उत् तरािधकारी क<strong>िव</strong> लोकिन मे म<strong>ह</strong>ाक<strong>िव</strong> लोचन (1650-1725) क नाम अगण् यअिछ। यिप मैिथली मे ि<strong>ह</strong>नक अिधकांश रचनािद नि<strong>ह</strong> उपलब् ध भ’ र<strong>ह</strong>ल अिछ तथािप जेउपलब् ध भ’ र<strong>ह</strong>ल अिछ ओ कलाक दृिसँ उच् च कोिटक िथक। िकन् तु एकमा ‘रागतरिङनी;’(1924) उपलब् ध भ’ र<strong>ह</strong>ल अिछ। ि<strong>ह</strong>नक <strong>ह</strong>ाथक िलखल ‘नैषधीय चिरत’ क एक ित लिलतनारायण िमिथला <strong>िव</strong>श् व<strong>िव</strong>ालय पुस् तकालय मे सुरिक्षत अिछ। लोचन संस् कृ त क िनष् णात <strong>िव</strong>ान,संगीतक ममर्ज्ञ आ क<strong>िव</strong> र<strong>ह</strong>िथ। ि<strong>ह</strong>नक क<strong>िव</strong>तावली ‘रागतरिङणी’ मे उपलब् ध अिछ।13


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ओइनवार वंशक पतनोपरान् त अनेक वषर् धिर िमिथला मे अराजकता आ अिस्थरताक िस्थितबल र<strong>ह</strong>ल। पुन: िमिथलाक <strong>िव</strong>ान, क<strong>िव</strong>, संगीतज्ञ आयक अन् वेषण मे अपन समीपवत राष् नेपाल चल गेला<strong>ह</strong>। एम् <strong>ह</strong>र िदल् लीक िसं<strong>ह</strong>ासन पर अकबर केँ बैसबाक पश् चात ् उत् तर भारतकराजनीितक िस्थित मे पिरवतर्न भेल। ए<strong>ह</strong>ी समय मे िमिथलाक शासन-सू खण् वलाकु लक म<strong>ह</strong>ेशठाकु र (1556-1569) केँ भेटलिन आ िदल् ली के न् सँ िमिथलाक िनकट सम् पकर् स् थािपत भेल।म<strong>ह</strong>ेश ठाकु रक अिधकांश समय पिम मे व् यतीत भेल छलिन, अत: पिमक भाषा-साि<strong>ह</strong>त् यकएतय चार-सार नि<strong>ह</strong> भेल, त् युत स् थानीय साि<strong>ह</strong>त् य से<strong>ह</strong>ो भा<strong>िव</strong>त भेल। इए<strong>ह</strong> कारण भेल,त्युत स् थानीय साि<strong>ह</strong>त् य से<strong>ह</strong>ो भा<strong>िव</strong>त भेल। इए<strong>ह</strong> कारण िथक जे लोचन राग्तरिङणी मे राग-रािगनीक उदा<strong>ह</strong>रण स् वरूप जभाषाक अनेक स् विनिमर्त पद उदृत कयलिन अिछ।मैिथली साि<strong>ह</strong>त् यक मघ् यकालीन साि<strong>ह</strong>ित्यक रचनाक दृिऍं स् वणर्काल क<strong>ह</strong>ल जा सकै छ। यिपएि<strong>ह</strong> समयक राजनैितक दृिसँ उथल-पुथल भेल. िकन् तु साि<strong>ह</strong>त् यपर एकर कोनो भाव नि<strong>ह</strong>पल। एि<strong>ह</strong> राजनैितक उथल-पुथल क कारणेँ मैिथल <strong>िव</strong>त-वगर् एतय सँ पाक’ नेपाल चलगेला<strong>ह</strong>। ओ सभ ओि<strong>ह</strong> ठामक राजदरबार मे संरक्षण आ ोत् सा<strong>ह</strong>नक <strong>ह</strong>ेतु गेला<strong>ह</strong>। नेपाल सुसंस् कृ तिशक्षा-ेमी लोकिनक ारा मैिथलीकेँ नेपाल मे साि<strong>ह</strong>ित्यक भाषाक रूप मे स् वीकार कयल गेल।ओि<strong>ह</strong> समय मे मल् लवंशक शासल छल। मल् ल शासक लोकिन काव् य आ नाटकक अत् यािधकेमी र<strong>ह</strong>िथ। मल् ल राजवंश ारा मैिथल साि<strong>ह</strong>त् यकार लोकिन केँ ोत्साि<strong>ह</strong>त कयल गेल जकरफलस् वरूप मैिथलीक ारिम्भक नाट्य-साि<strong>ह</strong>त् यक रचना नेपाल मे ारम् भ भेल। <strong>िव</strong>ापितकपिरपाटी पर रचना के िन<strong>ह</strong>ार स् वतं पदक अितिरक् त एि<strong>ह</strong> कालाविधक अिधकांश पद नाटक मेगुिम्फत अिछ। मैिथली गीत सँ गुिम्फत संस् कृ त-ाकृ त नाटकक रचनाक ीगणेश ज् योितशीश् वरकयने र<strong>ह</strong>िथ जकरा उमापित उपाघ् याय आगॉं बढौलिन जे एि<strong>ह</strong> कालाविध मे <strong>िव</strong>शेष चिलत भेल।मश: संस् कृ त ाकृ तक व् यव<strong>ह</strong>ार कम <strong>ह</strong>ोअय लागल आ मैिथली मे सम् पूणर् नाटक िलखल जायलागल। पदावली-साि<strong>ह</strong>त् यक समान मघ् यकालीन नाटक नेपाल आ आसाम धिर व् यापक भ’ गेल।एि<strong>ह</strong> एकारेँ मैिथली नाटकक <strong>िव</strong>कास तीन के न् मे भेल-िमिथला, नेपाल आ आसाम।नेपालक मैिथली नाटककार लोकिनक कायर् भूिम भातागॉव, काठमाण् ू आ लिलतपुर पाटन मेर<strong>ह</strong>ल। नेपाल मे मैिथली नाटक संस् कृ त नाटक परम् पराक स् थानपर मैिथली नाटकक सूपात भेल।ओि<strong>ह</strong> समय मे मुसलमानक भाव सँ नेपाल मुक् त छल जकर फलस् वरूप सांस् कृ ितक आ14


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्साि<strong>ह</strong>ित्यक िया-कलाप मे कोनो तर<strong>ह</strong>क व्यवधान नि<strong>ह</strong> भेल। एि<strong>ह</strong> कारेँ नेपाल मे मैिथलीनाटकक सूपात भेल जे एक भाग अपन नव-िशल् पक उत् थान मे लागल र<strong>ह</strong>ल आ दोसर भागाचीन संस् कृ त-ाकृ त-मैिथली िमित िभािषक नाट्य स् वरूप केँ िकछु िदन धिर अपन पूवर्वतस् वरूप केँ सुरिक्षत राखलक। नेपाल मे मैिथली नाटकक जे ृ ंखला स् थािपत भेल ओकर सब ेयमल् ल राजवंश केँ छैक। भातगॉव मे चुर पिरमाण मे नाटक िलखल गेल आ उल् लेखनीयनाटककार मे जगज् योितमर्ल् ल (1613-1633), जगत् काश मल् ल (1637-1672), सुमितिजतािममल् ल (1672-1696), रणजीत मल् ल (1722-1772),भूपतीन् मल् ल (1696-17क22) आीिनवास मल् ल (1658-1685) छिथ। रणजीतमल् ल सबसँ बेसी नाटकक रचना कयलिन।काठमाण् ू आ पाटनक उल् लेखनीय नाटककार मे वंशमिण आ िस नरिसं<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>व (1622-1657) कनाम लेल जाइत अिछ। ई नाटककार लोकिन चुर पिरमाण मे नाटकक रचना कयलिन जाि<strong>ह</strong> मेजगत्ज्योितम्मर्लक ‘<strong>ह</strong>रगौरी <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>’ (1970). <strong>िव</strong>श् वमल् लक ‘<strong>िव</strong>ा<strong>िव</strong>लाप’ (1965) आ जगत् काशमल् लक ‘भावती <strong>ह</strong>रण’ नाट्क अािप कािशत भ’ पाओल अिछ। शेष अन् य नाटककार लोकिनकनाटकक काशन अािप नि<strong>ह</strong> भ’ पाओल अिछ जे नेपाल दरबार लाईेरी मे संरिक्षत अिछ। शेषअन् य नाटकािदक काशनसँ मैिथली नाटकक उदय आ <strong>िव</strong>कास पर नव काश पि सकै छ। एि<strong>ह</strong>नाटकािद मे गीतक धानता अिछ, कथानक पौरािणक अिछ, नाटककार क् यो <strong>ह</strong>ोथु, िकन् तु ओि<strong>ह</strong> मेयुक् त गीतािद अन् य क<strong>िव</strong> लोकिनक उपललब्ध <strong>ह</strong>ोइछ। सभ नाटक अिभनीयता सँ पूणर् अिछ आओकर भाषा मानक मैिथलीक ितमान स् तुत करैत अिछ। म<strong>ह</strong>ाराज पृथ् वीनारायण सा<strong>ह</strong> (1768-1775) क आमणक फलस् वरूप मल् ल राजवंश ारा स् थािपत परम् परा समाप् त भ’ गेल आओकरा स् थान पर गोरखा राजवंशक स् थापना भेल। एकर फलस् वरूप काठमाण् ू आ पाटन मेनाटकक परम् परा क समाि भ’ गेल, िकन् तु भातगॉव मे अािप ई परम् परा सुरिक्षत अिछ।नेपालक उपयुर्क् त परम् पराक क्षीण आलोक िमिथला मे से<strong>ह</strong>ो भेटैत अिछ। िमिथला मे जे नाटकिलखल गेल ओकर नाम केँ ल’ कए <strong>िव</strong>ान लोकिन मे मतैक् यक अभाव अिछ। ा. जयकान् तिम (1922) एकरा ‘कीतनयॉं नाटक’ रमानाथ झा (1906-1971) ‘कीतर्िनयॉं नाच’ आ ा.ेमशंकर िसं<strong>ह</strong> (1942) ‘लीला नाटक’ नामसँ अिभि<strong>ह</strong>त कयलिन अिछ। एि<strong>ह</strong> नाटककािदमे मूलरूपसँ िशव तथा <strong>िव</strong>ष् णु क लीला स् तुत कयल गेल अिछ। एि<strong>ह</strong> नाटकािद केँ नाट्य मण् ली आिदकृ ष् ण आ िशवसम् बन् धी <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ध कथािद केँ आधार बना क’ दशर्न करैत छल. एि<strong>ह</strong> कोिटक नाटकमे उपलब्ध सामी सभकेँ तीन काल खण् मे बा◌टल जा सकै छ: थम उत् थान, ितीय उत् थानआ तृतीय उत् थान । थम उत् थानक नाटक कार मे गो<strong>िव</strong>न् दक ‘नलचिरतनाटक’ रामदास (1644-1671) क ‘आनन् द <strong>िव</strong>जय नाटक’, <strong>दे</strong>वानन् दक ‘उषा<strong>ह</strong>रण’ आ रमापितक ‘रूिकमणी<strong>ह</strong>रण’ इत् यािदक15


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्नामोलेख कयल जा सकै छ। ितीय उत् थानक उल् लेखनीय नाटककार लोकिन मे लालक<strong>िव</strong>क’गौरीस् वयंवर’ (1960), नन् दीपितक ‘कृ ष् णके िलमाला नाटक’ (1960), गोकु लानन् द क‘मानचिरत नाटक’, िशवदतक ‘पािरजात <strong>ह</strong>रण’, कणर्जयानन् दक ‘रूकमागद नाटक’ ीकान् त गणक‘ीकृ ष् ण जन् म र<strong>ह</strong>स् य’, काल् <strong>ह</strong>ारामदासक’ गौरी स् वयंवर नाटक’, रत् नपािणक ‘उषा<strong>ह</strong>रण नािटका’,भानुनायक ‘भावती <strong>ह</strong>रण’ आ <strong>ह</strong>षर्नाथ झा (1897-1898) क ‘उषा<strong>ह</strong>रण’, ‘माधवानन् द’ एवं‘राधाकृ ष् ण िमलन लीला’ (1962) आिद साि<strong>ह</strong>ित्यक दृिसँ उल् लेखअिछ। तृतीय उत् थानक नाटककार मे <strong>िव</strong>श् वनाथ झा क ‘रमेश् वरबिन्क’ चन् दा झा क ‘अ<strong>ह</strong>ल् याचिरत नाटक’ म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाघ् याय परमेश् वर झा क ‘मि<strong>ह</strong>षासुर मदर्नी’ आ राज पिण्त बल<strong>दे</strong>व िम(1897-1975) क ‘राजराजेश् वरी’ एवं ‘रमेशोदय नाटक’ उल् लेखनीय िथक। एि<strong>ह</strong> मे सँ िकछु नाटकअनुसंधाता लोकिनक अथक यास सँ काश मे आयल अिछ, िकन् तु अिधकांश अिप अकािशतअिछ। ई नाटककार लोकिनक नाटकािद मे नाटकीयताक अभाव पिरलिक्षत <strong>ह</strong>ोइत अिछ तथािपएि<strong>ह</strong> कालक नाटकक बुझैत दीपक क्षीण आलोकक अभास भरैत अिछ।मैिथली नाटकक <strong>िव</strong>किसत आ सुव् यविस्थत स् वरूप <strong>ह</strong>मरा असम मे उपलब् ध <strong>ह</strong>ोइत अिछ। म<strong>ह</strong>ाभुचैतन् यक वैष् णव धमर्क समस् त पूवार्न् चल क भारतीय साि<strong>ह</strong>त् य पर यथेष् ट पिरमाण पल जकरपिरणाम भेल जे साि<strong>ह</strong>त् य पूणर्त: भिमय भ’ गेल। फलत: साि<strong>ह</strong>त् य मे रसक दृिसँ <strong>िव</strong>शेषत:कृ ष् णक अवतार लीला कथा केँ अिधक य <strong>दे</strong>ल गेल। वैष् णव क<strong>िव</strong> लोकिनक अिभव् यिक भाषाअन् धकारमय छल। <strong>िव</strong>ापितक ृ ंगार रसक पदावली मे राधाकृ ष्णक उल् लेख र<strong>ह</strong>लाक कारणेँचैतन् य<strong>दे</strong>व ओकरा भिरस क क<strong>िव</strong>ता बुझलिन। ओ वैष् णव धमर्क चाराथर् <strong>िव</strong>ापितक क<strong>िव</strong>ता केँमाघ् यम बनौलिन। जखन <strong>िव</strong>ापितक भाषा आसाम प<strong>ह</strong>ुँचल तखत युगपुरूष शंकर <strong>दे</strong>व (1449-1568) आ <strong>ह</strong>ुनक िशष् य माधव<strong>दे</strong>व (1489-1556) <strong>िव</strong>ापितक भाषाक अनुकरण क’ कए ओकरासंग असिमया केँ िमित क’ कए एक नूतन भाषा जबुिलक जन् म <strong>दे</strong>लिन। आसमाक जबुिलअसिमया साि<strong>ह</strong>त् यक मेरूदण् िथक। एकरा माघ् यम सँ असिमया-साि<strong>ह</strong>त् य रस-समृ भेल अिछ।एक दूरूप िथक: वरगीत आ अङकीयानाट। युगपुरूष शंकर<strong>दे</strong>व वैष् णव धमर्क चाराथर् नाटक केँमाघ् यम बनौलिन। अङकीयानाट मे ग आ पक सम<strong>िव</strong>भाग िथक। सबसँ आश् चयर्क बात िथकजे म<strong>ह</strong>ापुरूष शंकर<strong>दे</strong>व <strong>िव</strong>शु आसिमया मे कयलिन, मुदा <strong>िव</strong>ापितक भाषासँ ओ एतेक अिधकभा<strong>िव</strong>त भेला<strong>ह</strong> जे मैिथली-िमित असिमया मे वरगीत आ नाटकक रचना कयलिन। असमी16


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्साि<strong>ह</strong>त् य मे एकर एि<strong>ह</strong> <strong>िव</strong>िशष् टता पर काश दैत अिछ। ा. वाणीकान् त कातकी क कथन छिन,‘जाि<strong>ह</strong> कारेँ चण् वात् या वन मं लागल दत् वािगन केँ ज् विलत करबा मे स<strong>ह</strong>ायक <strong>ह</strong>ोइत अिछओ<strong>ह</strong>ी कारेँ साि<strong>ह</strong>त् य जातीय एवं म<strong>ह</strong>ाजातीय आन् दोलन केँ ेिरत करैछ। नाटक, गीत एवं पद ईतीनू शंकर <strong>दे</strong>वक वैष् णव-आन् दोलन केँ शाक् त <strong>दे</strong>श मे एतेक व् यापक आ लोकिय बनौलक जाि<strong>ह</strong>कारेँ मरूभूिमक ऊँ ट जलक गन् ध-सू पकि क’ जलाशयक खोल मे चिल पैछ ओ<strong>ह</strong>ी कारेँतृिषत जनता परगीतक सौरभसँ आकृ ष् ट भ’ कए शंकर माधवक शरणापन् न भेला<strong>ह</strong> ‘असिमयासाि<strong>ह</strong>त् य, 510 वाणी कान् ता काकती)।युगपुरूष शंकर<strong>दे</strong>व अपन तीथर्-यााक म मे <strong>िव</strong>ापित क वैष् णव-वंश् क गुरूमािन िमिथलाअयला<strong>ह</strong>। ओि<strong>ह</strong> समय मैिथली-काव् य आ नाट्य-साि<strong>ह</strong>त् य <strong>िव</strong>कासक अपन चरमपर छल। उमापितउपाघ् याय रिचत ‘पािरजात<strong>ह</strong>रण’ क अिभनय अत् यिधक भ’ र<strong>ह</strong>ल छल। एकर <strong>िव</strong>षय-वस् तु से<strong>ह</strong>ोराधाकृ ष् ण छल। पािरजात<strong>ह</strong>रण अिभनीत <strong>ह</strong>ोइत <strong>दे</strong>िखक’ योक् ता शंकर<strong>दे</strong>व अत् यािधक भा<strong>िव</strong>तभेला<strong>ह</strong>। एस. के . भूइयॉंक मतानुसार, ‘आङ्कीयानाटक भाषा मैिथलीक तथा आसिमयाक िमणक<strong>िव</strong>लक्षण उदा<strong>ह</strong>रण स् तुत करैत अिछ। ‘ (Oh Anita NAT, She. BHUYAN, Page 288-289)(शंकरा<strong>दे</strong>व अपन अितीय ितभा आ अितभ बैदुष्यक बल पर असिमया साि<strong>ह</strong>त् य मेअङ्कीयानाटक जनकक रूप मे ख् यात छिथ। नाटककार लोकिन पुराणािद सँ उपादान क चयनकयलिन आ एि<strong>ह</strong> सन् दभर् मे भागवत पुराण, <strong>ह</strong>िरवंश पुराण एवं रामायण <strong>ह</strong>ुनक धान उपजीव् यर<strong>ह</strong>ल। शंकर<strong>दे</strong>वक िनम् नांिकत नाटक कािलदमन (1518), पत् नी साद (1521), के िलगोपाल(1540), राम<strong>िव</strong>जय (1568), रूिक्मणी <strong>ह</strong>रण (1568) संतपािरजात <strong>ह</strong>रण (1568) आ माधव<strong>दे</strong>वकभोजजन<strong>िव</strong><strong>ह</strong>ार, भूिम लोखा, अजुर्न भंजन (1538), <strong>िव</strong>म् परा-गुचोबा, रासझुमरा, चोरधरा, कटोरा-खेलोबा, भूषण <strong>ह</strong>ेरोवा एवं <strong>ह</strong>मा-मो<strong>ह</strong>न आिद कािशत आिछ। एकर अितिरक् त गोपाल अता(1533-1688), िजराजभूषण (1507-1571), रामचरन ठाकु र (1521-1600) आ दैत् यािर ठाकु र(1564-1622) आिद नाटककार उल् लेखनीय छिथ। यिप एि<strong>ह</strong> नाटक सभक कथा-वस् तु पौरािणकर<strong>ह</strong>ल, िकन् तु संस् कृ त और ाकृ तक स् थान पर मैिथली-असिमया-िमित गक योग भेल। गीतकिस्थित यथावता र<strong>ह</strong>ल, िकन् तु संस् कृ त-ाकृ तक योग नि<strong>ह</strong> कयल गेल जतय ओ अिनवायर् छल।एि<strong>ह</strong> नाटकािदक उेश् य मनो<strong>िव</strong>नोद नि<strong>ह</strong>, त् युत वैष् णव धमर् चार करब छल। एि<strong>ह</strong> लेल अिधकांशनाटकािद मे कृ ष् णक वात् सल् यमय आ दासत् व भावक पूणर् लीलाक रूप मे वणर्न कयल गेल।रंगमंचक दृिसँ ई अिधक सुव् यविस्थत अिछ।17


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्एि<strong>ह</strong> नाटकािद <strong>िव</strong>षय-वस् तु, रूप-रचना, भाषा आिद <strong>िव</strong>िशष् टता केँ <strong>दे</strong>खनासँ ितभािषत <strong>ह</strong>ोइत अिछजे युग पुरूष शंकर<strong>दे</strong>व असमक लोक मनोरंजनक <strong>िव</strong>धा पर मैिथली आ ज क्षे मे चिलत रंग-शैलीक आरोपन ओि<strong>ह</strong>ना कयलिन जेना संस् कृ त नाटकक शास् ो परम् परा छल, कारण नाटककमाघ् यमसँ ओ वैष् णव धमर्क चार-सार करय चा<strong>ह</strong>ैत छला<strong>ह</strong>। मघ् यकालीन अन् य उल् लेखनीयसामी सभ मे मैिथली गक ाचीन परम् परा केँ जोबाक िनिमत ाचीन दस् तावेजािद मेएकरारनामा, गौरीवचिरका, बि<strong>ह</strong>खत, अजातप, एकररप, िनस् तार प, दानप, फै सलाप आ िचट्ठी-पी उपलब् ध <strong>ह</strong>ोइत अिछ। एि<strong>ह</strong> अिभलेखािद मे कत<strong>ह</strong>ु साि<strong>ह</strong>ित्यक सौन् दयर् भेटैछ। मैिथली साि<strong>ह</strong>त् यमे एकर म<strong>ह</strong>त् व एि<strong>ह</strong> बात केँ ल’ कए अिछ जे ई सब मैिथली गक <strong>िव</strong>कास-म <strong>िव</strong>िच्छन् नपरम् पराक पूितर् करैत अिछ।प-काव् यक परम् परा तँ पूणर्वते र<strong>ह</strong>ल, िकन् तु एि<strong>ह</strong> युग मे म<strong>ह</strong>ाकाव् य, चिरत-काव् य, संस् मरण आिदिलखबाक परम् पराक शुभारम् भ भेल। नव राजनैितक, सांस् कृ ितक, सामािजक आ साि<strong>ह</strong>ित्यकस् वरूपक जन् म भेल आ मैिथली मे नवयुगक ारम् भ भेल। एि<strong>ह</strong> समय मे ा. सर जाजर् अा<strong>ह</strong>मियसर्न ारा संकिलत एवं सम् पािदत रचनािद मे मैिथली स् टोमैथी (1882) तथा ट्वेन् टी वनवैष् णव (1884), भोल झा ारा सम् पािदत मैिथली संस् कृ त भि गीतािदक सं<strong>ह</strong>, मैिथल भक् तकाश (1920) आ िजतेन् नारायण झा ारा संकिलत आ क<strong>िव</strong>शेखर बदरीनाथ झा (18931974)ारा सम् पािदत मैिथली गीत रत् नावली उल् लेखनीय अिछ। एि<strong>ह</strong> कालखण् मे गीितकाव् य कपरम् पराक <strong>िव</strong>कास भेल। <strong>िव</strong>ापितक परम् पराक अितिरक् त गीित-काव् यक काव् यकार भेला<strong>ह</strong> ओि<strong>ह</strong> मेभन् जन क<strong>िव</strong>, लालक<strong>िव</strong>, कणर्श् याम अिछ मुख छिथ।18


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्परवत मघ् यकाल मे एक नव-धारा चलल जकरा सन् त काव् यक नाम सँ सम् बोिधत कयल जाइछजकर आधार स् तम् भ मे सा<strong>ह</strong>ेबराम दास (लगभग 1746), म<strong>ह</strong>ात् मा रोि<strong>ह</strong>णीदत गोंसाई, म<strong>ह</strong>ात् मातारादत गोंसाई, म<strong>ह</strong>ात् मा रामरूपदास, म<strong>ह</strong>ात् मा ल मीनाथ गोंसाई, तारादत गोंसाई, म<strong>ह</strong>ात् मारामरूपदास, म<strong>ह</strong>ात् मा <strong>ह</strong>करू गोंसाई, म<strong>ह</strong>ात् मा परमानन् द दास आ रघुवर गोंसाई मुख छिथ।ल मीनाथ गोंसाई क ‘गीतावली’ (1969) मे काश मे आयल अिछ।<strong>िव</strong>ापितक ृ ंगार-धान गीत परम् पराक <strong>िव</strong>परीत मनबोध (िनधन 1788) कथा काव ्यक माघ् य मे‘कृ ष् णजन् म’ (1934) क रचना कयलिन। ि<strong>ह</strong>नक लोकियताक मुख कारण िथक जे ई ाम् य-शब् दािदक स् वच् छन् द भ’ कए योग कयलिन। इए<strong>ह</strong> कारण अिछ जे मैिथली साि<strong>ह</strong>त् य मे ि<strong>ह</strong>नकम<strong>ह</strong>त् वपूणर् स् थान अिछ।अनेक दृिऍं मैिथली साि<strong>ह</strong>तयक आधुिनक काल मे अत् यािधक आधुिनकताक आभास भेटैत अिछ।सन ् 1857 ई. क िसपा<strong>ह</strong>ी <strong>िव</strong>ो<strong>ह</strong> क पश् चात ् भारत वषर्क राजनैितक क्षे मे ब पैघ पिरवतर्नभेल जाि<strong>ह</strong> सँ साि<strong>ह</strong>त् य से<strong>ह</strong>ो अछू त नि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>ल। जतय अन् यान् य भारतीय भाषािद मे साि<strong>ह</strong>त् य मेगक िदशा मे अत् यािधक गित भेल ततय मैिथली उपेिक्षत र<strong>ह</strong>ल। एकर मुख तत् व छल फोटर्<strong>िव</strong>िलयम कालेजक ारा उपेक्षा, िमशीनरी ारा उदासीनता, िलथो आ टाइप ेसक अभाव, समाज-सुधार सम् बन् धी आन् दोलनक अभाव, नव-िशक्षा योजना आ कच<strong>ह</strong>रीक भाषा मे मैिथलीक उपेक्षा,मैिथल पिण्त लोकिनक संकीणर् दृिकोण तथा मैिथली भाषा-भाषी मे जनजागरणक अभाव। एि<strong>ह</strong>िदशा मे उपयुर्क् त उपेक्षा नीितक फलस् वरूप मैिथली भाषा-भाषी जतय र<strong>ह</strong>िथ ततय एि<strong>ह</strong> गेला<strong>ह</strong>।आधुिनक युग मे एि<strong>ह</strong> साि<strong>ह</strong>त् यक जे गित भेल अिछ ओकर ेय कवीश् वर चन् दाझा, लालदास आसाि<strong>ह</strong>त् यरत् नाकर मुंशी रघुनन् दन दास केँ छिन से मौिलक, अनूिदत रचनाक ारा मैिथलीसाि<strong>ह</strong>त् यक ृ ंगार कयलिन।19


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मैिथली मे प-पिकािदक काशनक फलस् वरूप ग-साि<strong>ह</strong>त् यक <strong>िव</strong>कास भेल जकरा माघ् यमेसुन् दर भाषाक िनमार्ण भेल, शब् द-भंार मे ीवृि भेल आ <strong>िव</strong>श् व<strong>िव</strong>ालय स् तर पर मैिथली केँपाठ्य-<strong>िव</strong>षयक रूप मे स् वीकार कयल गेल। बीसम शताब् दीक ारिम्भक दशक मे मैिथली मे प-पकािदक काशनक शुभारम् भ भेल जकर फलस् वरूप आधुिनक ग-साि<strong>ह</strong>ित्यक <strong>िव</strong>कास मे तीताआयल। मुण कलाक नवीन वैज्ञा◌ािनक गितक फलस् वरूप पिकािदक काशन मे जोरदारगित भेल। मैिथली पकािरताक ारिम्भक अवस् था तप, उत् सगर् आ पीादायक र<strong>ह</strong>ल अिछ।मैिथलीक सवर्थम पिका िमिथलेतर क्षे जयपुर सँ कािशत भेल मैिथल ि<strong>ह</strong>त साधन (1905)।एकर काशनक दोसर वषर् काशीसँ िमिथलामोद (1906) क काशन भेल। िमिथलामोदमातृभाषाक जागरणक जे शंखनाद कएलक ओकरा िनरथर्क नि<strong>ह</strong> क<strong>ह</strong>ल जा सकै छ, कारणमैिथलीक आङनमे बै<strong>ह</strong> शंखनाद ािन्तक स् वर बनल। िनभकता, व् यंग् य, मैिथलीत् वक समथर्न,मैिथली भाषाक ओजिस्वता एि<strong>ह</strong> पिकाक धान गुण छल। िमिथला सँ िमिथला िमि<strong>ह</strong>र (1907)उिदत भेल। ारम् भ मे एकर स् वरूप मािसक र<strong>ह</strong>ल आ पाछॉं जा क’ ई साप् ताि<strong>ह</strong>क भ’ गेल।मैिथली मे ई पिका दीघर्जीवी र<strong>ह</strong>ल। सन ् 1960 ई सँ 1989 धिर ई कािशत <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ल। जतयधिर मैिथली सेवाक य अिछ एकर योगदान सरा<strong>ह</strong>णीय र<strong>ह</strong>ल। एकरा ारा ग केँ अिभविर्तकरबाक उ<strong>दे</strong>द्श् य सँ उत् ेिरत भ’ कए वतर्मान ग-गंगा <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ध रूप सँ समलंकृ त भेल अिछ।स् वातन् ोत् तर काल मे मैिथली ग-साि<strong>ह</strong>त् यक <strong>िव</strong>कास <strong>िव</strong>िभन् न <strong>िव</strong>धा यथा उपन् यास, क<strong>ह</strong>ानी,िनबन् ध, आलोचना, याा, संस् मरण, साक्षात् कार आिद गक संभा<strong>िव</strong>त <strong>िव</strong>धािदक <strong>िव</strong>कास मे एकरब<strong>ह</strong>ुमूल् य योगदान र<strong>ह</strong>ल। थम <strong>िव</strong>श् वयु क पश् चात ् मैिथली पिकािदक काशन मे तीताकसंचार भेल। एि<strong>ह</strong> कालाविध मे अनेक पिकािद कािशत भेल जे साि<strong>ह</strong>ित्यक जागरण मे स<strong>ह</strong>योगदैत र<strong>ह</strong>ल। ई पिकािद मातृभाषाक ित जे िशिक्षत जनमानसक घ् यान आकृ ष् ट <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ल जकरितफल तँ एकरा अवश् ये क<strong>ह</strong>ब। मैिथल भा (1920-192, मैिथली भाकर (1929-1930), ीमैिथली (1925-1927), िमिथला (1929-1931), िमिथलािम (1931-1932), मैिथल बन् धु (1935),मैिथलयुवक (1931-1941), जीवन-भा (1940-1950), भारती (1937), <strong>िव</strong>भूित (1936-1938),मैिथली साि<strong>ह</strong>त् यप (1937-1938) आिद अनेक पिकािद साि<strong>ह</strong>त् यक जागरण मे स<strong>ह</strong>योग दैतर<strong>ह</strong>ल अिछ।20


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>दे</strong>शक स् वाधीनताक पश् चात ् तँ मातृभाषािदक म<strong>ह</strong>त् व आर वेशी बिढ गेल अिछ। जनसाधारणकघ् यान मातृभाषाक िदस गेल आ सचेष् ट एवं जागरूक भ’ कए एकर <strong>िव</strong>कास मे संलग् न भेला<strong>ह</strong>।स् वतंताक भात मे स् व<strong>दे</strong>श (1948) क अभ् युदय भेल। पटना सँ िमिथला ज् योित (1949)कािशत भेल। सीतामढी सँ वै<strong>दे</strong><strong>ह</strong>ी (1950) कट भेल। मातृभाषाक एि<strong>ह</strong> नवोत् था◌ान मे िमिथलादशर्न (1952), पल् लव (1क948), िमिथला सेवक (1954), िनमार्ण (1955), इजोत (1960), िमिथलादूत (1954), बटुक (1949) घीयापूता (1957), कणार्मृत (1981), अिन्तका (1998), पूवार्तर मैिथल(2000) एवं घर बा<strong>ह</strong>र (2001) इत् यािद सब पिकािदक योगदान अिछ।(अिगला अंकमे जारी)भाग रौ(संपूणर् मैिथली नाटक)- (आगाँ)लेिखका - <strong>िव</strong>भा रानीपा - पिरचयमंगतूिभखारी बच्चा 1िभखारी बच्चा 2िभखारी बच्चा 321


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्पुिलसयाी 1याी 2याी 3छा 1छा 2छा 3पकार युवकपकार युवतीगणपत क्क्काराजू - गणपतक बेटागणपतक बेटीगुंा 1गुंा 2गुंा 322


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ि<strong>ह</strong>ज़ड़ा 1ि<strong>ह</strong>ज़ड़ा 2िकसुन<strong>दे</strong>वरामआसरेदशर्क 1दशर्क 2आदमीतांबेी - मंगतूक मायपुरुष - मंगतूक िपताभाग रौ(संपूणर् मैिथली नाटक)अंक : 223


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्दृश्य : 3सांझुक समय। तेज बिरसाित आ मेघ िबजली गजर्न-तजर्नक स्वर। पि<strong>ह</strong>लुका तीनू िभखमंगा' छौंड़ामे स' सभस' छोटका आब रूमाल बेचैत अिछ। ओ अपन समान सभ प्लािस्टक स' तोपबाक चेा करैत बसस्टैं िदस अबैत अिछ। मंगतू अपना जग<strong>ह</strong> बइसल पािन बिरसब <strong>दे</strong>िख र<strong>ह</strong>ल अिछ। ओकरा लग भीखक पाइिछतराएल छै। छौंड़ा दूरे स' मंगतू के <strong>दे</strong>खैत अिछ आ फे र अपना पेन्टक जेबी उन्टा क' <strong>दे</strong>इत अिछ। मंगतूलग पड़ल पाई िदस ओ चुंबक जकाँ आकिषर्त <strong>ह</strong>ोबैत बढ़ल चलैत अबैत अिछ। मंगतू पािन छोिड़ ओकरािदस <strong>दे</strong>ख' लगैत अिछ। छौंड़ा दू-चार ेगक दूरी पर एकाएक थिम्<strong>ह</strong> जाइत अिछ।मंगतू : की रौ झुनमा, की भेलौ।झुनमा : िकछु निञ ।मंगतू : त' रूिक िकयैक गेलें?झुनमा : अि<strong>ह</strong>ना।मुंगतू : मुं<strong>ह</strong> एना छाउर जकाँ िकयैक के ने छें ? माल-ताल निञ िबकलऊ की?झुनमा : ई बरखा-बैकाल मे लोक घर भागत की समान कीनत।मंगतू : (कनेक काल चुप रि<strong>ह</strong>क' जेना बात बदिलक) ई त' तों नीक के लें, जे भीख मांगब छोिड़ काज पकिड़लेलें। अच्छा झुनमा, ई बता, तोरा पािन नीक लागै छौ?झुनमा : पेट भरल र<strong>ह</strong>ला पर गदि<strong>ह</strong>यो करीना कपूर लगै छै।24


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मंगतू : (जेना अपन<strong>ह</strong>ी वा<strong>ह</strong> मे) <strong>ह</strong>मरा बड् नीक लगैत अिछ ई बिरसाित! आ, सुनबै िछयौ, िकताब आओर मेके <strong>ह</strong>ेन-के <strong>ह</strong>ेन गप्प सभ िलखल छै, बिरसाित लेल - कारी-कारी मेघ, झमझम बिरसित पािनक धार - चांनी जकाँ,भीजल धरतीक सोंिन्<strong>ह</strong>पन, जेना कु म्<strong>ह</strong>ारक आबा मे बासन आओर पािक र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ुअए। <strong>ह</strong>वा मे िस<strong>ह</strong>की आ मोन मेकामनाक ज्वार! िय स' िमलनक इच्छा..।(पावर् स' कजरीक मम स्वर)सखी <strong>ह</strong>े आएल रात अंिधयारीबदरा कारी-कारी नाझींगुर, मोर, पपी<strong>ह</strong>ा बोलेदादुर दमके ना, सिख <strong>ह</strong>ेदादुर दमके ना, सिख <strong>ह</strong>ेआएल रात अंिधयारीबदरा कारी-कारी ना।झुनमा : र<strong>ह</strong>' <strong>दे</strong> रौ, र<strong>ह</strong>' <strong>दे</strong>। पोथीक गप्प र<strong>ह</strong>' <strong>दे</strong>। पोथी िलख' बला पढु आ लोक छै। ओकरा सभ के भिरसिक निञबूझल छै जे पािन एला स' बािढ़ अबै छै, घर, जान-माल ूिब जाइ छै, सभटा जमा पूँजी स्वा<strong>ह</strong>ा..मंगतू : (फे र अपन<strong>ह</strong>ी रौ मे) आ ओकरो स' त' नीक लागै छै बिरसाितक बादक रौद। एकदम न<strong>ह</strong>ाएल धोएल,स्वच्छ काया जकाँ।25


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्झुनमा : (खौंझा क') रौ सार! एतेक सा<strong>ह</strong>रूख खान िकयै बनल जाए छें रे। ए<strong>ह</strong>ेन बरखा-बैकाल मे तोरा सनीमासूझै छौ, <strong>ह</strong>मरा रा<strong>ह</strong>त बाँट'बला <strong>दे</strong>खाई पड़ैत अिछ। <strong>ह</strong>े.. ऊ <strong>दे</strong>ख.. <strong>ह</strong>वाई ज<strong>ह</strong>ाज स' पािकट सभ खिस र<strong>ह</strong>ल छौ, <strong>ह</strong>ेएम्<strong>ह</strong>र.. <strong>ह</strong>े ओम्<strong>ह</strong>र.. <strong>ह</strong>ौ, <strong>ह</strong>ौ जी, एकटा एम्<strong>ह</strong>रो खसाब<strong>ह</strong>क ने! यौ भाई जी, भाई जी यौ, एकटा एम्<strong>ह</strong>रो खसिबयौ नेयौ। बड् भूख लागलए.. एको छदामक माल निञ िबकाएल..।मंगतू : रौ झुनमा। ओम्<strong>ह</strong>र की िचकिर र<strong>ह</strong>ल छें। ले, ई पाइ ल' ले, आ ल' आन िकछु .. गप-सप्प करैत खा-पीलेब। आ <strong>ह</strong>े, सूत'क मोन करओ त' सुितयो जइ<strong>ह</strong>ें। अ<strong>ह</strong>ी ठाँ स' धंधा पर िनकिल जै<strong>ह</strong>ें।(झुनमा पाइ लेइत अिछ आ चिल जाइत अिछ। मंगतू फे र स' अपन दुिनया मे भुितया जाइत अिछ। ओगबैत अिछ..)'बरसात में <strong>ह</strong>मसे िमले तुम सजनतुमसे िमले <strong>ह</strong>म, बरसात मे।'(झुनमा अबैत छै आ एकटा ठोंगा ओकरा थमा <strong>दे</strong>इत छै।झुनमा : ले रौ <strong>ह</strong>मर आिमर खान! खो।(दुनू खाइत अिछ। मंगतू स्वाभा<strong>िव</strong>क रूप स' आ झुनमा <strong>ह</strong>बड़-<strong>ह</strong>बड़ खाइत अिछ।)मंगतू : चौप खूब नीक बनल छै ने।झुनमा : <strong>ह</strong>ूँ..मंगतू : कािल्<strong>ह</strong> कोनो आओर चीज आिन<strong>ह</strong>ें।झुनमा : <strong>ह</strong>ूं..26


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मंगतू : िकछु बाजै िकयै ने छें ?(झुनमा <strong>ह</strong>ाथ स' थम्<strong>ह</strong>' के इशारा करैत अिछ। मंगतू ओकरा <strong>दे</strong>खैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ। झुनमा पूरा खेलाक बादढेकरैत अिछ आ बजैत अिछ।)झुनमा : <strong>ह</strong>ँ, आब बाज! पेट खाली र<strong>ह</strong>ला पर दुिनया बड़का अंा <strong>दे</strong>खाई छै। आब पेट भिर गेल अिछ आ भरलपेट मे त' सुअरिनओ रबीना टंन लागै छै। (गबैत अिछ) तू चीज बड़ी <strong>ह</strong>ै मस्त-मस्त।(खाए पीिब क' दुनू ठोंगा ओ<strong>ह</strong>ी ठाँ एक कोना मे बीिग <strong>दे</strong>इत अिछ। दुनू पािन िपबै अिछ आ ढेकरैत अिछ।दुनू एक-दोसरा के <strong>दे</strong>खैत ठठाक' <strong>ह</strong>ॅँिस' पड़ैत अिछ।)झुनमा : कतेक बाजल <strong>ह</strong>ेतै?मंगतू : दस स' कम की भेल <strong>ह</strong>ेतै! पािन त' क<strong>ह</strong>ैय' जे आइ छोिड़ कािल्<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>म बरसबे निञ करब।झुनमा : (उदास <strong>ह</strong>ोइा) एतेक पािन बरसतै त' रो सभ टूिट जेतै। पटरी ू िब जेतै। बस ेन चलल बन्न भ' जेतै।मंगतू : त' अई लेल तों मिलन िकयैक भ' गेलें?झुनमा : रौ, बस-ेन निञ चलतै त' पिसन्जर निञ ऐतै। ओ सभ निञ एतै त' <strong>ह</strong>मर िबी-बट्टा.. िबी निञ त'पाइ निञ.. पाइ निञ त' दाना निञ।मंगतू : रौ झुनमा, एक बात बता। तों बस-ेन स' कतेक दूर धिर गेल छें ? पटना स' मुजफ्फरपुर धिर.. िकऊलधिर.. दानापुर.. पटना साि<strong>ह</strong>ब.. के <strong>ह</strong>ेन सो<strong>ह</strong>नगर लागैत <strong>ह</strong>ेतौक ने <strong>दे</strong>ख' मे.. <strong>ह</strong>जारो लोकक एके संग चढ़ब, एकेसंगे उतरब। फरर्-फरर् भागैत बस- ेन। सरर्-स' छू टैत लोक, घर, खेत, खिल<strong>ह</strong>ान, गोरू बरद.. । <strong>ह</strong>मरो <strong>ह</strong>ाथ-गोरर<strong>ह</strong>ितयैक त' जएत<strong>ह</strong>ुँ ने तोरे आओर जकाँ।27


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्झुनमा : <strong>ह</strong>ँ, जेतें आ पुिलसक ंा आ पिब्लक गािर-बात खेतें। बम फ़ु टनें जान गमिबतें। एम्<strong>ह</strong>र बम ओम्<strong>ह</strong>रबम, एतेक मरलै, एतेक घायल.. याि<strong>ह</strong> सभ त' आइ कािल्<strong>ह</strong>क नूज छै।मंगतू : (दीघर् साँस लेइत) जानक की। ऊ त' अई ठाँ बइसलो बइसलो जा सकै छै। के जानए, एगो बम एम्<strong>ह</strong>रोफाटय आ <strong>ह</strong>म सभ' ला बिन उिड़ जाइ.. बम, गोली, दंगा- ई सभ त' आइ कािल्<strong>ह</strong>क रीत भ' गेलैये। एगो बम फू टैछै आ सैकड़ो लोक एक्के िमनट मे अपाि<strong>ह</strong>ज, लोथ भ' जाइ छै। िकओ पूछय <strong>ह</strong>मरा स' लोथ भेलाक ददर्। रौ.. <strong>ह</strong>मत' रोजे मनबै छी जे <strong>ह</strong>मरा मौगत आिब जाए। ई लोथ िजनगी स' की फे दा!झुनमा : <strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ँ◌ू सभ त' इए<strong>ह</strong> बाजै छी।.. की सोचै छें ? ऊपरवाला लग एतेक टेम छै <strong>ह</strong>मरा आओरक गप्प-सुनबाक। नमगर लाइन <strong>ह</strong>ेतै रौ भाइ! (ओकासी मारैत अिछ।)मंगतू : नींद आिब र<strong>ह</strong>ल छौ। सूित र<strong>ह</strong> अ<strong>ह</strong>ी ठाँ।(दुनू िमिलक' मंगतूक चीकट कथरी ओछा ओठँिग जाइत अिछ। कनेक <strong>दे</strong>री मे दुनू फ़ोंिफ़ काट' लगैत अिछ।मंचक काश शनै:-शनै: लाल <strong>ह</strong>ोब' लगैत अिछ। नीने में मंगतू बड़-बड़ाइत अिछ-'<strong>ह</strong>म जीय' निञ चा<strong>ह</strong>ै छी, '<strong>ह</strong>मरामौगत द' िदय!' '<strong>ह</strong>मरा मौगत िकयैक निञ अबैत अिछ।' झुनमोक अस्फु ट स्वर बि<strong>ह</strong>राइ छै -'<strong>ह</strong>ं', िजय' निञ चा<strong>ह</strong>ैछी।' 'ई के <strong>ह</strong>ेन िजनगी अिछ! मरने बेसी नीक' आिद। काशक लाली मंगतू पर के िन्त। मंगतू नींने मे उिठ क'बैिस जाइत अिछ आ अलसाएल नजिर स' अपना के <strong>दे</strong>खैत अिछ। जेना-जेना ओ अपना के <strong>दे</strong>खैत अिछ, तेना-तेना ओकर आँिख स' नींद गायब भेल जाइत अिछ आ ओि<strong>ह</strong> स्थान पर आयर् भर' लागैत छै।)मंगतू : अरे, ई की? <strong>ह</strong>मर <strong>ह</strong>ाथ? आ पैर से<strong>ह</strong>ो?.. जेना जमीन स' बीया फू िट र<strong>ह</strong>ल अिछ - सुंदर, कोमल, नरम.. ईके <strong>ह</strong>ेन चमत्कार! भगवान, अ<strong>ह</strong>ाँ सचमुच कृ पालु छी..28


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्(शनै: शनै: मंगतू मंच पर पूणर् व्यिक रूप मे ठाढ़ भ' जाइत अिछ।)<strong>ह</strong>म.. <strong>ह</strong>म एक गोट पूरा-पूरा आदमी, दुनू <strong>ह</strong>ाथ, दुनू गोर.. पितयाऊ की निञ पितयाऊ। (अपने बांि<strong>ह</strong> मे िबठु आकटैत) निञ, पितयाएबला गप्प निञ छै। (फ़े र अपने स') िकयैक निञ छै? <strong>ह</strong>मर <strong>ह</strong>ाथ गोर घुिर आएलए <strong>ह</strong>मरालग, त' अइ मे निञ पितयाएबला गप्प की भेलै? आब <strong>ह</strong>म अपन <strong>ह</strong>ैिसयत बदिल सकै छी.. नीक समांग़ बिनसकै छी। भीख माँगब .... ई गि<strong>ह</strong>र्त कमर् स' <strong>ह</strong>मरा मुि भेंिट जाएत.. भेटत की.. भेिट गेल! <strong>ह</strong>े.. ई िलय'..छोड़ल<strong>ह</strong>ुँ <strong>ह</strong>म भीख माँगब.. (<strong>ह</strong>ँसैत अिछ।) आई स', एखिन स'। आब <strong>ह</strong>मरा अई िजनगी स' कोनो िसकाइत निञ।(िकलिक उठैत अिछ। झुनमा ओकर आवाज सुिन उठैत अिछ। मंगतू के अई रूप मे पािब क' <strong>ह</strong>ैरान रि<strong>ह</strong>जाइत अिछ। मंगतू कनखी मािर क' खुशी कट करैत अिछ।)झुनमा : ई जादू छै।मंगतू : ऊँ <strong>ह</strong>ूँ! सच।झुनमा : भइए निञ सकै छै। ई जरूर कोनो जादू छै अथवा नैना -जोिगन।मंगतू : अ<strong>ह</strong>ँ! एकदम सच। छू िब के <strong>दे</strong>ख।(झुनमा ओकरा छु बै छै। अपन आँिख मलैत छै, फे र छु बै छै।)झुनमा : <strong>ह</strong>ँ, बुझा त' र<strong>ह</strong>लए सचे सन! जौं ई सच छै, त' गुरू, क<strong>ह</strong>ू, आब की इरादा?मंगतू : इरादा? अरे, आब त' <strong>ह</strong>म खुजल आसमानक मु पंछी छी। (गबैत अिछ)'पंछी बनू उड़ती िफरूँ मस्त गगन में29


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आज मैं आजाद <strong>ह</strong>ूँ दुिनया के चमन में'झुनमा : एतेक आजाद निञ छें , जतेक बूझै छें।मंगतू : माने?.. जीवन एतेक सुंदर भ' सकै छै, <strong>ह</strong>म त' ई सोचबो निञ के ने छल<strong>ह</strong>ँ◌ु। <strong>दे</strong>ख, ई रोक बी..बिरसातक पािन मे के <strong>ह</strong>ेन सतरंगी िकरण छोड़ैत अिछ। ई चाकर रो, एखन शांत अिछ - िभनसर <strong>ह</strong>ोइत <strong>ह</strong>ोइतकतेक जगिजयार भ' जाइ छै.. (गबैत अिछ) 'ई स<strong>ह</strong>र ब<strong>ह</strong>ुत <strong>ह</strong>सीन <strong>ह</strong>ै।' (आगाँ बढ़ैत अिछ।)झुनमा : कत' जा र<strong>ह</strong>ल छें।मंगतू : पता निञ। <strong>ह</strong>म त' खाली बूझ' चा<strong>ह</strong>ै छी, ई पूरा-पूरा <strong>दे</strong><strong>ह</strong>क सुख उठाब' चा<strong>ह</strong>ै छी। भगवान, <strong>ह</strong>म अ<strong>ह</strong>ाँ केकएक बेर गािर पढल<strong>ह</strong>ुँ। आई अ<strong>ह</strong>ाँ के धनबाद दइ छी। <strong>ह</strong>मरा माफी द' िदय'.. (आओर तेजी स' चलैत अिछ) कीकरब! लोक आओर ज<strong>ह</strong>न दुखी <strong>ह</strong>ोइ छै, अि<strong>ह</strong>ना बाजै छै.. (खूब तेज-तेज चलैत अिछ।)झुनमा : रौ, <strong>ह</strong>वाइ ज<strong>ह</strong>ाज जकाँ िकयैक उड़ल जा र<strong>ह</strong>ल छें ?मंगतू : चल, चल (गबैत अिछ) 'दो दीवाने श<strong>ह</strong>र में, रात मे या दोप<strong>ह</strong>र में, आबो दाना ढँ◌ूढ़ते <strong>ह</strong>ैं, इस आिशयानाढँ◌ूढ़ते <strong>ह</strong>ै।'झुनमा : रौ, <strong>ह</strong>म थािक गेल<strong>ह</strong>ूँ। गमे - गमे चल।मंगतू : <strong>ह</strong>मर त' मोन भ' र<strong>ह</strong>लए जे <strong>ह</strong>म ई पूरा-पूरा धरती मािप ली, बामन भगवान जकाँ.. पूरा संसार के अपनअंकबािर मे भिर ली.. खूब िचकिर-िचकिर के गाबी -'आज मद<strong>ह</strong>ोश <strong>ह</strong>ुआ जाए रे, मेरा मन, मेरा मन, मेरा मन।शरारत करने को ललचाए रे, मेरा मन, मेरा मन, मेरा मन।'30


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्झुनमा : (ेराइत) मंगतू, एना सनका<strong>ह</strong> - बता<strong>ह</strong> जकाँ निञ कर। <strong>ह</strong>मरा र <strong>ह</strong>ोइए।मंगतू : झुनमा, <strong>ह</strong>मरा आइ के <strong>ह</strong>ेन लािग र<strong>ह</strong>लए, बूझल छौ?झुनमा : .. ..मंगतू : आई <strong>ह</strong>मरा मोन मे एकटा कामना, एक गोट इच्छाक मूितर् बिन र<strong>ह</strong>लए.. ेमक नरम अनुभूित.. आइए..एखने.. लािग र<strong>ह</strong>लए जे कोनो नरम, नाजुक अंचरा मे अपन मुं<strong>ह</strong> तोिप ली.. ओकर ेम भरल स्पशर् <strong>ह</strong>मर के श,<strong>दे</strong><strong>ह</strong>क रग-रग मे प<strong>ह</strong>ुँचए आ अमृतक समुन्दर मे ग<strong>ह</strong>ीर, खूब ग<strong>ह</strong>ीर ल' जाए.. जत' ेम स' भरल संसार<strong>ह</strong>एत..िकयैक भ' र<strong>ह</strong>ल अिछ एना?झुनमा : भ' गेल ई आिमर खान.. आब गाओत 'आती क्या खंाला!'मंगतू : ेमक लालसा अई स' पि<strong>ह</strong>ने निञ भेल छल कि<strong>ह</strong>यो! झुनमा, सुन, तो<strong>ह</strong>र भौजी.. (कनेक लजाइत अिछ)झुनमा : भेल आब ई सलमान खान (गाबैत अिछ)तेरे िबना, तेरे िबना..(मंगतू आगॉं बढ़ैत अिछ.. पाछू -पाछू झुनमा से<strong>ह</strong>ो..)मंगतू : <strong>दे</strong>ख, ई मक जीबैत रूप.. मे<strong>ह</strong>नित स' लोक एतेक ने थािक जाइत छै जे.. ओ क<strong>ह</strong>बी छै ने जे 'नींननिञ जानै टूटल खाट।' <strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ू.. एकरे आओर जकाँ खटब.. एतेक जे बस, खिसते फोंफ काटब शुरू। (फोंफ काटैतअिछ।)31


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्झुनमा : मुदा तों काज की करबें रे! के <strong>दे</strong>तौ काज तोरा? लूिल्<strong>ह</strong>-नांगिड़. मंगतुआ के सभ िकओ जनैत छै.. मुदाआजुक ई नमगर, सो<strong>ह</strong>नगर िरितक रोसन के काज के <strong>दे</strong>तौ? जास्ती स' जास्ती उप<strong>दे</strong>स <strong>दे</strong>तौ, जाि<strong>ह</strong> स' पेट चलतौनिञ।(फोंफ काटबाक नकल करैत मंगतू एकदम स' चे<strong>ह</strong>ाइत अिछ। फोंफ बीचि<strong>ह</strong> मे रूिक जाइत अिछ। मुं<strong>ह</strong>कचमक, खुशी िबला जाइत अिछ।)मंगतू : ऐं? की करब <strong>ह</strong>म? (<strong>ह</strong>ँसैत अिछ।) एकदम स<strong>ह</strong>ी पकड़लें तों.. की करब <strong>ह</strong>म?.. निञ, की क' सकै छी <strong>ह</strong>म?..रौ, तों<strong>ह</strong>ी बाज ने, की क' सकै छी <strong>ह</strong>म?झुनमा : खाली भीख माँिग सकै छें। से<strong>ह</strong>ो लोथ-नांगर भ' क! ए<strong>ह</strong>ेन मुस्टंा भ' क' निञ ।मंगतू : ए<strong>ह</strong>! एना निञ बाज । एतेक िदन बाद <strong>ह</strong>मरा ई सनेस भेटलए, ओकरा.. (<strong>ह</strong>ठात ओकर गदर्िन पकिड़लेइत छै।) फे र जुिन बिज<strong>ह</strong>ें ई.. रौ तों त' चािर <strong>ह</strong>ाथ-गोर बाला आदमी भेलैं। तो की बूझबें लोथक पीर।झुनमा : (गदर्िन छोड़बैत) त' कलक्टरी कर। ाक्टरी कर। <strong>ह</strong>म तो<strong>ह</strong>र चपरासी, कं पोर बन' लेल तेयार छी।मंगतू : तों <strong>ह</strong>मर <strong>ह</strong>ौसला बढ़ेबाक बदले ओकरा खसा र<strong>ह</strong>ल छें। <strong>ह</strong>मरा लग िी अिछ जे..झुनमा : त' कोनो धंधा क' ले.. िकरानाक दोकान, कपड़ाक दोकान.. िकछु ओ.. <strong>ह</strong>मरा अपना दोकान पर रािखिल<strong>ह</strong>ें।मंगतू : िकयैक मजाक क' र<strong>ह</strong>ल छें.. धंधा शुरू कर' लेल पूँजी चा<strong>ह</strong>ी.. तों मदित की करबें, उन्टे.. चिल जो <strong>ह</strong>मरालग स'..झुनमा : जाइ छी, जाइ छी। कािल्<strong>ह</strong> फे र एबौ। अई बेर िसंघाड़ा खुअिब<strong>ह</strong>ें..32


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्(जाए लागै छै। बीच-बीच मे मुिड़-मुिड़ क' <strong>दे</strong>खै छै जे मंगतू ओकरा बजा िलयए। मंगतू ओकरा िदस ध्याननिञ <strong>दे</strong>इत अिछ। ई <strong>दे</strong>िख ओ अपने स' एक कोन्टा में ठाढ़ भ' जाइत अिछ आ मंगतू के <strong>दे</strong>खैत अिछ..)मंगतू : (जेना फे र अपना धुन मे) ए<strong>ह</strong>! एतेक सो<strong>ह</strong>नगर समय। भोर भ' र<strong>ह</strong>ल छै..। <strong>ह</strong>े, ई सुनू, पाखीक स्वर।भोरक मंद- मंद बेयार। <strong>ह</strong>े <strong>दे</strong>िखयौ, ई सूतल अिछ। एक उठल िक सभ िकओ उिठ जाएत.. बिल्क, <strong>दे</strong>िखयौ,जनीजात सभ त' उिठयो गेली<strong>ह</strong>। ओ ओम्<strong>ह</strong>र चूिल्<strong>ह</strong> सुनगा र<strong>ह</strong>ल छै.. एम्<strong>ह</strong>र ई अपना बच्चा के दूध िपया र<strong>ह</strong>लछै.. आ ओकरा <strong>दे</strong>िखयौ, ऊ चा<strong>ह</strong>क पािन से<strong>ह</strong>ो चढ़ा <strong>दे</strong>लकै .. ओम्<strong>ह</strong>र एकटा बच्चा माय के <strong>दे</strong>िख मुिस्कया र<strong>ह</strong>लअिछ.. कतेक सो<strong>ह</strong>नगर छै.. पाजेबक छु न-छु न जकाँ िजनगी छनिक र<strong>ह</strong>ल अिछ.. मंगतू.. रौ.. ि<strong>ह</strong>म्मत जुिन<strong>ह</strong>ािर.. काज भेटतौ तोरा.. धैरज धर..(ओ ई सभ बािजए र<strong>ह</strong>ल अिछ िक पाछू स' बम फ़ु टबाक भयंकर आवाज़ <strong>ह</strong>ोइत छै। पलखितए मे रोआ-कन्निट, भागा दौड़ी मिच जाइत अिछ। मंगतू िकछु निञ बूझला सन्ते अकबकायल ओि<strong>ह</strong> ठां ठाढेक ठाढरि<strong>ह</strong> जाइत अिछ। िदग्िमत भेल ऊ चारू िदस <strong>दे</strong>खैत अिछ, फे र माज़रा सभ बूझ' मे अिबत<strong>ह</strong>ी िचकर' लागैतअिछ..)मंगतू : अरे, ई की भेलै.. ऊ दूध िपयबैत माय! .... बच्चा ओकरा <strong>ह</strong>ाथ स' .... एतेक दूर खिस ..... आ ओ अपनेगेंद जकाँ.. माथ फािट गेलै.. ओ, ओ चूिल्<strong>ह</strong> सुनगबैत ी.. ओकर त' <strong>ह</strong>ाथे-गोर उिड़ .. अरे, ई िनिचन्त सूतललोक सभ.. कागज-पर, खढ -पात जकाँ उिड़या.. (िचकरैत अिछ) रौ, .. रौ रछसबा सभ.. जल्लाद, कसाइया सभ..रौ, िजनगीक एक गोट साँस त' द' निञ सकै छें , मुदा.. िकयैक छीन र<strong>ह</strong>ल छें <strong>ह</strong>मर िजनगी? िकयैक लोथ बनार<strong>ह</strong>ल छें <strong>ह</strong>मरा? <strong>ह</strong>मर अपराध की?(पावर् स' ध्विन.. जन्म लेबक अपराध के ने छें तों सभ.. आब भोग।)33


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्(चीख-पुकार एखनो मचल छै। मंगतू अस<strong>ह</strong>ाय सन ठाढ़ अिछ.. <strong>ह</strong>ठात ओकर कान में जोरदार आवाज अबैतछै 'भाग रौ, बम.. भाग, जान बचो.. भाग रौ.. ' (भीड़क भागबाक ध्विन। मंगतू, से<strong>ह</strong>ो िबनु िकछु बूझनेबद<strong>ह</strong>वास िचकरैत भाग' लागैत अिछ.. 'भाग रौ, बम.. भाग, जान बचेबाक छौ त' भाग.. भाग रौ.. ' रसे- रसेअई भगदि. मे सभटा पा सिम्मिलत भ' जाइत छिथ.. सभ िचकिर. र<strong>ह</strong>ल छिथ.. 'भागू, जान बचाऊ.. भागरौ.. भाग.. ' रसे- रसे स्वर शांत <strong>ह</strong>ोइत अिछ.. सभटा चिर एक-दोसराक <strong>ह</strong>ाथ पकड़ने मंचक एकदमअभाग मे ठाढ़ भ' जाइत छिथ। समवेत स्वर मे सभ बाजैत छिथ।)समवेत स्वर :<strong>ह</strong>ुअए खा<strong>ह</strong>े युक <strong>िव</strong>भीिषकावा खूनक बाजार गमर्मुदा निञ थाक' बला, <strong>ह</strong>ार' बला<strong>ह</strong>म! ओ परम िपता,ओ काल..अ<strong>ह</strong>ीं सं', <strong>ह</strong>ँ, अ<strong>ह</strong>ीं स' अिछ टक्कर <strong>ह</strong>मर..<strong>ह</strong>म खसब, लड़ब, मरब,मुदा फे र ठाढ़ भ' उठबसािठ <strong>ह</strong>जार सगर-पुक भाँितई संसार खल अिछ, कामी अिछ,दु अिछ, िपशाच अिछ,34


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मुदा तइयो छै अई मे जीवनक आभाजे अिछ सत्यो स' बिढ़ क' सत्य..िशवो स' बिढ़ क' िशवअमरो स' अमरसुंदरतो स' सुंदर..जीवन, निञ अिछ एतेक सस्तजे िबछिल जाएमुट्ठी मे बंद बालु जकाँ<strong>ह</strong>म जीयब, आ पारब रेघकालोक सम्मुखललकारब मौत केबढ़ब <strong>िव</strong>जय पथ पररचब िनत नवीन अिभयानिनत नवीन <strong>िव</strong><strong>ह</strong>ानिनत नवीन <strong>िव</strong>तान35


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्(अंितम पंि बाजैत-बाजैत सभ िकओ आधा-आधा ि<strong>ह</strong>स्सा मे बॅंिटक' मंचक दुनू ओर ठाढ़ भ' जाइत छिथ। काशमंगतू पर.. ओ अपन पि<strong>ह</strong>ल िस्थित मे अिछ.. आ िनन्न मे बड़बड़ क' र<strong>ह</strong>ल अिछ.. 'भाग रौ, बम.. भाग, जानबचेबाक छौ त' भाग.. भाग रौ.. ' । ओ नींने मे एम्<strong>ह</strong>र स' ओम्<strong>ह</strong>र भागबाक यास क' र<strong>ह</strong>ल अिछ। सभ पा वृाकारमे ओकरा घेर लेइत अिछ। फे र सभ एक दोसराक <strong>ह</strong>ाथ पकिड़ पाछू िदस झुकै त अिछ, जाि<strong>ह</strong> स' एकटा मानव-पुष्पकिनमार्ण <strong>ह</strong>ोबैत अिछ.. सभ क<strong>िव</strong>ताक अंितम चार पंि बािज र<strong>ह</strong>ल छिथ.. 'बढ़ब <strong>िव</strong>जय- पथ पर, रचब िनत नवीनअिभयान.. ' बाजैत-बाजैत सभटा पा ीज भ' जाइत छिथ। परदा खसैत अिछ।)(समा)डॉ. <strong>दे</strong>वशंकर नवीन (१९६२- ), ओ ना मा सी (ग-प िमित ि<strong>ह</strong>न्दी-मैिथलीक ारिम्भक सजर्ना), चानन-काजर (मैिथली क<strong>िव</strong>ता सं<strong>ह</strong>), आधुिनक (मैिथली) साि<strong>ह</strong>त्यकपिरय, गीितकाय के प मे <strong>िव</strong>ापित पदावली, राजकमल चौधरी का रचनाकमर् (आलोचना), जमाना बदल गया, सोना बाबू का यार, प<strong>ह</strong>चान (ि<strong>ह</strong>न्दी क<strong>ह</strong>ानी), अिभधा (ि<strong>ह</strong>न्दीक<strong>िव</strong>ता-सं<strong>ह</strong>), <strong>ह</strong>ाथी चलए बजार (कथा-सं<strong>ह</strong>)।सम्पादन: ितिनिध क<strong>ह</strong>ािनयाँ: राजकमल चौधरी, अिनान एवं अन्य उपन्यास (राजकमल चौधरी), पत्थर के नीचे दबे <strong>ह</strong>ुए <strong>ह</strong>ाथ (राजकमल की क<strong>ह</strong>ािनयाँ), <strong>िव</strong>िचा (राजकमलचौधरी की अकािशत क<strong>िव</strong>ताएँ), साँझक गाछ (राजकमल चौधरी की मैिथली क<strong>ह</strong>ािनयाँ), राजकमल चौधरी की चुनी <strong>ह</strong>ुई क<strong>ह</strong>ािनयाँ, बन्द कमरे मे कगा<strong>ह</strong> (राजकमल की क<strong>ह</strong>ािनयाँ),शवयाा के बाद <strong>दे</strong><strong>ह</strong>शुि, ऑिडट िरपोटर् (राजकमल चौधरी की क<strong>िव</strong>ताएँ), बफर् और सफे द क पर एक फू ल, उर आधुिनकता कु छ <strong>िव</strong>चार, साव िमशन (पिका)क िकिछ अंककसम्पादन, उदा<strong>ह</strong>रण (मैिथली कथा सं<strong>ह</strong> संपादन)।बटुआमे िब<strong>ह</strong>ािड़ आ िबड़(राजकमल चौधरीक उपन्यास)सुशीलाजी जें िक आिथर्क रूपें समृ आ िनिन्त छिथ, आकषर्कपिरधान पि<strong>ह</strong>रबाक क्षमता आ उन्मादक <strong>दे</strong><strong>ह</strong>क स्वािमनी छिथ, आइ भुवनजी, कािल्<strong>ह</strong>कमलजी, परसू के ओ आओर... रंग-<strong>िव</strong>रंगक स्वादमे मस्त र<strong>ह</strong>ै छिथ। सभा-सोसाइटीमे,36


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्बुिजीवी लोकिनक बीचमे अपन उपिस्थित बनौने राखए चा<strong>ह</strong>ै छिथ, ितित आ<strong>िव</strong>ान लोकिनक नयनतारा बनल र<strong>ह</strong>ए चा<strong>ह</strong>ै छिथ, तें ज्ञान नि<strong>ह</strong>ओ र<strong>ह</strong>ैत साि<strong>ह</strong>त्य,कला, संस्कृ ित आ िमिथला-मैिथलीक गितगामी आन्दोलनसँ जुड़ल र<strong>ह</strong>ए चा<strong>ह</strong>ैछिथ; स्वस्थ आ सम्पूणर् पुरुषक सािन्नध्य <strong>ह</strong>ुनका लेल बड़ पैघ बात िथक। मिदरतममुस्कान, भू ्र-भंिगमा, रित-सुरितक भावें <strong>िव</strong>त जनक आँिखमे बसल र<strong>ह</strong>ब <strong>ह</strong>ुनकरनेत छिन (पृ. 39-40)। सुशीलाक राित आ िनमर्लाक राि◌तमे इए<strong>ह</strong> अन्तर अिछ आइए<strong>ह</strong> समानता।...वस्तुतः सुशीला आ िनमर्ला, दुनू दू वगर् ा◌ी छिथ। एक गोटे ाणरक्षा लेल, नोन-रोटी लेल, अपन आ पिरवारक क्षुधा मेटएबा लेल, स्वयं िनष्कामबिन दोसरक कामोेजना शान्त करबाक साधन बनै छिथ; दोसरक यौन-िपपासाकशमन करै छिथ; तँ दोसर यौन-िपपासासँ व्याकु ल भेल दोसराकें पीिब जएबा लेलउता<strong>ह</strong>ुल र<strong>ह</strong>ै छिथ; िनत नव-नव माछ पर जाल फे कै छिथ।--िनमर्ला जी छिथसभा-सोसाइटीक ेिमका। पुरुख-समाजमे गेला िबना नीक नि<strong>ह</strong> लगै छिन। मैिथलसिमितक ारा ई भुवनजीक सम्पकर् मे अएली<strong>ह</strong>, आ भुवनजीक ारा मैिथल सिमितकसम्पकर् मे। आ भुवनजी ि<strong>ह</strong>नका अपनामे लपेट लेलिथन। िनमर्लाजीकें ई गप्प अध ्◌ाला<strong>ह</strong> नि<strong>ह</strong> लगलिन। आब त’ सौंसे समाजकें बूझल छै जो ओ भुवन जीक ेयसीछिथ। <strong>ह</strong>ेम बाबूकें से<strong>ह</strong>ो बूझल छिन। <strong>ह</strong>ेम बाबूक जमायकें से<strong>ह</strong>ो खबिर छिन। ओबेचारा तँ लाजें कलका अिबतो नि<strong>ह</strong>एँ...(आन्दोलन/पृ. 39)।<strong>िव</strong>चारणीय <strong>िव</strong>षय इ<strong>ह</strong>ो िथक जे अथार्भावे टा मानव जीवनक मूल समस्यानि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत अिछ। यौन-तृि लेल <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>ेटासँ िनिन्त नि<strong>ह</strong> भेल जा सकै त अिछ।िनमर्लाजी तकरि<strong>ह</strong> उदा<strong>ह</strong>रण िथकी<strong>ह</strong>, <strong>ह</strong>ुनका सन िबआ<strong>ह</strong>िल ा◌ी; <strong>िव</strong>धुर िपता आ37


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्पर<strong>दे</strong>शी पितक संयु कमाइ पर एकछा अिधकार रखिन<strong>ह</strong>ािर ा◌ीक ई आचरण कथीलेल?नीलूक चिरा अपेक्षाकृ त बेसी व्याख्येय आ <strong>िव</strong>ेषणपरक अिछ। ओअनाथ छिथ, मुदा भुवनजी सन िन<strong>िव</strong> व्यिक छाछायामे लालन-पालन भेलिन।जन्मि<strong>ह</strong>सँ म<strong>ह</strong>ानगरमे छिथ, मुदा म<strong>ह</strong>ानगरीय अपसंस्कृ ितक असिर <strong>ह</strong>ुनकर आचरणपर नि<strong>ह</strong> छिन। मैिथल संस्कार आ सभ्यतासँ पिरपूणर् छिथ। वाक्चातुयर्, सा<strong>ह</strong>स,शालीनता, गितकामना, रूिढ़ ो<strong>ह</strong>सँ सम्पन्न तेर<strong>ह</strong>-चैद<strong>ह</strong> बखर्क िकशोरी छिथ।अितिथ सत्कारमे पटु, काँचि<strong>ह</strong> उमे लोक-समाज आ <strong>दे</strong>श-दुिनयाँकें िचन्<strong>ह</strong>बाकक्षमतासँ पिरपूणर्, कोन<strong>ह</strong>ुँ पिरिस्थितमे कोन<strong>ह</strong>ुँ व्यिक समक्ष अपन बात िनरतासँरखबाक स्पता छिन। <strong>िव</strong>ष्णु<strong>दे</strong>व ठाकु रकें ठाँय-पठाँय लोफर कि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>लिन (पृ. 16)।नीलू भावुक छिथ, कमलजीकें कमल भैया एि<strong>ह</strong> लेल नि<strong>ह</strong> क<strong>ह</strong>ती जे <strong>ह</strong>ुनकरएकटा कमल भैया टी.बी. रोगसँ मिर गेलिन (पृ. 22-33)। कमलजीक जेबी आमनीबेग टेबैत र<strong>ह</strong>ै छिथ, छोट <strong>ह</strong>ेबाक अिधकार मँगै छिथ (पृ. 32)। घरमे एकाकीजीवन व्यतीत करैत अकच्छ छिथ आ कमलजीकें क<strong>ह</strong>ै छिथ जे अ<strong>ह</strong>ाँकें तँ <strong>ह</strong>मरा िदशतकबाक पलखित नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइए (पृ. 47-48)। िनमर्लासँ कमलजीक <strong>ह</strong>ेम-क्षेम नीलूकेंनीक नइं लगै छिन (पृ. 48)। कमलजीसँ नीलूक <strong>ह</strong>ेम-क्षेम भुवनजीकें सन्<strong>दे</strong><strong>ह</strong>ास्पदलगै छिन (पृ. 49)। कमलजी नीलूक करतब पर संशिकत र<strong>ह</strong>ै छिथ (पृ. 48)।नीलूकें <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ै छिन जे ओ िदन राित कमलजी लग बैसल र<strong>ह</strong>िथ। राित कएअर्नग्न अवस्थामे कमलजीक ओछाओन धिर प<strong>ह</strong>ुँच जाइ छिथ (पृ. 50-51)।सम्पूणर् कथामे नीलूक करतबकें एकटा ‘पाठ’ बूिझ जँ एि<strong>ह</strong> पर <strong>िव</strong>चार-<strong>िव</strong>मशर् <strong>ह</strong>ो, तँ38


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सब िकछु झलफल बुझाइत अिछ। कमलजी आ भुवनजीक शंका, नीलूक ईया,बि<strong>ह</strong>न-भाइक सम्बोधन, यौन-िपपासाक दैि<strong>ह</strong>क आवश्यकता अथवा मनोवेग-उेगअथवा काम-यु लेल उन्मािदत योा, आन्<strong>ह</strong>र राक्षस...सब िकछु गड् मड् भ’जाइत अिछ। कखन<strong>ह</strong>ुँ त’ मानवीय मनोवेगक स<strong>ह</strong>जात चिरा लगैत अिछ कखन<strong>ह</strong>ुँघनघोर र<strong>ह</strong>स्यमय। सवर्गुण सम्पन्न िकशोरी नीलूक यौनोन्माद <strong>ह</strong>ुनका समस्त नैितकता,मयार्दा, वजर्ना आ सम्बन्ध-सम्बोधनक सीमासँ मु क’ दै छिन। मनौन लेलिघिघयाइत कमलजीक समस्त स्तावकें नकारैत साफे -साफ क<strong>ह</strong>ै छिथ जे लोक िकछुक<strong>ह</strong>ए, <strong>ह</strong>मरा नइं र<strong>ह</strong>ल जाइए, अ<strong>ह</strong>ाँ <strong>ह</strong>मरासँ <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> क’ िलअ’ (पृ. 51)। मनोवेग आकामोेजनाक खौंतकें एि<strong>ह</strong> उपन्यासमे मानवीय वृिक रूपमे जतेक स्पता आवै<strong>िव</strong>ध्यसँ व्याख्याितत कएल गेल अिछ, ताि<strong>ह</strong>सँ मािणत <strong>ह</strong>ोइत अिछ जे सेयौनोन्मादमे गाय धिर बािघन भ’ जाइत अिछ। स्थािपत मयार्दाक अधीन तृिकबाट साफ भेल तँ भेल, नि<strong>ह</strong> भेल तँ उेग लेल कोन<strong>ह</strong>ुँ सीमा, कोन<strong>ह</strong>ुँ मयार्दाकअनुपालन काम्य नि<strong>ह</strong> िथक। समस्त नायक-नाियका एवं स<strong>ह</strong>योगी पााक जीवन-िया,र<strong>ह</strong>न-स<strong>ह</strong>न आिदक वणर्न एतए अत्यन्त स्वाभा<strong>िव</strong>क ढंगें भेल अिछ।एकटा गौण ा◌ी पाा छिथ कमलजीक भौजी। कमलजी अपन वासकेय ि<strong>ह</strong>नके दै छिथ। भौजी क<strong>ह</strong>लकिन--गामक जीवन अ<strong>ह</strong>ाँकें स<strong>ह</strong>ल नि<strong>ह</strong> जाएत।स<strong>ह</strong>लो जाएत तँ... गामक लोक िनन्दा करत। क<strong>ह</strong>त, घरमे <strong>िव</strong>धवा भौजी छिथन, तेंई नौकरी छोिड़ गाममे बैसल अिछ...(पृ. 13)। अइ वव्यमे से<strong>ह</strong>ो मानवीय वृिकस<strong>ह</strong>ज आशंका अिछ--समाजक मोनमे संशय <strong>ह</strong>ेबाक आशंका, अपने मोनक सम्भावनापर आशंका, कमलजीक धारणा पर आशंका...। आिग आ ख’ढ़ एक ठाँ र<strong>ह</strong>त,39


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्जािन नि<strong>ह</strong> कि<strong>ह</strong>आ की भ’ जाएत! ‘भौजी’ मैिथल समाजक अथवा मैिथल नारीक<strong>िव</strong>िचा उदा<strong>ह</strong>रण िथकी<strong>ह</strong>। जीवनक भार, सन्तानक भार, मयार्दाक भार, <strong>दे</strong><strong>ह</strong>क भार,समाजवृन्दक मोनमे उठैत कल्पनाक भार... िमिथलाक कोनो <strong>िव</strong>धवा ा◌ीक जीवनकोन तर<strong>ह</strong>ें, तरुआिरक धार पर चलबा लेल <strong>िव</strong>वश र<strong>ह</strong>ैत अिछ, तकरा उपन्यासकारमाा एक वव्यमे स्प क’ <strong>दे</strong>ने छिथ।सम्पूणर् सृिमे दू टा अिभकरण म<strong>ह</strong>त्वपूणर् अिछ -- एकटा समाज व्यवस्था, जाि<strong>ह</strong>मेराजनीित, समाजनीित, अथर्नीित, मूल्यनीित आिदक मयार्दा, कानून-कायदा आसीमा शतर् अबैत अिछ; आ जकर ितिनिधत्व अइ उपन्यासमे मैिथल सिमित ाराचलाओल आन्दोलन िथक। एि<strong>ह</strong> आन्दोलनमे सब िकओ अपन-अपन पैरुख-ितभाकअनुकू ल अपन-अपन म<strong>ह</strong>त्व सािबत करए चा<strong>ह</strong>ै छिथ, स’क भिर जे क’ पबै छिथ,करै छिथ, तृ अथवा कु िण्ठत <strong>ह</strong>ोइ छिथ; िनन्दा-िशकायत, च’र-चुगलखोरी, ईया-ेषमेिल र<strong>ह</strong>ै छिथ। अपन <strong>ह</strong>ैिसयत लेल <strong>ह</strong>रदम अत्यानुमान आ अदना लेल न्यूनानुमानकधारणासँ स्त र<strong>ह</strong>ै छिथ। मैिथल सिमितक िया-कलापकें जँ तीक अथर्मे ली तँसम्पूणर् भारतीय समाज व्यवस्थाक गुण-सूा एि<strong>ह</strong>मे भेिट सकै त अिछ। दोसर अिभकरणिथक मानवीय मनोवेगक सन्धान व्यवस्था। सत्य तँ ई िथक जे एकर कोनो व्यवस्थानि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत अिछ, कोनो स्थािपत आ शात व्यवस्थासँ ई संचािलत नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइतअिछ। व्यि-व्यिक क्षण <strong>िव</strong>शेषक मनोवेग अलग-अलग व्यवस्था <strong>िव</strong>धान िनिमर्तकरैत अिछ। रोटी, सेक्स, सुरक्षाक आवश्यकता पूर कर’ लेल कखन कोन व्यिकी करत, तकर पूवार्नुमान असम्भव अिछ। कै क कोिटक ा◌ी पुरुषक मनोवेगक<strong>िव</strong>ेषण आ िचाणसँ एि<strong>ह</strong> उपन्यासकें जाि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>ें समृ कएल गेल अिछ; से40


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>िव</strong>वेकशील रचना पाठ ियाक माँग करैत अिछ। ताि<strong>ह</strong> आधार पर ई क<strong>ह</strong>बामेकोनो संकोच नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ेबाक चा<strong>ह</strong>ी जे भारतीय नागिरकक जीवन-व्यवस्थाकें गम्भीरतासँरेखांिकत करबा लेल ई छोट सन वृतान्तक कथा, भारतीय साि<strong>ह</strong>त्यक अपूवर् िनिधिथक, िनदिशर्का िथक।तुलनात्मक रूपें <strong>दे</strong>खी तँ आिदकथाक <strong>दे</strong>वकान्त आ आन्दोलनक कमलजीमे <strong>िव</strong>राटअन्तर अिछ। <strong>दे</strong>वकान्त मयार्दा आ मनोवेगमे सामंजस्य स्थािपत नि<strong>ह</strong> क’ पबै छिथ।दुनू िस्थितक संघषर्क ज्वालामे स्वयंकें भस्म करैत र<strong>ह</strong>ै छिथ। मुदा कमलजी बेसीस<strong>ह</strong>ज छिथ। नैितकता आ मयार्दाक रक्षा करबामे कत<strong>ह</strong>ु कोनो <strong>ह</strong>ूसल ेग नि<strong>ह</strong> उठबैछिथ; काम-तृि <strong>ह</strong>ेतु समिपर्त नीलूकें अपना कोठलीसँ आपस तँ क’ दै छिथ, मुदामनोवेगकें मािर कए अपनाकें तािरत नि<strong>ह</strong> करै छिथ। चल जाइ छिथ राितबेच’बाली सुशीला नामधारी ा◌ीक खाट पर। ई दीगर बात िथक जे ओतएसँ दोसरमनोवेग बेसाि<strong>ह</strong> अनै छिथ।... दुनू नायकक दू पिरदृश्य, दू जीवन, दू बाट, दू सीमाअिछ। आन्दोलन, जीवन-संाममे तल्लीन मैिथल नागिरकक चािरिक <strong>िव</strong>ेषण,सामािजक-राजनीितक पयर्विस्थितक कोलाज िथक, वृान्त िथक; तँ आिदकथासामन्ती संस्कारक कोिखमे पुिष्पत-<strong>िव</strong>किसत <strong>िव</strong>कृ ित आ मानवेतर भाषा, व्यव<strong>ह</strong>ार,व्यवस्थािदक कु ित्सत स्वरूपक गाथा। आन्दोलनक नीलूक उन्माद वयसोिचत आचरणिथक, अजो<strong>ह</strong> वयसक एकटा कन्याक क्षिणक उेग िथक; ओि<strong>ह</strong>मे ने तँ दुतरफाेमादशर्क कोनो रूपाकृ ित अिछ, ने वासनात्मक भूखक कोनो िनयोिजत अवधारणा।ओि<strong>ह</strong>मे कोनो स्वस्थ, सु<strong>िव</strong>चािरत सोच आ दूरगामी िचन्तनशीलताक कोनो आशानि<strong>ह</strong> कएल जा सकै अिछ; सम्भवतः तें ओकरा बुझ-सुझा क’ बाट धराएब आसान41


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्छल। मुदा आिदकथाक सुशीला पिरपक्व, ौढ़ आ गल्भ ा◌ी छिथ। कु लीनघरानाक एि<strong>ह</strong> <strong>िव</strong>वाि<strong>ह</strong>त आ अतृकामा नाियकासँ ि<strong>ह</strong>नकर स्वस्थ मानिसकता, तीमनोवेग आ ठोस िनणर्यक उमेद कएल जा सकै त अिछ। ि<strong>ह</strong>नकर ेम िनवेदनकेंनकारल जा सकै अिछ, ितरस्कृ त कएल जा सकै अिछ, ि<strong>ह</strong>नका बुझाओल नि<strong>ह</strong> जासकै अिछ। नीलूक उन्माद भेल लुी, जकरा सुनगैसँ पूवर्ि<strong>ह</strong> िमझाओल गेल; मुदासुशीलाक उन्माद भेल दावानल, ओकर िमझाएब असम्भव अिछ, ओकर तृिआवश्यक अिछ, ओि<strong>ह</strong>सँ धा<strong>ह</strong> उठब उिचत अिछ। दोसर बात ई जे नीलूक उेगएसगर उठल दोसर िमझौलक; मुदा सुशीलाक उेग जखनि<strong>ह</strong> उठल, <strong>दे</strong>वकान्तकउेगसँ घी-बसात पबैत गेल। दावानल बिन गेल...। दुनू उपन्यासक दू पिरदृश्यअिछ, दू पयर्विस्थित अिछ...। तथािप लेखकक जीवन-दृिक अन्तधार्रा सब ठाँव्या अिछ। दू उपन्यासक दू पिरदृश्य आ दू पयर्विस्थितक नायक छिथ--कमलजीआ <strong>दे</strong>वकान्त। मुदा सब िकछु िभन्न र<strong>ह</strong>लाक बाद<strong>ह</strong>ु नायकक स्वभावमे एतबा साम्यछिन जे कमलजीक नजिरमे चा<strong>ह</strong>-का◌फीमे दूध, चीनी िमलाएब ओकर कौमायर् नकरब िथक (आन्दोलन/पृ. 43) दोसर िदश िबना दूध-चीनीक चा<strong>ह</strong> पीब <strong>दे</strong>वकान्तकवृि भ’ गेल छिन (आिदकथा/पृ. 37)। सामान्य अथर्मे त’ ई अत्यन्त सरलीकृ तआ चलताउ वाक्य लगैत अिछ, मुदा गम्भीरतापूवर्क <strong>िव</strong>चार कएला पर, तीकअथर्मे वस्तु आ <strong>िव</strong>चारक मौिलकता बनौने रखबाक, ओकर दोषादोष संग ओकरा<strong>ह</strong>ण करबाक ईमानदारी िथक।<strong>िव</strong>ान लोकिन तँ मािनते छिथ, पाठकीय दृिकोणसँ से<strong>ह</strong>ो ई मािणत भ’ चुकलअिछ, जे कथोकथन आ वातार्लापसँ कोन<strong>ह</strong>ुँ कथाकृ ितमे नाटकीयता आ जीवन्तता42


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अबैत अिछ। उपन्यासक िस्थितमे तँ ई सवार्िधक भावी <strong>ह</strong>ोइत अिछ। कथा <strong>िव</strong>स्तारआ घटना <strong>िव</strong>कासमे कथोकथन जते बेसी <strong>ह</strong>ो, उपन्यास ओतबे जीवन्त <strong>ह</strong>एत। एतबाधिर अवश्य जे कथोपकथनक सम्वाद, भाषण नि<strong>ह</strong> भ’ जाए, से भेलासँ उपन्यासकरोचकता आ भाव आ<strong>ह</strong>त <strong>ह</strong>ोइत अिछ। <strong>ह</strong>मरा जनैत ओ उपन्यास सवार्िधक रोचकआ भावकारी <strong>ह</strong>ोइत अिछ, जकर पाा आपसमे बेसी काल गप-शप करैत कथाकेंगित दैत अिछ। उपन्यासकारकें कथाभूिममे जते कम जाए पड़िन, भाव तते बेसीबल <strong>ह</strong>एत। मुदा ई गप-शप लर नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ो, से ध्यान राख’क िथक। सम्वादमेपााक मनोभाव आ आचरणक संके त <strong>ह</strong>ो। अथार्त ् नाटकीय शैलीक उपन्यासिलखब एकटा पैघ जोिखमक काज िथक, जे उपन्यासकें संिक्ष, दी, रोचक आभावकारी बनबैत अिछ। ओना एकटा <strong>िव</strong>कराल जोिखम संग लागल र<strong>ह</strong>ैत अिछ --कौशलमे कनेको चूक भेल तँ सब गुर गोबर।एि<strong>ह</strong> मािमलामे राजकमल चैधरीक दुनू उपन्यास--आन्दोलन, आिदकथा--भूत सफल उपन्यास िथक। दू िभन्न <strong>िव</strong>षय, दू िभन्न मनोभावक उपन्यासमेकथानककें <strong>िव</strong>स्तार दैत कथोपकथन, घटना <strong>िव</strong>शेषक पिरिस्थित आ वातावरणिनमार्णमे अपूवर् सफलता ा के लक अिछ। पााक आवेग, ेरणा, भावना, घटना<strong>िव</strong>शेष पर ओकर ितिया आ पारस्पिरक भावक झाँकी दुनू उपन्यासक कथोपकथनमे<strong>ह</strong>रदम <strong>दे</strong>खाइत र<strong>ह</strong>ैत अिछ। छोट-छोट वाक्य आ कथन खण्क कारणें ई भावआओर रोचक भेल अिछ आ उपन्यासमे िनखार आएल अिछ। आन्दोलनमे सुशीलासन वेश्यासँ कमलजीक वातार्लाप(पृ. 38-39), िनमर्लाजीसँ भेंट-घाँटक मा<strong>दे</strong> कमलजीआ नीलूक वातार्लाप(पृ. 48), भाषणक रूपमे <strong>दे</strong>ल गेल वव्यक अछैत सुदशर्नजीक43


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्िस्थित-िचा <strong>िव</strong>वरण(पृ. 51-53), अइ बातक माण िथक जे छोट-छोट वातार्लापसँकोना एकटा वेश्याक दारुण कथा, अथवा कोनो पुरुष िदश अनुर एकटायुवतीक दोसर ा◌ीसँ ईयाभाव, अथवा कोनो अनैितक-अवांिछत घटनासँ कोनोयुवकक आोशक उेग स्प <strong>ह</strong>ोइत अिछ; आ कोन वैिशष्ट्यक संग तकर भावपैत अिछ।आिदकथा यिप वणर्नात्मक शैलीमे िलखल गेल उपन्यास िथक तथािपवातार्लाप ारा पााक मनोभाव आ चािरिक वैिशष्ट्य एतए अंिकत अिछ।राजकमल चैधरीक कथालेखनक ई खास <strong>िव</strong>िशता िथक, जकर समावेश अइउपन्यासमे नीक जकाँ भेल अिछ। वातार्लापक पात एि<strong>ह</strong> उपन्यासमे कतोक ठामउपन्यासकार पााक िया, आवेग, मनोदशा आिद पर अपन िटप्पणी दैत आगू बढ़ैछिथ; मुदा से िटप्पणी अपन गसावक कारणें वातार्लापक संयोजक िबन्दु सािबत<strong>ह</strong>ोइत अिछ। थम भेंटक ारिम्भक सम्वादमे सुशीला, <strong>दे</strong>वकान्तसँ पूछब शुरु<strong>ह</strong> करैछिथ जे--अ<strong>ह</strong>ाँ जमीन्दार छी?... आ अन्त करै छिथ जे -- अप्पन घर त’ अ<strong>ह</strong>ाँ <strong>ह</strong>मरासबकें द’ <strong>दे</strong>लऊँ , अपने कतए सूतब?...(पृ.34-35)। अइ वातार्लापमे दुनूक अनुरिकसूम <strong>िव</strong>ेषण <strong>ह</strong>ोइत नजिर अबैत अिछ। कोनो ा◌ी-पुरुष एक दोसरा िदश कोनाअनुर <strong>ह</strong>ोइ छिथ, अनुरिक उव कोना <strong>ह</strong>ोइत अिछ, संके त कोना <strong>ह</strong>ोइत अिछ,दू अपिरिचत व्यिक अपिरिचत संके तक जाँच परताल कोना <strong>ह</strong>ोइत अिछ, दुनूआपसमे कोना खुजैत जाइत अिछ... आिदकथाक कथोपकथन एि<strong>ह</strong> समस्त मनोभावआ पिरिस्थितक वातार्लापक <strong>िव</strong>िश उदा<strong>ह</strong>रण िथक। <strong>िव</strong>ेषणात्मक शैलीमे िलखलगेल उपन्यासमे, पााक मनो<strong>िव</strong>ेषणकं ◌े रेखांिकत करैबला कथोपकथन, अक्सर44


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्उपन्यासक भावकें उत्कषर् दैत अिछ आ उपन्यासकारक <strong>िव</strong>ेषणात्मकताकें गितआ आलन दैत अिछ, से एतए भेल अिछ। जखन <strong>दे</strong>वकान्तक माम अिनरु बाबू<strong>दे</strong>वकान्तकें मातृकमे िकछु िदन आओर रि<strong>ह</strong> जेबाक आ<strong>ह</strong> करै छिथ, तखन सुशीलाआ <strong>दे</strong>वकान्तक ेमािभव्यि स्प शब्दमे <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ैत अिछ, ेिमकाक पितकें से<strong>ह</strong>ोअथर् स्प लगैत र<strong>ह</strong>ै छिन, मुदा ेमक नि<strong>ह</strong>, मािम-भािगनक मयार्दापूणर् स्ने<strong>ह</strong>क (पृ.67-68)। ब<strong>ह</strong>ुअथर्क कथोपकथनक ई कौशल चमत्कृ त करैत अिछ। दैनिन्दनकबोली-बानी, भाषा-संस्कारकें तरािस कए रोचक कथोपकथन बनाएब पैघ कौशलकबात िथक। राजकमल चैधरीकें भाषा संरचनामे एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>क चमत्कार उत्पन्नकरबाक म<strong>ह</strong>ारत ा छिन।कोन<strong>ह</strong>ुँ उपन्यासक कथाम, पााक आचरण आ करतब, िया-कलापकपिरणित तथा सामािजक ितिया आिदक भाव भावक पर तखनि<strong>ह</strong> फिलत <strong>ह</strong>ोइतअिछ, जखन ओकर <strong>िव</strong>सनीयता कायम भ’ सकए। <strong>िव</strong>सनीयता स्थािपत नि<strong>ह</strong>भेला पर कतोक बेर सत्यकथा, फू िस लगैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ, आ तखन पाठक ओकरािखस्सा-िप<strong>ह</strong>ानी बूिझ ब<strong>ह</strong>टािर दैत अिछ। ए<strong>ह</strong>ना िस्थितमे साि<strong>ह</strong>त्य-सृजनक मूल लय--सामािजक पिरदृश्य संशोधन अथवा मानवीय व्यवस्थाक संस्थापनक पूितर् नि<strong>ह</strong> भ’पबैत अिछ, ओ<strong>ह</strong>ेन साि<strong>ह</strong>त्य माा मनोरंजन बिन कए रि<strong>ह</strong> जाइत अिछ। मनोरंजनकथा साि<strong>ह</strong>त्य लेल आवश्यक अवश्य अिछ, मुदा ओ साधन िथक, साध्य नि<strong>ह</strong>।कोन<strong>ह</strong>ुँ कथा साि<strong>ह</strong>त्य लेल मनोरंजन एतबे अथर् रखैत अिछ, जे पाठक ओकराआयमे रचनासँ आोपान्त जुड़ल र<strong>ह</strong>ए। कथा साि<strong>ह</strong>त्यक असल उेश्य समािकपात शुरु<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत अिछ, जखन ओकर भाव भावकक मोनमे चलैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ।.45


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्..एि<strong>ह</strong> िस्थित लेल कथामक <strong>िव</strong>सनीयता मुख तत्व िथक। अ<strong>िव</strong>सनीयकथासूा कोन<strong>ह</strong>ुँ पाठकक चेतनाकें झकझोिड़ नि<strong>ह</strong> सकै त अिछ। तें <strong>ह</strong>रेक घटनामलेल, चिरा िचाण लेल, <strong>दे</strong>श-काल-वातावरणक व्यविस्थत स्वरूपक िनरूपण आवश्यकअिछ। कोन<strong>ह</strong>ुँ पााक आचरण, करतब, मनोवेग, िया-कलाप, कथोपकथन आिदकस्वाभा<strong>िव</strong>कता सुिनित करबा लेल वातावरण, <strong>दे</strong>श, काल आिदक औिचत्यकसूचना आवश्यक <strong>ह</strong>ोइत अिछ। िनमर्लाजीक कामोन्माद, अनेक पुरुष संगघुमबा-िफरबाक वृि कलकाक पिरवेशमे माा चचार्क <strong>िव</strong>षय िथक, िमिथलाककोनो गाममे ई घटना <strong>ह</strong>ोइत, तँ आिग लािग जइतए। मुदा इंगलैण्-अमेिरकामे ए<strong>ह</strong>ेनिकछु नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइतए। ठीक ति<strong>ह</strong>ना, नीलूक <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> लेल <strong>ह</strong>ुनकर आयदाता ब’र तकैछिथ, कमलजी संगे <strong>ह</strong>ेम-क्षेम <strong>दे</strong>िख िचिन्तत <strong>ह</strong>ोइ छिथ; मुदा पाात्य <strong>दे</strong>शमे ई बातअासंिगक <strong>ह</strong>ोइतए। एम.ए. पास युवक कमलजी िमिथलाक कोनो गाम, कोनोटोलमे ट्यूशनकें अपन जी<strong>िव</strong>का नि<strong>ह</strong> बना सिकतिथ। कतबो पढ़ल-िलखल <strong>ह</strong>ोथु,कोनो युवती ामीण पिरवेशमे सभा-सोसाइटीमे उठब-बैसब नि<strong>ह</strong> क’ सिकतए।पाात्य संस्कृ ितमे अिनरु बाबू कतबो उच्च कु लशीलक <strong>ह</strong>ोइतिथ, कतबोसम्पिशाली <strong>ह</strong>ोइतिथ, सुशीला सन उाम जवानीक ा◌ी िबयाि<strong>ह</strong> क’ घर नि<strong>ह</strong>अिनतिथ; कदािचत अिबयो जैतिन तँ ओ कु लानन्द सन समवस्की युवकक मातृत्वनि<strong>ह</strong> स्वीकािरतिथ, अपन यौन तुि लेल कखन<strong>ह</strong>ुँ कोनो <strong>दे</strong>वकान्त, अथवा कु लानन्दकबाँि<strong>ह</strong> ध’ िलतिथ। कु लानन्दक ा◌ी <strong>ह</strong>ुनकर अत्याचार नि<strong>ह</strong> सि<strong>ह</strong>तिन; <strong>ह</strong>िरनगरबालीकचैताली नि<strong>ह</strong> चिलतिन...।वातावरण िनमार्ण लेल से<strong>ह</strong>ो आलोच्य समाजक सभ्यता, संस्कृ ित,46


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आचार-<strong>िव</strong>चार, व्यव<strong>ह</strong>ार, रीित-िरवाज, वेश-भूषा, सामािजक पिरवेश भौगोिलक आबो<strong>ह</strong>वा,ाकृ ितक पिरिस्थित...सब िकछु उरदायी <strong>ह</strong>ोइत अिछ। कोन पिरवेश, कोन वातावरणसँभा<strong>िव</strong>त भ’ कए कोन कालमे आिदकथाक सोना मामी <strong>दे</strong>वकान्त पर अनुर <strong>ह</strong>ोइछिथ, रु <strong>ह</strong>ोइ छिथ; कोन रीित िरवाजक कारणें कु लानन्द संगे र<strong>ह</strong>बा लेल <strong>िव</strong>वश<strong>ह</strong>ोइ छिथ, कोन कारणें <strong>ह</strong>ुनकासँ घृणा <strong>ह</strong>ोइ छिन, कखन आ िकऐ <strong>ह</strong>फीम खा लै छिथ,<strong>ह</strong>िरनगरवाली पर िकऐ तामस उठै छिन; आन्दोलनक नीलू कोन संस्कार आसास्कृ ितक अनदानक कारणें कोन समयमे कमलजीक स्वागत करै छिथ, आदर करैछिथ, ेम करए लगै छिथ, सवर्स्व अिपर्त करए चल जाइ छिथ; कोन समयमेिनमर्लाक शांितगीतक स्ताव अनगर्ल सािबत <strong>ह</strong>ोइत अिछ; कोन पिरिस्थितमेआन्दोलनक सुशीला बनगाम बालीक शरणमे जाइ छिथ; िनमर्ला भुवनजीक संगछोिड़ कमलजी िदश लपकै छिथ... एि<strong>ह</strong> समस्त क उर <strong>दे</strong>श-काल-वातावरणसँ<strong>दे</strong>ल जाइत अिछ। कोनो घटना खास भौगोिलक पिरवेशक खास पिरिस्थित आ खाससमयमे घिटत भ’ कए अथर्वान अथवा अथर्<strong>ह</strong>ीन <strong>ह</strong>ोइत अिछ। कोन<strong>ह</strong>ुँ पााकमनोदशा अथवा िया-कलाप स्थान-काल-पाा आ वातावरणक अनुसार िस्थर आपिरवतनशील <strong>ह</strong>ोइत अिछ। उपन्यासक कथाममे एकर बड़ म<strong>ह</strong>त्व <strong>ह</strong>ोइत अिछ। सेराजकमल चैधरीक एि<strong>ह</strong> दुनू उपन्यासमे स<strong>ह</strong>जतासँ रूपाियत अिछ।िचाकलासँ राजकमल चैधरीकें बड़ बेसी अनुराग र<strong>ह</strong>लिन अिछ। कतोकबेर िमा लोकिनकें पा िलखैत अपन िकछु धारणा िचामे अिभव्य के लिन अिछ,िकछु क<strong>िव</strong>ता, िचाक संग िलखने छिथ। इए<strong>ह</strong> कारण िथक जे <strong>ह</strong>ुनकर कथा, क<strong>िव</strong>ता,उपन्यासमे कतोक ठाम पढ़बासँ बेसी कोनो मनोरम अथवा मािमर्क अथवा <strong>ह</strong>ृदय47


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>िव</strong>दारक पेंिटंग <strong>दे</strong>खबाक अनुभव <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ैत अिछ, अथर्ब<strong>ह</strong>ुल आ संके तब<strong>ह</strong>ुल पेंिटंग<strong>दे</strong>खबाक अनुभव -- शरदक प<strong>िव</strong>ा आकाशमे ेत तनु चन्मा उगल छल। कतीराित बीतल <strong>ह</strong>ोएत, िकछु ज्ञात नि<strong>ह</strong>। <strong>ह</strong>मर मोन अपन गाम िदश भािग चलल।चरखा कािट कए गुजर करैबाली माइ, बदिरकाम-के दारनाथ-अमरनाथ जएबाकमनोरथ जकर पूर नइं भ’ सकलइ... आ <strong>ह</strong>म दू बेर सुमेरु पवर्त आ ितब्बतकअिन्तम िसमान धिर भ’ आएल छी। <strong>ह</strong>मर अज गामक <strong>ह</strong>ाई स्कू लमे गिणतकअध्यापक छला<strong>ह</strong>... अपन पेट कािट कए <strong>ह</strong>मरा एम.ए. पास करौलिन... गाममेम<strong>ह</strong>ामारीक उत्पात भेल, टन्नसँ रि<strong>ह</strong> गेला<strong>ह</strong>। आब <strong>िव</strong>धवा भौजी छिथ, सोन-सन<strong>ह</strong>ुनकर कन्या छिन आ चारू कात भूख, दिरता, संामक बीमारी सभक जालपसरल अिछ... भौजी <strong>ह</strong>मरा संगें नइं र<strong>ह</strong>ै छिथ, समाजक भयसँ... आ <strong>ह</strong>म िबआ<strong>ह</strong> नइंकरै छी... (आन्दोलन/पृ. 21)।एि<strong>ह</strong> छोट सन िस्थित-िचामे उपन्यासकार कै क बखर्क समय, कै कमनोभाव आ स्वप्नखण्क <strong>िव</strong>तान, कै क मनोवृि आ व्यवस्था-मयार्दा-दाियत्वकबन्धन आ कै क <strong>िव</strong>वशताक दारुण <strong>िव</strong>म्बनाकें जीवन्त क’ <strong>दे</strong>ने छिथ। एतेक छोटिचामे <strong>िव</strong>राट पिरदृश्यक समावेश कोनो कलाकारक े कौशल आ गम्भीरजीवन-दृिक पिरचायक िथक। अि<strong>ह</strong>ना आिदकथा उपन्यासमे--अ<strong>ह</strong>ाँ <strong>दे</strong>वबाबूक संगेंसुलतानगंजक जल-मिन्दर <strong>दे</strong>ख आउ। <strong>ह</strong>म नइं जा सकब। कै कटा मोकदमाककागज-पा तैयार करबाक अिछ...।...सुलतानगंजमे गंगाक बीच धारामे अिछ िसअजगैबीनाथ म<strong>ह</strong>ा<strong>दे</strong>वक ाचीनतम मिन्दर।...भािगन आ मामी ना<strong>ह</strong> िकराया क’ कएमिन्दर पर अएला<strong>ह</strong>। भोरक आठ-नौ बजल <strong>ह</strong>एत। सूयर्क िकरण जावीक जल पर48


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सतरंग िचा बना र<strong>ह</strong>ल छल।...अकारणे िखलिखलाइत, सुशीला पुछलिथन--म<strong>ह</strong>ा<strong>दे</strong>वसँकी वरदान मँगबैन?...की क<strong>ह</strong>बैन? लाज िकऐ <strong>ह</strong>ोइ’ए...?...तावत तीन-चािर टापण्ा ि<strong>ह</strong>नका सबकें धनीक कु लशीलक दम्पित बूिझ कए संग भ’ गेलिन...(आिदकथापृ. 44-46) ...िस्थित िचाक एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>क उत्कषर् चमत्कृ त करैत अिछ। शब्द, कथन,आ वाक्यांशक अथर् कै क परतमे कै क तर<strong>ह</strong>क व्यंजना दैत र<strong>ह</strong>ैत अिछ। सन्तुिलत आसंयिमत कौशलसँ <strong>दे</strong>श-काल-वातावरणक िचांकन सवर्था, सवर्दा कोनो रचनाकें<strong>िव</strong>राट आ शात सािबत करैत र<strong>ह</strong>ल अिछ, से राजकमल चैधरीक <strong>ह</strong>रेक रचनामेभेटैत अिछ।वस्तुतः राजकमल चैधरी ब<strong>ह</strong>ु<strong>िव</strong>धावादी रचनाकार छिथ। अंेजी आबांग्लामे त’ सब <strong>िव</strong>धामे रचना नि<strong>ह</strong> के लिन मुदा मैिथली आ ि<strong>ह</strong>न्दीमे ओ सब <strong>िव</strong>ध ्◌ा◌ामे रचना के लिन। <strong>िव</strong>वेचक लोकिनमे बड़ बेसी <strong>िव</strong>वाद अिछ, िकओ <strong>ह</strong>ुनकासफलतम क<strong>िव</strong>, िकओ कथाकार, िकओ उपन्यासकार, िकओ िनबन्धकार मानैछिथ। <strong>ह</strong>मरा जनैत, राजकमल चैधरीकें मूलतः क<strong>िव</strong> मानिन<strong>ह</strong>ार लोकक धारणा ईर<strong>ह</strong>ैत <strong>ह</strong>ेतिन, जे <strong>ह</strong>ुनकर भाषा-िशल्प मूलतः क<strong>िव</strong>ताक िशल्प िथकिन। सम्पूणर् ग,एते धिर जे ायरी आ पा धिरमे क<strong>िव</strong>ताक लय भरल र<strong>ह</strong>ैत अिछ। ई बातउिल्लिखत समस्त उदा<strong>ह</strong>रण<strong>ह</strong>ुँसँ मािणत कएल जा सकै त अिछ। छोट सन वाक्यखण् िलिख कए <strong>िव</strong>राट व्यंजना िदश संके त क’ दै छिथ, आ तखनि<strong>ह</strong>सँ पाठक/भावकदो<strong>ह</strong>री <strong>िव</strong>चार-व्यवस्था संग वेगमयी जलधारामे ब<strong>ह</strong>ैत चल जाइत अिछ। जखनि<strong>ह</strong>पाठक--भौजी (<strong>िव</strong>धवा) <strong>ह</strong>मरासंगें नि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>ै छिथ, समाजक भयसँ...अथवा...म<strong>ह</strong>ा<strong>दे</strong>वसँकी...क<strong>ह</strong>बैन?लाज िकऐ <strong>ह</strong>ोइए...? ... सन उरण <strong>दे</strong>खै छिथ, एक टा कथा ओ पढ़ैत49


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्र<strong>ह</strong>ै छिथ, आ एक टा कथा <strong>ह</strong>ुनका भीतर से<strong>ह</strong>ो जनमैत जाइत अिछ। दू कथाधाराक<strong>िव</strong>कास एक संग <strong>ह</strong>ोइत जाइत अिछ, कखन<strong>ह</strong>ुँ समानान्तर, कखन<strong>ह</strong>ुँ ओझराइत,कखन<strong>ह</strong>ुँ स्प <strong>ह</strong>ोइ...राजकमल चैधरीक गक ई <strong>िव</strong>शेष छटा िथक। मानव जीवनकपारस्पिरक सम्बन्धक <strong>िव</strong>चार, भावना, आवेग, ेरणा आिदकें अिभव्यि दै वलाम<strong>ह</strong>त्वपूणर् <strong>िव</strong>धा, आ म<strong>ह</strong>त्वपूणर् रचनामे तकर उपयोग करैत गेल छिथ।मैिथली समस्याक टो<strong>ह</strong> लैत कथा-संकलन: उदा<strong>ह</strong>रणपिछला चािर बखर्मे कोनो पैघ आ म<strong>ह</strong>त्वपूणर् काशनसँ मैिथलीक तीन गोटकथा-संकलनक काशन मैिथली भाषा लेल एकटा शुभ-संके त मानल जासकै ’छ। नेशनल बुक स्टसँ कािशत िशवशंकर ीिनवास ारा सम्पािदतमैिथली कथा संचयन(सन ् 2005) आ सन ् 2007मे तारानन्द <strong>िव</strong>योगी ारासम्पािदत <strong>दे</strong>िसल बयना(सन ् 2007) पाठकक बीच लोकिय भ’ए र<strong>ह</strong>ल छल िककाशन <strong>िव</strong>भागसँ <strong>दे</strong>वशंकर नवीन ारा सम्पािदत टटका मैिथली कथा-सं<strong>ह</strong>उदा<strong>ह</strong>रण छिप क’ आिब गेल। सन्नताक बात िथक जे उदा<strong>ह</strong>रणक काशनसँकाशन <strong>िव</strong>भागमे साि<strong>ह</strong>ित्यक रचनाक काशनक बाट फू जल, जे स्वागत योग्यअिछ।उदा<strong>ह</strong>रणमे लिलतसँ िसयाराम सरस धिरकक कु ल छीस गोट कथासंकिलत अिछ। एि<strong>ह</strong> संकलनसँ मैिथली कथा-संसारक पिरदृश्य स्प <strong>ह</strong>ोइतअिछ। संकलनक कतोक कथा समस्त भारतीय भाषासँ कान्<strong>ह</strong>ी िमलान लेलतत्पर अिछ, जे संकलनकताक चयनकौशलक सूचक िथक। े कथाकारराजकमल चैधरीक कथा ‘एकटा चम्पाकली एकटा <strong>िव</strong>षधर’ घाघ मैिथल समाजक50


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्टोप-ट<strong>ह</strong>ंकारकें अुत रूपें अनावृ करैत अिछ। सवणर् मैिथलक गरीबी, ओि<strong>ह</strong>गरीबीसँ उत्पन्न दयनीयता, आ तकर खोलमे दुबकल बेटीक शाितर माइ-बापकिघनौन आचरण घनघोर तनावक संग पाठककें झकझोरैत अिछ। दशरथ झा आ<strong>ह</strong>ुनकर घरबाली अपन तेर<strong>ह</strong> बखर्क बेटी चम्पाक <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> बासैठ बखर्क वृ शिशबाबू संग करेबाक षड्यंापूणर् योजना बनबैत अिछ। दुनू ाणीक िग दृिशिश बाबूक सम्पित पर िटकल छिन, जकर मिलकाइन <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>ोपरान्त <strong>ह</strong>ुनक तेर<strong>ह</strong>वषया चम्पा बनैबाली छिन। अितशयोि सन लगैबला एि<strong>ह</strong> घटनाक ममर्केंओए<strong>ह</strong> बूिझ सकत जे िमिथलांचलक ब<strong>ह</strong>ु<strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> थासँ नीक जकाँ पिरिचत छिथ।बीसम-एकै सम <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>क बाद पित अपन पूवर् पी सभक मुँ<strong>ह</strong>ो िबसिर जाइछला<strong>ह</strong>।पाकािरता दुिनयाक म<strong>ह</strong>त्वपूणर् आ सम्वेदनशील पक्षसँ मायानन्द िमककथा ‘भए कट कृ पाला’ साक्षात्कार करबैत अिछ। मीिया-तन्ा पर बनलसाथर्क ि<strong>ह</strong>न्दी िसनेमा ‘पेज ी’ जे िकओ <strong>दे</strong>खने छिथ, से एि<strong>ह</strong> कथाक ममर्कें बेसीनीक जकाँ बुिझ सकै छिथ। शीतासँ नामी पाकार बिन जाएबाक <strong>ह</strong>ड़बड़ीकेंकथामे कलात्मक ढंगसँ एके रल गेल अिछ। का◌रपोरेट दुिनयाँक बादशा<strong>ह</strong> श्यामबोगलाक मृत्युक खबिर सबसँ पि<strong>ह</strong>ने <strong>दे</strong>बाक <strong>ह</strong>ोड़ लागल अिछ। पाकार लोकिनकनजिरमे ओए<strong>ह</strong> सभसँ पैघ खबर अिछ, दुिनयामे िकछु भ’ जाउ।िललीरे मैिथलीक सश कथालेिखक छिथ। <strong>ह</strong>ुनकर कथा ‘<strong>िव</strong>िधक<strong>िव</strong>धान’मे कामकाजी ा◌ीक संघषर्कें यथाथर्तः <strong>दे</strong>खबाक, आ यथाथर्क ममर्केंकलात्मक कौंध संग उभारबाक सफल चेा अिछ। उषािकरण खान अपन कथा51


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आत्मसम्मान आ राजनीितक चेतनाक अंकु रण भेल। भिकाव्यक उन्मेष आओि<strong>ह</strong>मे िनम्नजाितक क<strong>िव</strong>क बा<strong>ह</strong>ुल्यक पृभूिममे सुिस इित<strong>ह</strong>ाकार इरफमान<strong>ह</strong>बीब मुगलकालीन <strong>िव</strong>कास कायर्कें लिक्षत के लिन अिछ। ‘पन्<strong>ह</strong> अगस्त सन्तानबे’कथाक <strong>िव</strong>लक्षणता िब<strong>ह</strong>ारमे बनल िनम्नजाितक पाटक आत्मालोचन िथक।क<strong>ह</strong>बा लेल त’ ई पाट िनम्नजाितक-िनम्नवगर्क छल, मुदा अइ पाटमे छल,पंच, ाचार, अपराध आओर पाखण् पि<strong>ह</strong>न<strong>ह</strong>ुँसँ तेजगर और धारदार भ’ गेलछल। कथाकारक इए<strong>ह</strong> न् कथाकें गिरमा दान करैछ। चा<strong>ह</strong>क दोकानचलबैबला मुदा ब<strong>ह</strong>ुत ारम्भि<strong>ह</strong>सँ सिय मूल्यपरक राजनीित करैबला <strong>ह</strong>ीराम<strong>ह</strong>तोक धैयर् जखन संग छोिड़ दै छिन त’ ओ पाट मुख बासु<strong>दे</strong>व म<strong>ह</strong>तो परिबफरैत क<strong>ह</strong>ै छिथ-- रे िनलर्ज्जा, एतबो सरम कर! जे कु कमर् करै छैं से अपनकरैत र<strong>ह</strong>, लेिकन एना समाजमे नइं कि<strong>ह</strong>ए जे कु कम करब ठीक िछऐ। एतबोर<strong>ह</strong>म कर बि<strong>ह</strong>ं...।’’अशोकक कथा ‘तानपूरा’ मध्यवगय ि<strong>ह</strong>प्पोे सीक घटाटोपकें तार-तारक’ <strong>दे</strong>बामे पूणर् सफल भेल अिछ। िबना कोनो उप<strong>दे</strong>श आ नैितक आ<strong>ह</strong>क कथामध्यवगय कु ित्सत मानिसकताक दुगर् भेदन करैत अिछ। कथानायक <strong>िव</strong>नोदबाबूक संगीत-ेमकें <strong>ह</strong>ुनक िपता घोर अभाव आ िरद्◌्रयक बीच जेना-तेना पूराकरैत छिथ, मुदा जखन <strong>िव</strong>नोद बाबूक पुा संगीत िसखबाक इच्छा कट करैछिन त’ दुनू ाणीकें साँप सूँिघ जाइत छिन। एि<strong>ह</strong> दुआरे नि<strong>ह</strong>, जे <strong>ह</strong>ुनका कोनोतर<strong>ह</strong>क अभाव छिन। बिल्क एि<strong>ह</strong> दुआरे जे संगीतक स’ख <strong>ह</strong>ुनक बेटाकें रुपैयाकमबैबला मशीन नि<strong>ह</strong> बना सकत। जे दम्पित कोनो <strong>िव</strong>षय पर कि<strong>ह</strong>यो एकमत54


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्नि<strong>ह</strong> भेल, एि<strong>ह</strong> <strong>िव</strong>षय पर एकमत भ’ पुाक एि<strong>ह</strong> अव्याव<strong>ह</strong>ािरक स’ख’क के ठमोंकबाक सािजशपूणर् योजना बनबए लगै छिथ।सं<strong>ह</strong>क िकछु कथा जेना अवकाश, अयना, खान सा<strong>ह</strong>ेब, जंगलक <strong>ह</strong>रीनआिद यथाथर्क मो<strong>ह</strong>मे शुष्क ग बिन क’ रि<strong>ह</strong> गेल अिछ। एि<strong>ह</strong>मे िकछु कथाततेक सरलीकृ त भ’ गेल अिछ जे ओ नवसाक्षर <strong>ह</strong>ेतु िलखल कथा बुिझ पैछ।ए<strong>ह</strong>न कथा सभक मूल संरचना इितवृात्मक अिछ। यिप इितवृ कोनोकथाक सीमा नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइछ, मुदा जखन कोनो कथा घटनाक स्थूल आ तथ्यात्मक<strong>िव</strong>वरण टा दैछ, कथामे समय वा क्षणक ममर् नि<strong>ह</strong> आिब पबैछ, त’ ए<strong>ह</strong>न इितवृिनपट ग बिन क’ रि<strong>ह</strong> जाइछ। यथाथर् कोनो कथाकें <strong>िव</strong>सनीयता <strong>दे</strong>बाकबदलामे ओकरा भीतरसँ संवेदना िनचोिड़ अनैत अिछ, कथाकें मािणक बनेबाकफे रमे पड़ल नि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>ैत अिछ। कथाकार रमेश अपन कथा ‘नाग<strong>दे</strong>समे अयनाकव्यवसाय’मे अितयथाथर् आ इितवृक े मकें तोिड़ तीक वा फैं टेसीक योगसँकथा बुनबाक यास त’ के लिन, मुदा कथाक <strong>िव</strong>न्यासमे एकरसता आिब गेल।एि<strong>ह</strong> े म <strong>ह</strong>ेतु <strong>ह</strong>मरा लोकिनकें राजस्थानी कथाकार <strong>िव</strong>जयदान <strong>दे</strong>था(दु<strong>िव</strong>धा) आि<strong>ह</strong>न्दी कथाकार उदय काश (वारेन <strong>ह</strong>ेिस्टंग्स का सांढ़) आिदकें पढ़बाक चा<strong>ह</strong>ी।ि<strong>ह</strong>नका लोकिनक कथा यथाथर्क े मकें तोिड़यो क’ यथाथर् बनल र<strong>ह</strong>ल अिछ।मैिथलीमे कािशत उ तीनूँ कथा संकलनसँ मैिथली कथाक सारराीय स्तर पर भ’ र<strong>ह</strong>ल अिछ, एि<strong>ह</strong>मे दू मत नि<strong>ह</strong>। मुदा उ संकलनकें पिढ़आम पाठकक राय इए<strong>ह</strong> बनत जे मैिथलीमे कु ल इए<strong>ह</strong> तीस-चालीस गोटकथाकार आइ तक भेला<strong>ह</strong>े। कारण तीनूँ सं<strong>ह</strong>मे कथाकारक सूचीमे अुत55


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्साम्य अिछ। कथा पिढ़ बुझना जाइछ जे कथा चयनमे कथाक अपेक्षा कथाकारकेंम<strong>ह</strong>त्व <strong>दे</strong>ल गेल अिद। ई क<strong>ह</strong>ब सवर्था अनुिचत जे संकलनक कथाकार म<strong>ह</strong>त्वपूणर्नि<strong>ह</strong> छिथ, मुदा अन्य े कथाकें से<strong>ह</strong>ो काशमे अएबाक यास <strong>ह</strong>ेबाक चा<strong>ह</strong>ी।<strong>ह</strong>मरा लोकिन ई नीक जकाँ जनै छी जे मैिथलीमे े कथाक अभाव नि<strong>ह</strong>अिछ। िकन्तु काशनक अभावमे पा-पिकाकें छािन मारब किठना<strong>ह</strong>े नि<strong>ह</strong>समय-साध्य कायर् िथक। वैनाथ िम याा◌ीक पि<strong>ह</strong>चान भने े क<strong>िव</strong>क रूपमेछिन, मुदा <strong>ह</strong>ुनकर मैिथली कथा ‘िचतकबड़ी इजोिरया’ आ ‘रूपांतर’ कतोकदृिएं म<strong>ह</strong>त्वपूणर् अिछ। रेणुजी से<strong>ह</strong>ो मैिथली कथा िलखलिन अिछ। ई दीगरबात िथक जे बादमे ओ ि<strong>ह</strong>िन्दए टामे िलखए लगला<strong>ह</strong>। ‘नेपथ्य अिभनेता’ आ‘ज<strong>ह</strong>ां पमन को गमन न<strong>ह</strong>ीं’ आिद लीकसँ <strong>ह</strong>िट क’ िलखल गेल कथा िथक।‘उदा<strong>ह</strong>रण’मे कथाक काशन वषर् आ सन्दभर्क अनुपिस्थित खटकै त अिछ।समय-सीमा जनने िबना कोनो कथाक सम्यक मूल्यांकन सम्भव नि<strong>ह</strong>। नवीनजीसदृश दक्ष आ अनुभवी सम्पादकसँ ई आशा नि<strong>ह</strong> कएल जा सकै छल। एि<strong>ह</strong>कमीकें पूरा करैत अिछ <strong>ह</strong>ुनकर चैद<strong>ह</strong> पृीय भूिमका। सम्पादक मैिथली कथाकसीमा आ सम्भावनाक <strong>िव</strong>स्तृत पड़ताल अपन एि<strong>ह</strong> भूिमकामे के लिन अिछ।मैिथली कथाक इित<strong>ह</strong>ासकें बुझबा लेल ई भूिमका िनित रूपें रेखांकन योग्यअिछ।कमलानन्द झाि<strong>ह</strong>न्दी <strong>िव</strong>भागसी.एम. का◌लेज56


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्दरभंगाफोन-0943185778906272-256343पुस्तकक नाम - उदा<strong>ह</strong>रणसम्पादक - <strong>दे</strong>वशंकर नवीनकाशक - काशन <strong>िव</strong>भागसूचना और सारण मन्ालयभारत सरकारपृ - 274मूल्य - 200 टाका माा<strong>दे</strong>वशंकर नवीनए-2/198, फे ज-5, आयानगर एक्सटेंशन, नई िदल्ली 110047अदी पेनेनकें मजगुतुत करबाक आवश्यकतािमिथलाक सांस्कृ ितक <strong>िव</strong>रासत तकै त दूर धिर नजिर जाइत अिछ, सबसँ पि<strong>ह</strong>ने<strong>दे</strong>खाइत अिछ जे उच्च िशक्षा ा करबाक, गम्भीर िचन्तन-मनन करबाक, छोट-सँ-छोटबात पर पयार् <strong>िव</strong>चार-<strong>िव</strong>मशर् करैत िनणर्य लेबाक था िमिथलामे पुरातन कालसँअबैत र<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>ल अिछ। मुदा तकर अितिर ‘परसुख <strong>दे</strong>बामे परमसुख’क आनन्दलेबाक आ जीवनक <strong>ह</strong>रेक आचार एवं आचरणमे लयाित र<strong>ह</strong>बाक अभ्यास मैिथलजनकें िनके नाँ र<strong>ह</strong>लिन अिछ। स्वयं क सि<strong>ह</strong>ओ क’, अपन सब िकछु गमाइओ क’,दोसरकें अिधकसँ अिधक सन्नता <strong>दे</strong>बाक आदित िमिथलामे बड़ पुरान अिछ। ायःइए<strong>ह</strong> कारण िथक जे अितिथ सत्कारमे िमिथलाक लोक अपना घरक थाड़ी-लोटा57


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्धिर बन्<strong>ह</strong>की रािख <strong>दे</strong>लिन। दोसरकें सम्मान <strong>दे</strong>बामे मैिथल नागिरक बिढ़-चिढ़ कएआगू र<strong>ह</strong>ल अिछ। भनिसयाक काज कर’बला व्यिकें म<strong>ह</strong>राज अथवा म<strong>ह</strong>रािजन,के स-न<strong>ह</strong>-दाढ़ी-मोंछ साफ कर’बला व्यिकें ठाकु र-ठकु राइन, घर-आँगनमेनौरी-बि<strong>ह</strong>िकरनी आ सोइरी घ’रमे परसौतीक काज करबाब’वाली ा◌ीकें दाय कि<strong>ह</strong>क’ सम्बोिधत करबाक था िमिथलामे ए<strong>ह</strong>ने धारणासँ र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ोएत। ध्यान <strong>दे</strong>बाकिथक जे िमिथलामे दादीकें , जेठ बि<strong>ह</strong>नकें आ घ’रक अत्यिधक दुलािर बेटीकें दायक<strong>ह</strong>बाक परम्परा अिछ।अध्ययन, िचन्तन, मननक था िमिथलामे बड़ पुरान अिछ। मुदा ई सत्यिथक जे अिशक्षेक कारणें िमिथला एतेक पछु आएलो र<strong>ह</strong>ल। गनल गूथल जे व्यिअध्ययनशील भेला<strong>ह</strong>, से अत्यिधक पढ़लिन, जे नि<strong>ह</strong> पिढ़ सकल, से अपन रोजी-रोटीमेलागल र<strong>ह</strong>ल। रोजी-रोटीक एक माा आधार कृ िष छल। <strong>िव</strong>ान लोकिनक गम्भीरब<strong>ह</strong>समे बैसबाक अथवा ओि<strong>ह</strong>मे ि<strong>ह</strong>स्सा लेबाक तकर् शि, बोध-सामय, आ पलखितर<strong>ह</strong>ै नि<strong>ह</strong> छलिन, तें जे उप<strong>दे</strong>श <strong>दे</strong>ल जाइन, तकरा आषर् वाक्य मािन अपन जीवन-यापनमेमैिथल लोकिन तल्लीन र<strong>ह</strong>ै छला<strong>ह</strong>। ईश भिक था अ<strong>ह</strong>ू कारणें िमिथलामे दृढ़भेल। मानव सभ्यताक इित<strong>ह</strong>ास क<strong>ह</strong>ै’ए जे कृ ित-पूजन, नदी-प<strong>ह</strong>ाड़-भूिम-वृक्ष-पशुआिदक पूजन एि<strong>ह</strong> करणें शुरु<strong>ह</strong> भेल जे ारिम्भक कालमे जीवन-रक्षाक आधार इए<strong>ह</strong><strong>ह</strong>ोइत छल। लोक अनुमान लगौलक जे सृिक कारण, ा◌ी-पुरुषक जननांग िथक,तें ओ िलंग पूजा आ योिन-पूजा शुरु<strong>ह</strong> के लक, जे बादमे िशविलंग आ कामयोिनपूजाक रूपमे चिलत भेल। बादमे औजार पूजन <strong>ह</strong>ोअए लागल।... तें पूजा पाठमेलीन <strong>ह</strong>ेबाक था पुरान अिछ। िमिथलामे ओि<strong>ह</strong> समस्त पूजन-पितक अनुपालन तँ58


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>ह</strong>ोइते र<strong>ह</strong>ल; िपतर पूजा, ाम<strong>दे</strong>व पूजा, ऋतु पूजा, फसल पूजा, कु ल<strong>दे</strong>व-<strong>दे</strong>वी पूजाआिदक था बढ़ल। <strong>ह</strong>मरा जनैत <strong>िव</strong>ान लोकिन ारा ईश भिक उप<strong>दे</strong>श एि<strong>ह</strong>लेल <strong>दे</strong>ल जाइत र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>एत जे ईश भिमे लागल लोक धमर्-भयसँ सदाचार अनुपालनमेलागल र<strong>ह</strong>त, सृिमे लीन र<strong>ह</strong>त, सामािजक मयार्दाक ध्यान राखत, भुजबल-धनबलकमदमे िनबर्ल-िनधर्न पर अत्याचार नि<strong>ह</strong> करत।...लयपूितर् त’ नि<strong>ह</strong>एँ भेल, उनटे लोकधमर्भीरु, पाखण्ी अन्ध<strong>िव</strong>ासी आ िनरन्तर लोभी, स्वाथ, अत्याचारी <strong>ह</strong>ोइत गेल,पिरणामस्वरूप आजुक मैिथल-वृि <strong>ह</strong>मरा सभक सोझाँ अिछ।कृ िष जीवनसँ समाजक कौटुिम्बक बन्<strong>ह</strong>न एते मजगुत छल, जे भूिम<strong>ह</strong>ीनोव्यि सम्पूणर् िकसानक दजार् पबै छल। <strong>ह</strong>रेक गाममे सब वृिक लोक र<strong>ह</strong>ै छल।ोम, चमार, नौआ, कु मार, गुआर, धोिब, कु म्<strong>ह</strong>ार, कोइरी, बाण, क्षा◌ी... आिदसमस्त जाितक उपिस्थितसँ गाम पूरा <strong>ह</strong>ोइ छल। जमीन्दार लोकिन समस्त भूिम<strong>ह</strong>ीनकेंजागीर दै छला<strong>ह</strong>, बाण पुरि<strong>ह</strong>ताइ करै छला<strong>ह</strong>, नौआ के श कटै छला<strong>ह</strong>; कु मार<strong>ह</strong>’र-फार, चैकी के बाड़ बनबै छला<strong>ह</strong>; धोिब कपड़ा-बस्तर धोइ छला<strong>ह</strong>...। सम्पूणर्समाज एक पिरवार जकाँ चलै छल। सब एक दोसरा लेल जीबै छला<strong>ह</strong>, सब गोटएिकसान छला<strong>ह</strong>, कृ िष-सभ्यतामे मस्त छला<strong>ह</strong>।िसरपंचमी िदनक <strong>ह</strong>’र-पूजा <strong>ह</strong>ो; दसमी, दीया-बाती, सामा-चके बाक उत्सव<strong>ह</strong>ो; मूड़न-उपनयन-<strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>-ा <strong>ह</strong>ो; छिठ अथवा फगुआ <strong>ह</strong>ो... िबना सवर्जातीय,सवर्वृीय लोकक स<strong>ह</strong>भाग नेने कोनो काज पूर नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइ छल। एि<strong>ह</strong>मेसँ ब<strong>ह</strong>ुत बाततँ एखन<strong>ह</strong>ुँ बाँचल अिछ, <strong>ह</strong>ोइत अिछ ओि<strong>ह</strong>ना, ओकर ध्येय कत<strong>ह</strong>ु लु भ’ गेलअिछ।59


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्िमिथलाक <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>मे एखन<strong>ह</strong>ुँ जा धिर नौआ ब’रक कानमे <strong>ह</strong>ुनकर खानदानलेल गािर नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>ता<strong>ह</strong> (पिर<strong>ह</strong>ास लेल); धोिबन अपना के स संगें किनयाँक के स धो क’सो<strong>ह</strong>ाग नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>ती<strong>ह</strong>, <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> पूणर् नि<strong>ह</strong> मानल जाइत अिछ। ध्यान <strong>दे</strong>बाक िथक जे एि<strong>ह</strong>तर<strong>ह</strong>ें ओि<strong>ह</strong> नौआकें कन्याक िपता आ धोिबनकें कन्याक माइक ओ<strong>ह</strong>दा <strong>दे</strong>ल जाइतअिछ। िमिथलाक छिठ पाबिन तँ अुत रूपें सम्पूणर् <strong>िव</strong>रासतक रक्षा क’ र<strong>ह</strong>लअिछ। नदीमे ठाढ़ भ’ कए सूयर्कें अघर् <strong>दे</strong>बाक ई था जाित-धमर् समभावक सुरक्षाएना के ने अिछ जे समाजक कोन<strong>ह</strong>ुँ वगर्क स<strong>ह</strong>भागक िबना ई पाबिन पूणर् नि<strong>ह</strong><strong>ह</strong>ोएत। नेत अइ स’ब टामे एकता आ समानताक सूा स्थािपत रखबाक र<strong>ह</strong>ैत छल।ई कलंक स्वातन्योरकालीन िमिथलाक स्वाधीन मानवक नाम अथवा वैज्ञािनक<strong>िव</strong>कास, बौिक उन्नित, औोिगक गितक माथ जाइत अिछ, जे समस्त <strong>िव</strong>कासकअछैत मानव-मनमे लोभ-ो<strong>ह</strong>, अ<strong>ह</strong>ंकार एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>ें भरलक छू आछू त, जाित-ेष,शोषण-उत्पीड़न बढ़ैत गेल; आ आइ िमिथला-समाज, जे त्याग, बिलदान, ेम,सौ<strong>ह</strong>ादर् लेल ख्यात छल, सामािक रूपें खण्-खण् भेल अिछ। पैघसँ पैघ आपदा,<strong>िव</strong>भीिषका ओकरा एक ठाँ आिन कए, एकमत नि<strong>ह</strong> क’ पबै’ए। िमथलाक उदारताआ सामािजकता ई छल जे ककरो बाड़ी-झारीमे अथवा ली-फीमे अथवाकलम-गाछीमे नव साग-पात, तर-तरकारी, फू ल-फल <strong>ह</strong>ोइ छल तँ सभसँ पि<strong>ह</strong>नेाम<strong>दे</strong>वक थान पर आ पड़ोिसयाक आँगनमे प<strong>ह</strong>ुँचाओल जाइ छल; कोनो फिसलतैयार भेलाक बाद आगों-रािश कोनो परगोा◌ीकें <strong>दे</strong>ल जाइ छल; खेतमे फिसल कटबाकाल खेतक <strong>ह</strong>रेक टुकड़ीमे एक अंश रखबारकें <strong>दे</strong>ल जाइ छल...ई समस्त बातसामािजक सम्बन्ध-बन्धक मजगूतीक उदा<strong>ह</strong>रण छल।60


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्कोनो स’र-कु टुमक ओतएसँ कोनो वस्तु सनेसमे आबए, तँ ओ सौंसेटोलमे लोक िबल<strong>ह</strong>ै छल।...क<strong>ह</strong>बा लेल कि<strong>ह</strong> सकै छी जे ई मैिथलजनक जीवनकनाटकीयता आ शंसा <strong>ह</strong>ेतु लोलुपता र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ोएत... मुदा तकर अछैत एि<strong>ह</strong> पितआ परम्पराक ेता आ सामािजक मूल्य <strong>ह</strong>ेतु एकर आवश्यकतासँ मुँ<strong>ह</strong> नि<strong>ह</strong> मोड़लजा सकै त अिछ। गाममे कोनो बेटीक दुरागसनक िदन तय <strong>ह</strong>ोइ छल, तँ बेटीकसासुरसँ आएल िमठाइ भिर गाममे िबल<strong>ह</strong>ल जाइ छल। तात्पयर् ई <strong>ह</strong>ोइ छल जे भिरगामक लोक बूिझ जाए, जे ई बेटी आब अइ गामसँ चल जाएत। ओि<strong>ह</strong> बेटीकें भिरगामक लोक धन-<strong>िव</strong>-जाितसँ परे, ओि<strong>ह</strong> बेटीकें अपना घ’रमे एक साँझ भोजनकरबै छल। सब िकछु क लयाथर् गु र<strong>ह</strong>ै छल। एकर अथर् ई छल, जे सम्पूणर् गामअपन-अपन थाड़ी-पीढ़ी <strong>दे</strong>खा कए ओि<strong>ह</strong> बेटीक <strong>िव</strong>वेककं ◌े उु करै छल जे बेटी!आब तों ई गाम, ई कु ल-वंश छोिड़ आन ठाम जा र<strong>ह</strong>ल छ<strong>ह</strong>, <strong>ह</strong>मरा लोकिन अपनशील-संस्कृ ितक ज्ञान तोरा <strong>दे</strong>िलय<strong>ह</strong>ु, सासुर जा कए, ओतुक्का शील-संस्कार <strong>दे</strong>िखकए अपन <strong>िव</strong>वेकसँ चिल<strong>ह</strong>’, आ अपन गाम, अपन कु ल-शीलक िता बढ़िब<strong>ह</strong>’।इए<strong>ह</strong> कारण िथक जे पि<strong>ह</strong>ने कोनो बेटीक दुरागमनक िदन पैघ अन्तराल द’ कए तय<strong>ह</strong>ोइ छल। मुदा आब ई िरवाज एकटा औपचािरकता बिन कए रि<strong>ह</strong> गेल अिछ;गामक बेटीकें अपन बेटी मािनते के अिछ?िमिथलामे कोनो ा◌ी संगें भैंसुर आ मिमया ससुरक वातार्लाप, भेंट-घाँटविजर्त र<strong>ह</strong>ल अिछ, एते धिर जे दुनूमे छू आछू तक था अिछ। आधुिनक सभ्यताकलोक एकरा पाखण् घोिषत के लिन। पिरिस्थित बदलै छै, त’ मान्यताक सन्दभर्बदिल जाइ छै, से िभन्न बात; मुदा एि<strong>ह</strong> थाकें पाखण् क<strong>ह</strong>िन<strong>ह</strong>ार लोककें ई61


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्बुझबाक िथक जे ई था एि<strong>ह</strong> लेल छल, जे एि<strong>ह</strong> दुनू सम्बन्धमे समवयस्की <strong>ह</strong>ेबाकसम्भावना बेसी काल र<strong>ह</strong>ै छल। संयु पिरवारक था छल, कखन<strong>ह</strong>ुँ कोनो अघटघिट सकै छल। ई वजर्ना एकटा िशाचार िनवर्<strong>ह</strong>रण <strong>ह</strong>ेतु पैघ आधार छल। ायःइए<strong>ह</strong> कारण िथक जे <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> कालमे घोघट <strong>दे</strong>बा लेल ाथिमक अिधकार अ<strong>ह</strong>ी दुनूसम्बन्धीय व्यिकें <strong>दे</strong>ल जाइ छिन। जाि<strong>ह</strong> ा◌ीकें के ओ भैंसुर अथवा मिमया ससुरनि<strong>ह</strong> छिन, <strong>ह</strong>ुनकि<strong>ह</strong> टा ससुर स्थानीय कोनो आन व्यि घोघट दै छिन। घोघट<strong>दे</strong>बाक ियामे कतेक नैितक बन्<strong>ह</strong>न र<strong>ह</strong>ैत अिछ, से <strong>दे</strong>खू, जे सकल समाजक समक्षभैंसुर, नव <strong>िव</strong>वाि<strong>ह</strong>त भाव<strong>ह</strong>ुक उघार माथकें नव नूआसँ झाँपै छिथ आ बगलमे ठाढ़ब’र ओि<strong>ह</strong> नूआकें घीिचकए माथ उघािर दैत अिछ, ई िया तीन बेर <strong>ह</strong>ोइत अिछ,अिन्तम बेर माथ झाँपले राखल जाइत अिछ। अथार्त, ् सकल समाजक सम्मुख ओव्यि ितज्ञा करैत अिछ--<strong>ह</strong>े शुभे! <strong>ह</strong>म, तो<strong>ह</strong>र भैंसुर (ससुर) ण लैत छी, जे जीवनपयर्न्त तो<strong>ह</strong>र लाजक रक्षा करब! एते धिर जे अिग्न, आकाश, धरती, पवनकें साक्षीरािख जे व्यि तोरा संग <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> के लक<strong>ह</strong>ु अिछ, से<strong>ह</strong>ो जखन तो<strong>ह</strong>र लाज परआमण करत<strong>ह</strong>ु, <strong>ह</strong>म तो<strong>ह</strong>र रक्षा लेल तैयार र<strong>ह</strong>ब!अ<strong>ह</strong>ी तर<strong>ह</strong>ें उपनयनमे आचायर्, बा, के स नेिन<strong>ह</strong>ािर, भीख <strong>दे</strong>िन<strong>ह</strong>ािर, ोम,चमार, नौआ, धोिब, कमार, कु म्<strong>ह</strong>ार आिदक भागीदारी; आ ए<strong>ह</strong>ने कोनो आन उत्सव,संस्कारमे सामूि<strong>ह</strong>क भागीदारी सामािजक अनुबन्धक तािकर् क आधार <strong>दे</strong>खबैत अिछ।क<strong>ह</strong>बी अिछ जे मैिथल भोजन भट्ट <strong>ह</strong>ोइ छिथ। अइ क<strong>ह</strong>बीक त’<strong>ह</strong>मे जाइतँ ओत<strong>ह</strong>ु एकर सांस्कृ ितक, पारम्परिक सूा भेटल। िमिथलाक ा◌ी, खा<strong>ह</strong>े ओ कोन<strong>ह</strong>ुजाित-वगर्क <strong>ह</strong>ोिथ, तीण ितभाक स्वािमनी <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ल छिथ। मुदा परदा थाक62


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्कारणें <strong>ह</strong>ुनकर पैर भनसा घरसँ ल’ क’ अँगनाक ेर<strong>ह</strong>ी धिर बान्<strong>ह</strong>ल र<strong>ह</strong>ै छलिन।अिधकांश समय भनसे घरमे िबतब’ पड़िन। सृजनशील ितभा िनिन्त बैस’ नि<strong>ह</strong>दैन। की किरतिथ! भोजनक <strong>िव</strong>न्यासमे अपन समय आ ितभा लगब’ लगलिथ।आइयो भोजनक जतेक <strong>िव</strong>न्यास, तीमन-तरकारीक जतेक कोिट, चटनी आ अचारकजेतक <strong>िव</strong>धान िमिथलामे अिछ, <strong>ह</strong>मरा जनैत <strong>दे</strong>शक कोन<strong>ह</strong>ुँ आन भागमे नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोएत।वनस्पितजन्य औषिधकें सुस्वादु भोजन बनएबाक था से<strong>ह</strong>ो िमिथलामे सवार्िधकअिछ।... आब जखन एते कारक भोजन ओ बनौलिन, तँ उपयोग कतए <strong>ह</strong>ैत?...घरक पुरुष वगर्कें खोआओल जाएत। सवर्दा एि<strong>ह</strong>ना <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ल अिछ, जे कोनोियाक <strong>िव</strong>कृ ित चािरत भ’ जाइत अिछ, मूल तत्व गौण रि<strong>ह</strong> जाइत अिछ। मैिथलपेटू <strong>ह</strong>ोइत अिछ, से सब जनै’ए, मुदा िमिथलाक ा◌ीमे <strong>िव</strong>लक्षण सृजनशीलता र<strong>ह</strong>लैकअिछ, से बात कम चािरत अिछ। जे ा◌ी कामकाजी <strong>ह</strong>ोइ छली<strong>ह</strong>, खेत-पथार जाकए शरीर म करै छली<strong>ह</strong>, गामक बाबू बबुआनक घर-आँगन नीपै, लेबै छली<strong>ह</strong>,ितनक<strong>ह</strong>ु कलात्मक कौशल <strong>ह</strong>ुनका लोकिनक काजमे <strong>दे</strong>खाइ छल।ा◌ी जाितक कला-कौशलक मनो<strong>िव</strong>ज्ञानक उत्कषर् तँ एना <strong>दे</strong>खाइ अिछ जे<strong>ह</strong>ुनका लोकिनक उछा<strong>ह</strong>-उल्लास धिरमे जीवन-यापनक आधार आ घर-पिरवारकमंगलकामना गुिम्फत र<strong>ह</strong>ै छल। जट-जिटन लोक नािटका <strong>िव</strong>शु रूपसँ कृ िष कमर्कआयोजन िथक, जे अनावृिक आशंकामे मेघक आवा<strong>ह</strong>न लेल <strong>ह</strong>ोइ छल, <strong>ह</strong>ोइतअिछ; सामा भसेबा काल गाओल जाइबला गीतमे सब ा◌ी अपन पािरवािरक पुरुषपााक स्वास्थ्यक कामना करै छिथ; <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> उपनयनमे अपिर<strong>ह</strong>ायर् रूपें वृक्ष पूजा(आम, म<strong>ह</strong>ु), नदी पूजा, कृ ित पूजा आिद करै छिथ। <strong>िव</strong>िभन्न वृिक लोकक63


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अिधकार क्षेा पर नजिर दी, तँ नौआ, कमार, कु म्<strong>ह</strong>ार, ोम, धोिब... सब<strong>ह</strong>कस्वािमत्व िनधार्िरत र<strong>ह</strong>ैत आएल अिछ। जाि<strong>ह</strong> गाम अथवा टोल पर िजनकर स्वािमत्वछिन, <strong>ह</strong>ुनकर अनुमितक िबना के ओ दोसर वेश नि<strong>ह</strong> क’ सकै छला<strong>ह</strong>। ई लोकिनआपसी समझौतासँ अथवा िनलामीसँ गामक खरीद-िबी करै छला<strong>ह</strong>। एि<strong>ह</strong> व्यव<strong>ह</strong>ारमेजजमानक कोनो भूिमका अथवा दखल नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइ छल।<strong>ह</strong>स्तकलाक कु टीर उोग एतेक सम्पन्न छल, जे सामािजक व्यवस्थामेसब एक दोसरा पर आित छल। सूप, कोिनयाँ, पिथया, बखाड़ी, घैल, छाँछी,सरबा, पुर<strong>ह</strong>र, मौनी, पौती, जनौ, चरखा, लद<strong>ह</strong>ा, बर<strong>ह</strong>ा, गरदामी, मुखारी, उघैन,कराम, खाट, सीक, अिरपन... सब िकछु लुाय भ’ गेल। एते धिर जे ई शब्द आिया अपिरिचत भेल जा र<strong>ह</strong>ल अिछ। ढोिन के नाइ, भौरी के नाइ, के न के नाइ, पस’रचरेनाइ, िझल्<strong>ह</strong>ैर खेलेनाइ सन िया, आ सुठौरा, <strong>ह</strong>रीस, लागन, बरेन, जोती, कनेल,पालो, चास, समार, फे रा, पचोटा, ढोिस, करीन सन शब्द आब आधुिनक साि<strong>ह</strong>त्योमेकमे काल अबै’ए।िमिथलाक ए<strong>ह</strong>ेन <strong>िव</strong>लक्षण <strong>िव</strong>रासत--कला, संस्कृ ित आ जीवन-यापन पितकउत्कृ उदा<strong>ह</strong>रण सम्भावना<strong>िव</strong><strong>ह</strong>ीन भ<strong>िव</strong>ष्यक कारणें आ सामािजक कटुताक कारणें<strong>ह</strong>ेराएल जा र<strong>ह</strong>ल अिछ। नवीन िशक्षा पितसँ सामािजक जागृित बढ़ल, मुदा ओि<strong>ह</strong>जागृितक समक्ष ठढ़ भेल वैज्ञािनक <strong>िव</strong>कास आ आिथर्क उदारीकरणक भावमेअ<strong>ह</strong>ंकारस्त समृ लोकक लोलुपता आ क्षु वृि। संघषर् जायज छल। अपनपारम्पिरक वृि आ <strong>ह</strong>स्तकलामे, पुश्तैनी पेशामे लोककें अपन भ<strong>िव</strong>ष्य सुरिक्षत नि<strong>ह</strong><strong>दे</strong>खेलै। ‘रंग उड़ल मुरूत’ कथामे मायानन्द िम आ ‘रमजानी’ कथामे लिलत64


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्िमिथलाक परम्परा पर आघात <strong>दे</strong>खा चुकल छिथ।...ख’ढ़क घर आब <strong>ह</strong>ोइत नि<strong>ह</strong> अिछ, घरामीक वृि एि<strong>ह</strong>ना चल गेल।सीक’क योजन, खाटक योजन समा भ’ गेल, बचल-खुचल माल-जाल लेलनाथ-गरदामी आब प्लािस्टकक बनल-बनाएल ोिरसँ <strong>ह</strong>ोअए लागल, बच्चाक खेलौनाप्लािस्टकक <strong>ह</strong>ोअए लागल। नौआ, कमार, धोिब, ोमक जागीर आपस लेल जालागल। ओ लोकिन अपन पुश्तैनी पेशा छोिड़ आन-आन नोकरी चाकरीमे जाएलगला<strong>ह</strong>। ा◌ी जाित आब भानस करबा लेल िकताब पढ़ए लगली<strong>ह</strong>, फास्ट फू खएबाक था <strong>िव</strong>किसत भेल। िमिथला पेंिटंगकें आफसेट मशीन पर छपबा कएपूँजीपित लोकिन री-ोक्शन बेच’ लगला<strong>ह</strong>। जट-जिटन आ सामा-चके बाक खेलक<strong>िव</strong>ियोाफी <strong>दे</strong>खाओल जाए लागल। गोनू झा, राजा सल<strong>ह</strong>ेस, नैका बिनजारा, कारूिखर<strong>ह</strong>िर, लोिरकाइिन आिदक कथा छपा कए िबी <strong>ह</strong>ोअए लागल, टेप पर रेका◌र्क’ कए, अथवा सी.ी.मे तैयार क’ कए, री-िमक्ससँ ओकर मौिलकतामे फें ट-फाँटक’ कए लाक सुन’ लागल, आ एकरा अपन बड़का उपलिब्ध घोिषत कर’ लागल।... अथार्त ् जे लोककला लोकजीवनक संग <strong>िव</strong>किसत आ पिरविर्त <strong>ह</strong>ोइ छल, तकरअिभलेखनसँ (कु मेण्टेशन) ओकरा िस्थर कएल जा लागल। लोकजीवनक संगअ<strong>िव</strong>रल वाि<strong>ह</strong>त र<strong>ह</strong>ैबाली सांस्कृ ितक-धारा आब अिभलेखागारमे बन्द र<strong>ह</strong>त, ओकर<strong>िव</strong>कासक सम्भावना स्थिगत र<strong>ह</strong>त।अइ समस्त वृिमे जुड़ल लोककें सम्मािनत जीवन जीबै जोगर वृि द’कए एकर <strong>िव</strong>कासमान ियाकें आओर ती करबाक आवश्यकता छलै, मुदाजखन िमिथलाक लोके ओ ‘लोक’ नि<strong>ह</strong> रि<strong>ह</strong> गेल अिछ, तखन लोक-संस्कृ ित आ65


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्लोक-परम्पराक रक्षा के करत?(समा)कथा-फानी-ीधरमपंच सभ एकाएकी कारी मड़रक दुअरा पर जमा <strong>ह</strong>ुअ’ लागलछल । दलान पर चटाइ िबछा <strong>दे</strong>लगेल र<strong>ह</strong>ै । <strong>दे</strong>बालक खोधली मे राखल ििबया धुआँ बोकिर र<strong>ह</strong>ल छल । मा रामअधीन नेताकअयबाक <strong>दे</strong>री र<strong>ह</strong>ैिबना रामअधीन नेताक पंचैती कोना शुरु भ’ सकै ए? ोमन पाँच िदन पि<strong>ह</strong>नि<strong>ह</strong> सँ पंच सभक घूर-धुआँ मे लागल छल । ोमन चा<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>ए जे सभ जाितक पँच आबय, मुदा रामअधीन नेता मनाक’ <strong>दे</strong>ने र<strong>ह</strong>ै, “बाभन-ताभन केँ बजेबेँ तँ <strong>ह</strong>म नइँ पँचैती मे र<strong>ह</strong>बौ जाितनामा पँचैती जाितए मे <strong>ह</strong>ोनाचा<strong>ह</strong>ी ।“ ोमन केँ नेताजीक बात काटबाक सा<strong>ह</strong>स नइँ भेलै । रामअधीन आब कोनो एम्<strong>ह</strong>र-ओम्<strong>ह</strong>रवला नेता नइँ र<strong>ह</strong>लै, दिलत पाटीक खं अध्यक्ष िछऐ । थानाक बड़ाबाबू, सीओ, बीीओ, इसीओसभ टा िचन्<strong>ह</strong>ै छै । कु सी पर बैसाक’ कनफु सकी करै छै । मुस<strong>ह</strong>री टोलक िबरधापेंशनवला कागज-पर से<strong>ह</strong>ो आब नेतेजी पास करबै छै । कोन <strong>ह</strong>ािकम कतेक घूस लै छै, से सभ टा रामअधीन नेताकेँ बूझल छै । कारी मड़र तँ नामे टाक माइनजन, असली माइनजन तँ आब रामअधीने नेतािकने?ोमन पँच सभ केँ चटाइ पर बैसा र<strong>ह</strong>ल छल आ सोमन माथा-<strong>ह</strong>ाथ <strong>दे</strong>ने खाम्<strong>ह</strong> मे ओङठल,जेना िकछु <strong>ह</strong>रा गेल <strong>ह</strong>ोइ । टील भिरक मौगी सभ कारी मड़रक अँगना मे घोिदया गेल र<strong>ह</strong>ै—सोमन आ ोमनक भैयारी-बँटवारा <strong>दे</strong>ख’ लेल । ओना दुनू भाइक झगड़ा आब पुरना गेल र<strong>ह</strong>ै ।मौगी सभक कु कु र-कटाउझ सँ टोल भिरक लोक आिजज भ’ ल र<strong>ह</strong>य तेँ रामअधीन नेता ोमनकेँ तार द’क’ िदल्ली सँ बजबौलकै । सभ िदनक <strong>ह</strong>र-<strong>ह</strong>र खट-खट सँ नीक बाँट-बखरा भइए जाय।झगड़ाक जिड़ सीिलंग मे भेटला<strong>ह</strong>ा वै<strong>ह</strong> दसकठबा खेत िछऐ जे सोमनक बापे केँ भेटल र<strong>ह</strong>ै ।रामअधीन नेताक खेतक आिरये लागल दसकठबा खेत । कै क बेर रामअधीन नेता, सोमनक बापपँचू सदाय केँ क<strong>ह</strong>ने र<strong>ह</strong>ै जे <strong>ह</strong>मरे <strong>ह</strong>ाथेँ खेत बेिच लै<strong>ह</strong>, मुदा पँचू सदाय निठ गेल र<strong>ह</strong>ै । रामअधीन66


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्नेता आशा ल<strong>ह</strong>ौने र<strong>ह</strong>ए जे बेटीक िबया<strong>ह</strong> मे खेत भरना राखि<strong>ह</strong> पड़तिन, मुदा पँचू सदाय आशा परपािन फे र <strong>दे</strong>ने छलै । एक<strong>ह</strong>क टा पाइ जोगाक’ बेटीक िबया<strong>ह</strong> सम्<strong>ह</strong>ािर लेलक तेँ खेत नइँ भरनालगेलक । मरै सँ चािर िदन पि<strong>ह</strong>नि<strong>ह</strong> पँचू सदाय सोमन आ ोमन केँ खेतक पच दैत क<strong>ह</strong>नेर<strong>ह</strong>ै,”ई पच सरकारक <strong>दे</strong>ल िछऐ, जोगाक’ रिख<strong>ह</strong>ेँ बौआ, बो<strong>ह</strong>िब<strong>ह</strong>ेँ । नइँ । दस कट्ठा केँ िबग<strong>ह</strong>ाबनिब<strong>ह</strong>ेँ, भिर पेट खाइत <strong>दे</strong>िखक’ सभकेँ फट्टै छिन । बगुला जकाँ टकध्यान लगेने र<strong>ह</strong>ैए ।“ोमन बापक मुइलाक बाद पर<strong>दे</strong>श मे कमाय लागल र<strong>ह</strong>य आ सोमन गामे मे अपनखेतीक संग-सग मजूरी । फिसलक अध<strong>ह</strong>ा ोमनक ब<strong>ह</strong>ु रेवाड़ीवाली केँ बाँिट दैक । मुदा,जेठकीिसयािदनी म<strong>ह</strong>रैलवाली केँ ईबड् अनसो<strong>ह</strong>ाँत लागै, “मरर्, ई कोन बात भेलै, पसेना चुवाबै<strong>ह</strong>मर साँय, चास लगाब’ बेर मे सभ िनपा आ बखरा लेब’ बेर िगरथाइन बिन जायत । लोककसाँय बलू गमकौआ तेल-साबुन िल्ली से भेजै <strong>ह</strong>य त’ <strong>ह</strong>म िक <strong>ह</strong>मर धीया-पुा आरु सुङ<strong>ह</strong>ैयो ले’जाइ <strong>ह</strong>य ् ।“सभ िदन कने-मने टोना-टनी दुनू िदयािदनी मे <strong>ह</strong>ोइते र<strong>ह</strong>ै । मुदा, ओि<strong>ह</strong> िदन जे भेलै...सोमन ग<strong>ह</strong>ूँम दौन क’ क’ दू टा कू ड़ी लगा <strong>दे</strong>लक आ न<strong>ह</strong>ाय ले’ चिल गेल । ग<strong>ह</strong>ूमक सऊँ ग<strong>दे</strong><strong>ह</strong> मे गड़ैत र<strong>ह</strong>ै । रेवाड़ीवाली अपन ि<strong>ह</strong>स्सा ग<strong>ह</strong>ूम पिथया मे उठाब’ लागल र<strong>ह</strong>ए िक <strong>दे</strong>खते जेनाम<strong>ह</strong>ौलवाली केँ सौंसे <strong>दे</strong><strong>ह</strong> मे फोँका दड़िर <strong>दे</strong>लकै , “रोइयोँ नइँ िस<strong>ह</strong>रै <strong>ह</strong>य जेना अपने मरदबाकउपजायल <strong>ह</strong>ोइ ।” रेवाड़ीवाली कोना चुप रि<strong>ह</strong>तय ? कोनो िक खेराअँत लै छै? झट द’ जवाब <strong>दे</strong>लकै ,“कोनो रंियाक िजरात नइँ बाँटै <strong>ह</strong>य कोइ अध<strong>ह</strong>ाक मािलक िछऐ छाती पर चिढ़क बाँिट लेबै।”’रंिया’ शब्दा म<strong>ह</strong>ीरैलवालीक छाती मे दुकै म जकाँ धँिस गेलै-“बरबनाचो...के लाज <strong>ह</strong>ोइ <strong>ह</strong>य बजैतसाँय मुट्ठा भेजै <strong>ह</strong>य आइँठ-कु इठ धोइ क’ आ एत’ ई मौगी िथराएल मि<strong>ह</strong>ंस जकाँ टोले-टोलििरयायल िफरै <strong>ह</strong>य, से बपचो...<strong>ह</strong>मरा लग गाल बजाओत।“ सुिनते रेवाड़ीवालोक <strong>दे</strong><strong>ह</strong> मे जेनाजुरिपी उिठ गेलै ओ <strong>ह</strong>ाथ चमकबैत म<strong>ह</strong>रैलवालीक मुँ<strong>ह</strong> लग । चिल गेल, “ऐ गै धोँिछया िनरासी!तूँ बड़ सतबरती गै! <strong>ह</strong>े गै उखैल क’ रािख <strong>दे</strong>बौ गै । भिर-भिर राित सुरजा कम्पोटर पािन चढ़ा-चढ़ा क’ बेटीक ढीढ़ खसेलकौ से ककरा स’ नुकायल <strong>ह</strong>ौ गै? कोना बलू फटा-फिट बेटीक ’दीन क’ससुरा भेज <strong>दे</strong>ल<strong>ह</strong>ी।”बेटीक नाम सुिनते म<strong>ह</strong>रैलवालीक तामस जवाब द’ <strong>दे</strong>लकै झोँ टा पकिड़क’ रेवाड़ीवाली केँ खसा<strong>दे</strong>लक । दुनू एकदोसराक झोँ ट पकड़ने गुत्थम-गुत्थी भेल । ओम्<strong>ह</strong>र सँ सोमनक बेटा गँगवा<strong>ह</strong><strong>ह</strong>ासल-फु <strong>ह</strong>ासल आयल आ मुक्के -म्य्क्की रेवड़ीवाली केँ पेटे ताके मार’ लागल । रेवाड़ीवालीएसगर आ एम<strong>ह</strong>र दू माइ-पूत । कतेक काल धिर ठिठतया, ओ बप<strong>ह</strong>ािर काट’ लागल । टोल67


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्पड़ोसक लोक सभ जमा भ’ गेल र<strong>ह</strong>ै, दुनू केँ ाँिट-दबािड़ क’ कात कयलक । दुनू िदयािदनीकमाथक अध<strong>ह</strong>ा के स <strong>ह</strong>ाथ मे आिब गेल र<strong>ह</strong>ै ।ओि<strong>ह</strong> राित रेवाड़ीवालीक पेट ने ते<strong>ह</strong>न ने दरद उखड़लै जे सुरज कम्पोटर पािन चध ्आ क’ थािकगेलै, मुदा नइँ सम्<strong>ह</strong>रेलै । चािरये मासक तँ भेल र<strong>ह</strong>ै, नोकसान भ’ गेलै । बे<strong>ह</strong>ोिसयो मे रेवाड़वालीगिरयिबते र<strong>ह</strong>लै, “ईिनया<strong>ह</strong>ी <strong>ह</strong>मरा बच्चा केँ खा गेल । सोचै <strong>ह</strong>य क<strong>ह</strong>ुना िनवर्श भ’ जाय जे सभटा सम्पैत <strong>ह</strong>ड़िप ली । िनया<strong>ह</strong>ीक बेटा मरतै । धितंगबाक <strong>ह</strong>ाथ मे लुल्<strong>ह</strong>ी-करौआ धरतै । काटलगाछ जकाँ अरार् जेतै...। ”िदसरे िदन रेवाड़ईवाली थाना दौगल जाइत र<strong>ह</strong>े, िरपोट िलखाव’ । रस्ता सँ रामअधीन नेता घुरेनेर<strong>ह</strong>ै, “समाजे मे पँचैती भ’ जैतौ” आ नेताजी सोमन केँ मार’-मास्क छू टल र<strong>ह</strong>ै, “रौ बि<strong>ह</strong> सोमना ।मौगी केँ पाँज मे राखबेँ से नै । आइए सरबे सब परानी ज<strong>ह</strong>ल मे चक्की िपसैत रि<strong>ह</strong>त’ । मरके स भ’ जइतौ । सरबे <strong>ह</strong>ाइकोट तक जमानित नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत ।” सोमन बीतर धिर काँिप उठल र<strong>ह</strong>य। नि<strong>ह</strong> जािन पँचैती मे की सभ <strong>ह</strong>ेतै । एक मोन भेलै, जाय आ पटुआ जकाँम<strong>ह</strong>रैलवाली केँ ंगादैक । ’ई, िछनरी के <strong>ह</strong>रदम फसा<strong>दे</strong> वेसा<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>ैए ।’रामअधीन नेताक अिबते पँचैतीक करबाइ शुरु भ’ गेलै । फौदारक चीलम सँ िनकलैत धुँआकटुकड़ी िकछु दूर उपर उिठ िबला जाइत र<strong>ह</strong>े गंधक माध्यम सँ अपन उपिस्थितक आभास दैतएअ<strong>ह</strong>य ।“<strong>ह</strong>ँ त’ ोमन िकऐ बैसेल<strong>ह</strong>ी <strong>ह</strong>ेँ पँचैती, से पँच केँ क<strong>ह</strong>िब<strong>ह</strong>ी िकने” रामअधीन नेता बाजल । ोमनठाढ़ <strong>ह</strong>ोइत बाजल, “<strong>ह</strong>म पर<strong>दे</strong>स कामाइ िछऐ । रेवाड़ीवाले एत’ एसगर र<strong>ह</strong>ै <strong>ह</strong>य । पँचू सदाय बलूभैयाक बाप र<strong>ह</strong>ै त’ <strong>ह</strong>मरो बाप र<strong>ह</strong>ै । <strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ुँ पँचूए सदायक बुन्न सÕ जनमल िछऐ आ बोए केँसरकार जमीन <strong>दे</strong>ने र<strong>ह</strong>ै म<strong>ह</strong>ंथ स’ छीिनक । अइ जमीन पर जतने अिधकार एकर <strong>ह</strong>इ ओतने<strong>ह</strong>मरो <strong>ह</strong>य । त<strong>ह</strong>न जे स’ब िमिल क’ रेवाड़ीवालीक गँजन के लकै , तकर िनसाफ पँच आरु क’ दइजाउ । <strong>ह</strong>मरा आर कु छो नइँ क<strong>ह</strong>नाइ <strong>ह</strong>य ।“ सब चुप...फे र नेतेजी सोमन केँ टोकलके , “की रौ ।तो<strong>ह</strong>र की क<strong>ह</strong>नाम छौ?”“आब <strong>ह</strong>म बलू की क<strong>ह</strong>बै ? जे भ’ गेलै से त’ घुिरक नइँ एतै ग’ । समाज आरूक बीच मे िछऐ। जते जुा मारै केँ <strong>ह</strong>इ, मािर लौ । दुनू मौगी रोसाएल र<strong>ह</strong>ै, त<strong>ह</strong>न त’ बलू ओकर नोकसान भ’ गेलैतेँ ओकर िदख त लोक नइँ <strong>दे</strong>तै । त<strong>ह</strong>न जे भ’ गेलै से भ’ गेलै । पंच आरू िमिलक’ बाँट-बखराक’ दौ । खेतो केँ आ घरो केँ । झगड़े समापत भ’ <strong>ह</strong>ेतै ।”68


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्“रौ बि<strong>ह</strong>ं िसमना, बात केँ लिसयब<strong>ह</strong>ी नइँ । त<strong>ह</strong>न त’ अि<strong>ह</strong>ना ककरो िकयो खून क’ <strong>दे</strong>तै आसमाज मुँ<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>खैत र<strong>ह</strong>तै । कोना बभना आरू पुक्की मारै जाइ <strong>ह</strong>इ से तूँ सभ की जान’ गेल<strong>ह</strong>ी ।परसू बेलौक पर सार मुिखया <strong>ह</strong>मरा <strong>दे</strong>िख-<strong>दे</strong>िखक’ <strong>ह</strong>ँसैत र<strong>ह</strong>य, चुटकी लैत र<strong>ह</strong>य, “की <strong>ह</strong>ौरामअधीन! ज<strong>ह</strong>न टोले नइँ सम्<strong>ह</strong>रै छ’ त’ िबधायक बनलाक बाद पूरा एलाका कोना सम्<strong>ह</strong>रत<strong>ह</strong>? सुनैिछय’ एि<strong>ह</strong> बेर िटकट तोरे भेटत’ । चल’ अइ<strong>ह</strong>बा मे पार लािगऐ जेत’।...” नेताजी गुम्<strong>ह</strong>रल,“िटकटेक नाम सुिनक’ सार सब केँ झरकै छिन, आगू की सभ जरतिन?” रामअधीन नेता एक बेरमोँ छ केँ चुटकी सँ मीिड़ उपर उठेक फे र आामक मुा बनबैत बाजल, “सुिन ले बि<strong>ह</strong>ं, से सभनइँ<strong>ह</strong>ेतौ । गलती दुनू के छौ । पाँच-पाँच <strong>ह</strong>जार दुनू केँ जुबार्ना <strong>दे</strong>म’ पड़तौ, जाितनाम खाता मे।”नेताजीस्वाभा<strong>िव</strong>क गित सँ पुन: एक बेर मोंछक लोली केँ चुटकी पर चढ़बैत मड़र कका िदस<strong>दे</strong>खलिन, “की <strong>ह</strong>ौ मरड़ कका बजैत िकऐ ने छ<strong>ह</strong>क?” मड़र कका बद<strong>ह</strong>ा जकाँ मूड़ी ोला <strong>दे</strong>लकै ।ोमन भाइ सँ बदला लैक धुन मे एखन धिर गुम्<strong>ह</strong>िर र<strong>ह</strong>ल छल, मुदा नेताजीक बात सुिनतेझमान भ’ खसल । एक मोन भेलै, कि<strong>ह</strong> दै—जे भेलै से भेलै भैयारी मे । नइँ करेबाक य’ पंचैती। ई िकन बात भेलै ! <strong>ह</strong>मरे ब<strong>ह</strong>ु मािरयो खेलक आ जुबार्न से<strong>ह</strong>ो <strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ीं िदयौ, मुदा चुप र<strong>ह</strong>ल । रेंबाजल नइँ भेलै । ोमन केँ <strong>दे</strong>खल छै जे रामअधीन नेता पंचैती नइँ मानिन<strong>ह</strong>ार केँ कोना ताड़कगाछ मे बािन्<strong>ह</strong>क’ पीटै छै । एखन धिर जुबार्ना वला पचासो <strong>ह</strong>जार टाका जाितनाम खाता मे गेल<strong>ह</strong>ेतै, मुदा ि<strong>ह</strong>साब? ककर बेटी िबयेलै<strong>ह</strong>ेँ जे रामअधीन नेता सँ ि<strong>ह</strong>साब माँगत!रामअधीन नेताक पी.ए. जकाँ <strong>ह</strong>रदम संग र<strong>ह</strong>िन<strong>ह</strong>ार मो<strong>ह</strong>न सदाय बािज उठल, “की रौ सोमना,<strong>ह</strong>म दुनू भाइ स’ पुछै िछयो; कि<strong>ह</strong>या तक पाइ जमा क’ <strong>दे</strong>म<strong>ह</strong>ी ? एक सा<strong>ह</strong> स’ बेसीक टेम नइँ<strong>दे</strong>ल जेतौ । अि<strong>ह</strong> पाइ स’ कोनो िछनरपन नइँ <strong>ह</strong>तै, सारबजिनक काम <strong>ह</strong>ेतै । दीना-भदरीक ग<strong>ह</strong>बरबनतै ।”“कतौ स’ चोरी कए क’ त’ नइँ आनबै <strong>ह</strong>मर <strong>ह</strong>ालित बलू ककरो स’ नुकाएल त’ नइँ <strong>ह</strong>य ।“सोमन कलपल ।मो<strong>ह</strong>न सदाय केँ रामअधीनक कृ पा सँ जवा<strong>ह</strong>र-रोजगार वला िठके दारी सभ भेट’ लागल छै ।सीओ, बीीओ केँ चेम्बरे मे बंद क’ दैत अिछ आ मनमाना दस्तखत करा लैत अिछ तेँ ओकरासभ टभिजयायल छै जे घी िकना िनकालल जाइत छै । ओ सभक चुप्पी केँ तौलैत मड़रककाअकनाड़ी पकड़लक “की <strong>ह</strong>ौ मड़र कका! तोरा आरूक की िबचार छ<strong>ह</strong>? दीना भदरीक ग<strong>ह</strong>बर मे ओ पाइलािग जाए त’ नीके िकने ?”69


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मरड़ कका आइ दस साल सँ <strong>ह</strong>रेक पंचैती मे अि<strong>ह</strong>ना दीना-भदरीक ग<strong>ह</strong>बर बनैत <strong>दे</strong>िख र<strong>ह</strong>लछै’मुदा एखनो दीना-भदरीक पीड़ी पर ओि<strong>ह</strong>ना टाँग अलगा क’ कु कू र मुितते छै । मड़रकका मने-मनकु कू केँ गिरयेलक, “सार, कु कू रो केँ कतौ जग<strong>ह</strong> नइँ भेटै <strong>ह</strong>य, <strong>दे</strong>बते-िपतरक पीड़ी केँ िघनायत ।”खैनीक थूक कठ धिर ठेिक गेल र<strong>ह</strong>ै, पच्चा द’ फे कै त बाजल’ “जे तूँ सभ उिचत बुझ<strong>ह</strong>ी !”पंचैती मे रामधीन नेता आ मो<strong>ह</strong>न सदाय बजैत जा र<strong>ह</strong>ल छल । बाकी सभ पमिरयाक तेसरजकाँ <strong>ह</strong>ँ मे <strong>ह</strong>ँ िमलबैत । सोमन पंच सभक मुँ<strong>ह</strong> तािक र<strong>ह</strong>ल अिछ, मुदा िदन भिरक <strong>ह</strong>ट्ठाकथाकल-ठेि<strong>ह</strong>यायल पंच सभक मुँ<strong>ह</strong> स्प क<strong>ह</strong>ै छै जे कतेक जल्दी रामअधीन नेता िनणर्य दै आ ओसभ िनाक कोरा मे बैिस र<strong>ह</strong>य । मड़र ककाक <strong>ह</strong>ुँ<strong>ह</strong>कारी सँ मो<strong>ह</strong>न सदायक मनोबल एक इँच आरोउपर उठलै । ओ बाजल, “नगदी ई दुनू भाइ जमा क’ सकत से उपाय त’ नइँ छै त<strong>ह</strong>न पाइ कोनाएकरा सभ केँ <strong>ह</strong>ेतै, तकरो इिन्तजाम त’ आइए भ ्’ जेबाक चा<strong>ह</strong>ी । आब अि<strong>ह</strong> ले’ दोसर िदन त’बैसार नइँ <strong>ह</strong>ेतै । <strong>ह</strong> एक टा स्ताब छै जे दुनू भाइक सािझया दसकठबा खेत ताबत के ओ दस<strong>ह</strong>जार मे भरना ल’ लौ । जि<strong>ह</strong>या दुनू भाइ पाइ जमा क’ <strong>दे</strong>तै ति<strong>ह</strong>या खेत घुिर जेतै ।”िबना ककरो <strong>िव</strong>चार लेनि<strong>ह</strong> मो<strong>ह</strong>न सदाय ाक शुरु क’ <strong>दे</strong>लक, “बाज’के लेब<strong>ह</strong>क! जमीन अपने टोलामे र<strong>ह</strong>तै बभनटोली मे नइँ जेनाय छै खपटा ल’क”सभ चुप्प!फे र मो<strong>ह</strong>न स<strong>ह</strong>ाय बाजल, “जँ नइँ िकयो लेब<strong>ह</strong>क त’ नेताजी सोचतै, टोलक इज्जित त’ बलूबचाब’ पड़तै ओकरे िकने ।” अंितम श्ब्द बजैत मो<strong>ह</strong>न सदायक आँिख नेताजीक आँिख सँ टकरागेलै । मड़रकका आँिख मुनने भिरसक कु कू रे केँ िख<strong>ह</strong>ािर र<strong>ह</strong>ल छला<strong>ह</strong> । खैनीक सेप मुँ<strong>ह</strong> मे एतेकभिर गेल र<strong>ह</strong>िन जे कने घोँ टाइयो गेलिन । खूब जोर सँ खखसैत बजला<strong>ह</strong>, :सुिन ले’ बि<strong>ह</strong>ं िपछलाबेर जकाँ ए<strong>ह</strong>ू बेर नइँ पजेबा खिस क’ उिठ जाइ ।“ मड़र ककाक शंका मे आरो एक-दू गोटाअपन <strong>ह</strong>ामी भरलक । मो<strong>ह</strong>न सदाय पि<strong>ह</strong>नि<strong>ह</strong> सँ तैयार र<strong>ह</strong>य, झट द’ बािज उठल, “नइँ <strong>ह</strong>ौ। दसक<strong>ह</strong><strong>ह</strong>ास बलू अपना कपार पर के लेत? जुबार्नाक पाइ <strong>दे</strong>बते-िपतर मे जेतै । दीना-भदरी संगे जे सारफ़ारी करत, तकरा घर पर खढ़ो बचतै ? घटतै त’ एक-दू <strong>ह</strong>जार नेताजी अपन जेिबयो स’ लगा<strong>दे</strong>तै । कोनो अंत’ जेतै? धरम-खाता मे जमा र<strong>ह</strong>तै । बभना आरू जे<strong>ह</strong>न ी<strong>ह</strong>बारक ग<strong>ह</strong>बर बनेलकै ,ओ<strong>ह</strong>ू स’ िनम्मन दीना-भदरीक ग<strong>ह</strong>बर बनतै।”म<strong>ह</strong>रैलवाली बड़ी काल सँ मुँ<strong>ह</strong> दबने र<strong>ह</strong>य । आब ओकर धैयर् जबाव द’ <strong>दे</strong>लक, “<strong>ह</strong>इ के <strong>ह</strong>मरजमीन लेतै? दीना-भदरीक ग<strong>ह</strong>बर बनै ले’ <strong>ह</strong>मरे जमीन <strong>ह</strong>इ । मोंछवला सभ बे<strong>ह</strong>री द’क’ बनेतै से70


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्नइँ।” रेवाड़ीवाक्लीक <strong>ह</strong>ृदय से<strong>ह</strong>ो आब बफर् भ’ गेल र<strong>ह</strong>य । िदयादनीक बात मे ओकरो मौनसमथर्न र<strong>ह</strong>ै ।रामअधीन नेता केँ कि<strong>ह</strong>यो-कि<strong>ह</strong>ओ िदन तका क’ तामस उठै छै ज<strong>ह</strong>न ओकरा मोनक <strong>िव</strong>परीतकोनो काज <strong>ह</strong>ोइत छै। ए<strong>ह</strong>न पिरिस्थित मे नेताजी टोल भिरक छौड़ी-मौगी सँ गािरक माध्यम सँलैंिगक संबंध स्थािपत क’ लैत छिथ । “िछनरी केँ तूँ बीच मे बजना<strong>ह</strong>र के ? <strong>ह</strong>म सोमना नइँ छी,ततािर <strong>दे</strong>ब ।“ नेताजी मारैक लेल <strong>ह</strong>ाथ उठेलिन । म<strong>ह</strong>रिसलवली नेताजीक लग मे आरो सटैतबाजल, “माय दूध िपयेने <strong>ह</strong>इ त’ मािर क’ <strong>दे</strong>ख लौ ।” नेताजीक <strong>ह</strong>ाथ थरथरा गेलिन मुदा मुँ<strong>ह</strong>चालू “मुँ<strong>ह</strong> सम्<strong>ह</strong>ािर क’ बाज मौगी नइँ त’ चरसा घीिच लेबौ । आिग-पािन बािर <strong>दे</strong>बौ, <strong>दे</strong>खै छीकोना गाम मे तूँ रि<strong>ह</strong> जाइत छें।”“<strong>ह</strong>ै के <strong>ह</strong>न-के <strong>ह</strong>न गेलै त’ मोछवला एलै । ब<strong>ह</strong>रा गाम मे रि<strong>ह</strong> जेबै तें जमीन पर नइँ ककरोचड़<strong>ह</strong>’ <strong>दे</strong>बै । ई नेताबा आरू गुरिमटी क’क जमीन <strong>ह</strong>ड़प चा<strong>ह</strong>ै <strong>ह</strong>य । जमीन भरना लेिन<strong>ह</strong>ार केँ त’खपड़ी स’ चािन फोिड़ <strong>दे</strong>बै । दीना-भदरी गरीबेक जमीन लेतै । अइ नेताबा आरूक कपार पर<strong>ह</strong>र<strong>ह</strong>री बज्जर खसतै । घुस<strong>ह</strong>ा पंच सभ केँ मुँ<strong>ह</strong> मे जाबी लािग गेल <strong>ह</strong>य । िनसाफ बात बजैतलकबा नारने <strong>ह</strong>इ ।“म<strong>ह</strong>रैवालीक ई <strong>ह</strong>स्तक्षेप सोमनक पक्ष केँ आरो कमजोर क’ <strong>दे</strong>लकै । पंच सभ सोमन केँ धुरछी-धुरछी कर’ लगलै । फौदार क<strong>ह</strong>लकै , “त’ रौ बि<strong>ह</strong>ं सोमना, ई मौगी िठके झँझिटक जिड़ िछयौ ।एकरा अँगना क’ बइलेबेँ से नइँ? गाइरे सुनबै ले’ पंच आरू केँ बजेल<strong>ह</strong>ी <strong>ह</strong>ें ।” सोमन केँ भरलसभा मे ई बेइज्जती बड़ अखड़लै “ज<strong>ह</strong>न मरदा-मरदी बात <strong>ह</strong>ोइ <strong>ह</strong>य त’ ई मौगी िकऐ बीच मेटपकै <strong>ह</strong>य ।” सोमन, म<strong>ह</strong>रैलवालीक ठौठ पकिड़ क’ अँगना मे जा क’ धके िल <strong>दे</strong>लक । म<strong>ह</strong>रैवालीआँगने सँ गिरयाबैत र<strong>ह</strong>ल, “अइ मुनसा केँ त’ जे नइँ ठिक लइ । बो<strong>ह</strong>ा दौ सभ टा । नेतबा सभत’ तौला मे कु श द’क’ रखनै <strong>ह</strong>य।”आब नेताजीक तामस मगजो सँ उपर चिढ़ गेल, “ई सार सभ ओना नइँ सुधरत । एखने बभनाआरू दस टा गािर दैतिन आ चािर ंटा पोन पर मािरतिन्<strong>ह</strong> त’ तुरते पंचैती मािनतय । कोन सारपंचैती नइँ मानत से <strong>ह</strong>मरा <strong>दे</strong>खनाइ यए ।” नेताजीक ठोरक लय पर मोंछो थरथरा र<strong>ह</strong>ल छल !“सरबे सभ केँ <strong>ह</strong>ाथ-पयर तोिड़क’ रािख <strong>दे</strong>बिन । घर मे आिग लगा क’ भक्सी झोंकान झौिक<strong>दे</strong>बिन । <strong>दे</strong>खै छी कोन िछनरी भाइ दरोगा <strong>ह</strong>मरा िखलाफ एन्ी लैयए ।” चारू भर श्मशानकनीरवता पसिर गेल छल । पंच सभ आगाँक बातव ् केँ रोकबाक लेल ोमन आ सोमन िदसयाचक दृएँ तािक र<strong>ह</strong>ल छल । मो<strong>ह</strong>न सदाय कागत-कजरौटी िनकालैत सोमनक कान मे बाजल,71


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्“की <strong>िव</strong>चार छौ, फसाद ठाढ़ करबें?” आ फे र सोमनक थरथराइत औंठा पकिड़क’ कजरौटी मे धँसा<strong>दे</strong>लक ।अ<strong>ह</strong>ी बीच म<strong>ह</strong>रैलवाली वसात जकाँ <strong>ह</strong><strong>ह</strong>ाइत आयल आ दुनू <strong>ह</strong>ाथ सँ कागत आ कजरौटी केँ पकिड़क’ ओि<strong>ह</strong> पर सूित र<strong>ह</strong>ल! ओ बाजय चा<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>य, मुदा मुँ<strong>ह</strong> सँ आवाज नि<strong>ह</strong> िनकिल र<strong>ह</strong>ल छलै ।रामअधीन नेता कागत आ कजरौटी म<strong>ह</strong>रैलवालीक <strong>ह</strong>ाथ सँ छीन’ चा<strong>ह</strong>ैत छल, मुदा म<strong>ह</strong>रैलवालीपाथर भ’ गेल र<strong>ह</strong>य । जेना ओ कागत नि<strong>ह</strong>, ओ दसकठवा खेत <strong>ह</strong>ो जकरा ओ अपना छाती सँअलग नि<strong>ह</strong> कर’ चा<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>य ।“िछनरी केँ तू एना नि<strong>ह</strong> मानवें ।” म<strong>ह</strong>रैलवालीक मुँ<strong>ह</strong> पर घुस्सा मारैत ओकर मुट्ठी केँ<strong>ह</strong>ल्लुक कर’ चा<strong>ह</strong>लक ।एम्<strong>ह</strong>र रेवाड़ीवालीक चे<strong>ह</strong>रा तामसे लाल भ’ गैल र<strong>ह</strong>ै । ओकर सभ टा िचो<strong>ह</strong> नेता सभककू टनीित केँ बुिझते िपघिल गेल र<strong>ह</strong>ै । ओ ोमनक <strong>दे</strong><strong>ह</strong> झकझौरैत बाजल, “बकर-बकर की ताकैछ’ । नार’ ने पूतखौका नेताबा आरू केँ । जब खेते नि<strong>ह</strong> बचत’ त’ बाँटब’ की?” रेवाड़ीवालीक ईरूप <strong>दे</strong>िख नेताजीक <strong>ह</strong>ाथ ढील <strong>ह</strong>ुअ’ लागल । पंच सभ <strong>ह</strong>तभ रेवाड़ीवाली िदस ताक’ लागल।<strong>ह</strong>ोलीपर <strong>िव</strong>शेष72


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>िव</strong>ा िममैिथल रंग बरसे (यू.एस. मे मैिथलक <strong>ह</strong>ोली) - <strong>िव</strong>ा िम<strong>ह</strong>मर सभक एि<strong>ह</strong> बेरक <strong>ह</strong>ोली <strong>ह</strong>मर घरमे मनाओल गेल...25-30 टा पिरवार र<strong>ह</strong>िथ। सभ मैिथल र<strong>ह</strong>िथ जाि<strong>ह</strong>मेोफेसर <strong>ह</strong>िरमो<strong>ह</strong>न झाक नाित आ डॉ. रमा झाक पु तीक झा से<strong>ह</strong>ो र<strong>ह</strong>िथ, ओ <strong>ह</strong>मरा सभक न्ईक िमसे<strong>ह</strong>ो छिथ।<strong>ह</strong>मर सभक यास र<strong>ह</strong>ैत अिछ पाबिन-ित<strong>ह</strong>ारकेँ पारपिरक रूपमे मनेबाक जाि<strong>ह</strong>सँ अिगला पीढ़ीक बच्चा एकरअनुकरण कए सकए, अनुभव क’ सकए आ अथर् बुिझ सकए।पिछला साल सभ बच्चा सभ अपन िलखल नाटक ि<strong>ह</strong>रयकयप/ <strong>ह</strong>ोिलकाक मंचन कएने र<strong>ह</strong>िथ। कमसँ कम<strong>ह</strong>ुनकासभकेँ <strong>ह</strong>ोली पाबिन कोना आ िकएक मनाओल जाइत अिछ तकर पूणर् ज्ञान छि<strong>ह</strong>। िकएक <strong>ह</strong>म सभ रंगलगबैत छी आ गरा िमलैत छी, पारपिरक खानपान आ <strong>ह</strong>ोली गीत..सभटा।मैिथल लोकिन भाग लेबाक लेल यू जस, <strong>िव</strong>िजर्िनया, वािसंगटन डी.सी आ मेरीलेड सँ अएला<strong>ह</strong>, से 4-5गोट टेस मैिथल र<strong>ह</strong>िथ।एि<strong>ह</strong> बेर सभसँ नीक उर ितयोिगता र<strong>ह</strong>ए, सवम ेस-समवय आ पासर्ल <strong>दे</strong>बाक ितयोिगता र<strong>ह</strong>ए आ एि<strong>ह</strong>सभमे िमिथला संकृितसँ सबिधत ग<strong>ह</strong>न र<strong>ह</strong>ए।सवम उरक लेल <strong>ह</strong>म सभटा उर पढ़ल<strong>ह</strong>ुँ आ तखनवोट <strong>दे</strong>ल<strong>ह</strong>ुँ??? सभ गोटे एि<strong>ह</strong> अवसरक लेल बड उसाि<strong>ह</strong>त र<strong>ह</strong>िथ आ एि<strong>ह</strong> अवसरक ित उसुक से<strong>ह</strong>ो।एतए यू.एस.ए. मे बसंतक छुी र<strong>ह</strong>ैत अिछ से कूल कॉलेजक बच्चा सभ अएला<strong>ह</strong> आ एि<strong>ह</strong> पारपिरक <strong>ह</strong>ोलीउसवमे भाग लेलि<strong>ह</strong>...आ <strong>ह</strong>ुनका ई एतेक नीक लगलि<strong>ह</strong> जे अिगला बिरख से<strong>ह</strong>ो एि<strong>ह</strong>मे सिमिलत <strong>ह</strong>ोएबाकसोचलि<strong>ह</strong>.... आ अंितममे <strong>ह</strong>ोलीक आशीवर्चन <strong>ह</strong>मर िलखल।1. सुभाषच यादवजीक कथा सं<strong>ह</strong> -बनैत-िबगड़ैत- <strong>िव</strong>वेचना- ॊ. कै लाश कु मार िम 2.क<strong>िव</strong>कआत्मोिःक<strong>िव</strong>ताक अयना -<strong>िव</strong>नीत उत्पलक क<strong>िव</strong>ता सं<strong>ह</strong>पर ॉ. गंगेश गुंजन1. सुभाषच यादवजीक कथा सं<strong>ह</strong> -बनैत-िबगड़ैत- <strong>िव</strong>वेचना- ॊ. कै लाश कु मार िम73


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ी सुभाषचन् यादव के र कथा-संकलन आोपान् त पढ़ल<strong>ह</strong>ुँ लेखक म<strong>ह</strong>ोदय अपन भावनाक बेवाकस् तुत करबाक नीक यास के ने छिथ। कथा पढ़ब तँ लागत जे के ना एकटा िनम् न- मध् यम-वगय पिरवारमे बढ़ल-पलल एक पढ़ल-िलखल मनुक् ख अपन जीवनक घटना, अनुभव आसम् वेदनाक वणर्न अक्षरश: कऽ र<strong>ह</strong>ल अिछ । परम्पराक नीक िचन्<strong>ह</strong>सॅं लेखक अपना-आपकेँ जोड़नेछिथ आ परम्पराक <strong>िव</strong>ो<strong>ह</strong> करबामे कखनो नि<strong>ह</strong> ि<strong>ह</strong>चिकचाइत छिथ। गाम, घर, परम् परा, पिरवेश,खेत, खिर<strong>ह</strong>ान, गाम-घर, सौन् दयर्, याा-वृतान् त आिदक वणर्न सो<strong>ह</strong>नगर लगैत अिछ।सुभाषजीक कथा-सं<strong>ह</strong>पर <strong>ह</strong>मरा जनैत दू दृिकोणसँ <strong>िव</strong>वेिचत कएल जा सकै त अिछ:(क) भाषा <strong>िव</strong>न् यास आ शब् दावलीक दृिकोणसँ:(ख) कथा-वस् तुक दृिकोण सँ।आब उपर-िलिखत दृिकोण पर <strong>िव</strong>चार करी: भाषा <strong>िव</strong>न् यास आ शब् दावलीक दृिकोणसँ कथाकारबड् शंसनीय कायर् के लिन्<strong>ह</strong> अिछ। काशक से<strong>ह</strong>ो एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>क रचनाकेँ कािशत कय एक नीकपरम् पराक ारम् भ के लिन्<strong>ह</strong> अिछ।मैिथली भाषाक सबसँ पैघ समस् या एकटा मानव<strong>िव</strong>ज्ञानक छा <strong>ह</strong>ेबाक नाते ई बुझना जाइत अिछजे जखन ई भाषा िलखल जाइत अिछ तँ िकछु तथाकिथत संस् कृ तिन ाण एवं कायस् थलोकिनक <strong>ह</strong>ाथक खेलौना बिन रि<strong>ह</strong> जाइत अिछ। अनेरे संस्कृ त शब् दकेँ घुसा-धुसा भाषाकेँ दुरू<strong>ह</strong>बना <strong>दे</strong>ल जाइत अिछ। छोट जाित एवं सवर्<strong>ह</strong>ाराक शब् द <strong>िव</strong>न् यास, व् यव<strong>ह</strong>ार आिदकेँ नजरअंदाज कऽपरम् परा सँ किट जाइत अिछ। सवर्<strong>ह</strong>ारा वगर् सँ किट ीगण आिद अपना-आप केँ भाषाक ताग सँबान् <strong>ह</strong>ल नि<strong>ह</strong> बुझैत छिथ। भाषाक ित लोकक िसने<strong>ह</strong> कम भऽ जाइत छिन्<strong>ह</strong>। बाजब परम् परा सँई लोकिन अपन नाता समाप् त क लैत छिथ ।74


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मैिथली भाषाक समस् या के वल जाित अथवा समुदाय मा सँ नि<strong>ह</strong> अिछ । <strong>िव</strong>िभन् न सांस् कृ ितकएवं भौगोिलक क्षेक ि<strong>ह</strong>साबे से<strong>ह</strong>ो लोक भाषा केँ ऊँ च-नीच बुझैत छिथ। सौराठ (मधुबनी) एवंसौराठ गामक लोकक ारा युक् त मैिथली केँ सवार्िधक नीक आ शेष लोक ारा युक् त मैिथलीकेँिनम् न ेणीक मैिथली बुझल ज्ञाइत अिछ। दिक्षणमे जे मैिथली बाजल ज्ञाइत अिछ तकरापंचकोसीक लोक दिछना<strong>ह</strong>ा, पूबमे व्यव <strong>ह</strong>िरत मैिथली केँ पुब<strong>ह</strong>ा एवं पिच्छम <strong>िव</strong>शेषरूपसॅं सीतामढ़ीमेयुक् त मैिथलीकेँ पिच्छमा<strong>ह</strong>ा भाषा कि<strong>ह</strong> ओकर अपमान करैत छिथ ।एि<strong>ह</strong> सब कारणेँ मुसलमान, तेली, सूरी, यादब, बिनया, कोईटी, धानुख आिद मैिथली भाषा बाजयबला ए<strong>ह</strong>ेन बुझाइ छिन्<strong>ह</strong> जेना ओ लोकिन भाषाक मुख् यधारा सॅं अलग-थलग <strong>ह</strong>ोिथ । लोक<strong>िव</strong>धअथवा फॉकलोर एतेक सम् पन् न <strong>ह</strong>ोइतो स् थान बनाबएमे िमिथला एखन धिर असमथर् र<strong>ह</strong>ल अिछ।नामकरणक उ दा<strong>ह</strong>रण अगर ली तँ बुझायत जेना ाण एवं कायस् थ लोकिन संस् कृ त िनष् ठनामक योग करबाक पूरा ठेका लऽ लेने छिथ। जखन की पंजाबी भाषाक उदा<strong>ह</strong>रण ब<strong>ह</strong>ुत उल् टाअिछ। पंजाबी भाषा मे नाम िनधार्िरत <strong>ह</strong>ोइत अिछ। गुरू न् थसा<strong>ह</strong>ेब एखन<strong>ह</strong>ुँ धिर ‘गुरन् थ सा<strong>ह</strong>ेब’क<strong>ह</strong>ल ज्ञाइत अिछ। स् मरण िसमरन थीक। की स् ी की पुरूष, की छोट की पैघ जाितक सभअपना आपकेँ भाषा, संस् कार आ संस् कृ ित सँ जुड़ल बुझैत अिछ। सब भाषाकेँ अपन <strong>ह</strong>ृदयसँ सटेनेर<strong>ह</strong>ैत अिछ।अतेक सम्पन् न फॉकलोर रि<strong>ह</strong>त<strong>ह</strong>ुँ िमिथलाक फाकलोर पर <strong>िव</strong>शेष कायर् नि<strong>ह</strong> भऽ र<strong>ह</strong>ल अिछ।सुभाषजीक कथा-सं<strong>ह</strong> एकटा उल् लेखनीय कदम थीक। एक तँ सुभाषजी पंचकोिसया नि<strong>ह</strong> छिथ;या दोसर ई ाण अथवा कणर् कायस् थ से<strong>ह</strong>ो नि<strong>ह</strong> छिथ। लेिकन अपन पिरवेशक युक् त शब् द,वाक् य फकरा, नाम आिदक वणर्न ताि<strong>ह</strong> रूपमे कएने छिथ । िकताबक सभ पन् ना पिढ लेलाक बादअपन ढेठ गाम, गामक पिरवेश इत् यािद स् मरण <strong>ह</strong>ोबए लागत। लोकमे युक् त खांटी <strong>दे</strong>सी नामजेना िक मुिनयां, कु सेसर, उिपया, अिखलन, िब<strong>ह</strong>ारी, बौकू , िसबननन, समसरन रघुनी, नट्टा, नथुनी,बैजना थ, संकु न आिद पाठक केँ एकाएक गामक ठेठ पिरवेशमे मानिसक रूप सॅं लऽ जाइत अिछ75


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्भाषा से<strong>ह</strong>ो एकदम <strong>दे</strong>सी। कोनो बनाबटीपन नि<strong>ह</strong>। जेना सुभाषजी क्षेक लोक बजैत अिछ, ति<strong>ह</strong>नाई िलखलिन्<strong>ह</strong> अिछ।एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>क यथाथर्वादी परम् पराक ारम् भ के ला सँ मैिथली सम्पन् न <strong>ह</strong>ैत। वेराइटी बनतैक।पाठकक सख्या बढ़त। अनेरे संस् कृ तिन बिन जेबाक कारण मैिथलीमे पाठकक संख्या लगभगशून् य जकाँ अिछ। िस्थित ई अिछ जे लेखक एवं क<strong>िव</strong> लोकिन स् वयं िकताब छपा मुफ्त बाँटैतछिथ। तैयो िकयो पढ़यवला नि<strong>ह</strong>। वेबक <strong>िव</strong>कासक कारणेँ िकछु वासी एवं िमिथला सँ बा<strong>ह</strong>रर<strong>ह</strong>िन<strong>ह</strong>ार मैिथल आइ कािल्<strong>ह</strong> िकछु सामी केँ सफर् कए <strong>दे</strong>िख लैत छिथ। <strong>ह</strong>ालांिक इ<strong>ह</strong>ो लोकिनसभ सामी मैिथली मे पढ़ैत नि<strong>ह</strong> छिथ। ि<strong>ह</strong>नका सबमे अिधकािधक लोक अपन काज अंेजीजीमेव् यक् त करैत छिथ।सुभाषजी जकां अगर आरो लेखक, क<strong>िव</strong> इत् यािद आगु आबिथ यथाथर्वादी परम्पराक शुरुआत <strong>ह</strong>ैत।मैिथली मे नव-नव शब् दावली <strong>िव</strong>किसत <strong>ह</strong>ैत, सब क्षे सम् दाय, जाित, वगर्क लोक मैिथलीक संगिसने<strong>ह</strong> करता<strong>ह</strong>। मैिथली पढ़बाक ित जात <strong>ह</strong>ेता<strong>ह</strong>। कोसी, कमला, जीबछ, करेत, गंक, बूढ़ी गंकआ गंगाक बीच संगम <strong>ह</strong>ैत। मैिथली िकछु <strong>िव</strong>शेष लोकक <strong>ह</strong>ाथक खेलौनाना सँ ऊपर उिठ सवर्<strong>ह</strong>ाराकभाषा बनत।आब सुभाषजीक कथा-सं<strong>ह</strong>क कथा-वस् तु पर कनी <strong>िव</strong>चार करी । कथा-वस् तुक दृिएँ से<strong>ह</strong>ो लेखकअपन पिरवेश सँ बान् <strong>ह</strong>ल छिथ। कथा सम मे लेखक केँ परम्पराक नीक तत् वक ित िसने<strong>ह</strong>,पाखण् क ित <strong>िव</strong>ो<strong>ह</strong> एक िनम् नमध् यम वगर्क बेरोजगार िशिक्षत युवक के र सुन् दर नाियकाकित आकषर्ण, कोसीक क<strong>ह</strong>र, गाममे पिरवतर्न के र वा<strong>ह</strong>, गामक समूचा याा- वृतान् त, मोनकअन्तर्न्द , सुन् दरताक ित मृगतृष्णा आिदक मनोवैज्ञािनक आ स<strong>ह</strong>ज वणर्न भेटत।’’ बनै त िबगड़तैत’’ कथा मे माय-बापक मनोदशा जकर संतान बा<strong>ह</strong>र र<strong>ह</strong>ैत छैक, नीक जकाँ कै लगेल छैक। कथाक मुख्यपा माला टाि<strong>ह</strong>-टाि<strong>ह</strong> करैत कौवाक आवाज सँ रैत अिछ। ओकरा76


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>ह</strong>रकाक दैत उड़बए चा<strong>ह</strong>ैत छैक। लेिकन ‘ ओ थपड़ी सँ नै उड़ै छै तऽ माला कार कौवा के सरापयलागै छै — बज् जर खसौ, भागबो ने करै छै”।पर<strong>दे</strong>स मे रि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>ल संतान सबि<strong>ह</strong>क ित मालाक मनोदशा लेखक िकछु एना िलखैत छिथ।कौवा कखिनयों सॅं ने काँव-काँव के टाि<strong>ह</strong> लगेने छै। कौवाक टाि<strong>ह</strong> सँ मालाक कलेजा धक िसनउठै छै, संतान सब पर<strong>दे</strong>स र<strong>ह</strong>ै छै। नै जािन ककरा की भेलैक । ने िचट्ठी-प तरी दै छै ने कि<strong>ह</strong>योखोज-पुछािर करै छै। कते िदन भऽ गेलै। कु शल समाचार लय जी औनाइत र<strong>ह</strong>ै छै। लेिकनओकरा सब लेखे धन सन। माप-बाप मरलै की जीलै तै सँ कोनो मतलब नै।’’ <strong>ह</strong>े भगवान, तू<strong>ह</strong>ीं रच् छा किर<strong>ह</strong>ऽ । <strong>ह</strong>ा<strong>ह</strong>ा <strong>ह</strong>ा<strong>ह</strong>ा’’— माला कौवा संगे मनक शंका आ बलाय भगाबऽचा<strong>ह</strong>ै छै।‘’आ माला के बात पर <strong>ह</strong>मरा जनैत लेखक सोंक माध् यम सँ अपन <strong>िव</strong>स् मय व् यक् त करैत छिथ।मायक मनो<strong>िव</strong>ज्ञानक त<strong>ह</strong>मे जयबाक यत् न करैत छिथ:माला सब बेर अि<strong>ह</strong>ना करै छै1 सो लाख बुझेलक बात जाइते नै छै। कतेक मामला मे तऽ सोटोिकतो नि<strong>ह</strong> छैक । कोय पर<strong>दे</strong>स जाय लागल तऽ माला लोटा मे पािन भिर <strong>दे</strong><strong>ह</strong>री पर रािख<strong>दे</strong>लक। जाय काल कोय छीक <strong>दे</strong>लक तऽ गेिन<strong>ह</strong>ार केँ कनी काल रोकने र<strong>ह</strong>ल। अइ सब सँ मालाकेँ संतोख <strong>ह</strong>ोइ छै, तैं सन् तो नै टोकै छै। ओकरा <strong>ह</strong>ोइ छै टोकला सँ की फै दा ? ई सब तऽ मालाकखून मे िमल गेल छै। संस् कार बिन गेल छै।77


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सो केँ छगुन् ता <strong>ह</strong>ोइ छै। यै<strong>ह</strong> माला कि<strong>ह</strong>यों अपन बेटा-पुतौ<strong>ह</strong> आ पोती सँ तंग भऽ कऽ चा<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>ैजे ओ सब कखैन ने चैल जाय। रटना लागल र<strong>ह</strong>ै जे मोटरी नीक, बच् चा नै नीक। सै<strong>ह</strong> मालाअखैन संतान खाितर कते िचंितत छै।‘’अ<strong>ह</strong>ी तर<strong>ह</strong>ें लेखक अपन िखस् सा ‘किनयाँ पुतरा” मे लड़कीक िनश्छल व् यव<strong>ह</strong>ार सँ आत् म<strong>िव</strong>भोर भय,लड़की सँ ए<strong>ह</strong>ेन सम् बन् ध बना लैत छिथ जेना ओ लड़ कीक माय अथवा िपता <strong>ह</strong>ोिथ। ेनक भीरभरल बोगी मे ठािढ लड़कीक छाती जखन कथाक सुधारक <strong>ह</strong>ाथ सँ सटैत बुझना जैत छैक जेना‘ऊ ककरो आन संगे नै बाप— दादा या भाय-ब<strong>ह</strong>ीन सॅं सटल <strong>ह</strong>ो।‘लड़कीक भ<strong>िव</strong>ष्य पर लेखक <strong>िव</strong>त <strong>ह</strong>ोइत सूधारक माध् यम सँ सोचए लगैत छिथ:ओकर जोबन फु इट र<strong>ह</strong>ल छै। ओकरा िदस ताकै त <strong>ह</strong>म कल् पना कऽ र<strong>ह</strong>ल छी । अइ लड़कीकअनमोल जोबनक की <strong>ह</strong>ेतै ? सीता बनत की दरोपदी ? ओकरा के बचेतै ? <strong>ह</strong>मरा राबन आदुरजोधनक आशंका घेरने जा र<strong>ह</strong>ल ऐछ। ‘’‘ओ लड़की’ नामक कथामे सुभाष बाबू िनम् न वगय दब् बूपनीक मनो दशाक वणर्न करैत छिथ।जखन एक आधुिनका अपन <strong>ह</strong>ाथक कप ओि<strong>ह</strong> कथाक पा नवीन केँ थमा दैत छैक तँ सूधारबािज उठैत भिछ : ‘’सवाल खतम <strong>ह</strong>ोइते नवीनक नजिर लड़कीक चे<strong>ह</strong>रा सॅं उतिर कऽ ओकर <strong>ह</strong>ाथआ कप पर चिल गेलै आ ओ अपमान सॅं ितलिमला गेल। ओकरा भीतर ोध आ घृणाक धधराउठलै। की ओ ओि<strong>ह</strong> दुनूक अँइठ कप ल’ जाएत ? लड़कीक नेत बुिझते ओ जवाब <strong>दे</strong>लकै — ‘नो’।ओकर आवाज ब<strong>ह</strong>ुत तेज आ कड़ा र<strong>ह</strong>ै आ मुँ<strong>ह</strong> लाल भ’ गेल र<strong>ह</strong>ै। ओकरा ओि<strong>ह</strong> बातक खौंझ <strong>ह</strong>ुअएलगलै, ओकर जवाब ए<strong>ह</strong>न गुलगुल आ िपलिपल िकए भ’ गेलै। ओ िकयैक नि<strong>ह</strong> कि<strong>ह</strong> सकलै— <strong>ह</strong>ाउयू ेयर ? तो<strong>ह</strong>र ई मजाल। मुदा ओ कि<strong>ह</strong> नि<strong>ह</strong> सकलै। साइत िनम् नवगय दब् बूपनी आ संस् कारओकरा रोिक लेलकै ।‘’78


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्(अिगला अ कमे जारी)2.क<strong>िव</strong>क आत्मोिःक<strong>िव</strong>ताक अयना -<strong>िव</strong>नीत उत्पलक क<strong>िव</strong>ता सं<strong>ह</strong>पर ॉ. गंगेशगु ंजन<strong>िव</strong> बजारी एि<strong>ह</strong> समाज मे, भाषा-साि<strong>ह</strong>त्य सभक संसार मे से<strong>ह</strong>ो बजारे जकां मंदी पसरल अिछ।लगभग इए<strong>ह</strong> पिरिस्थित बेसी कला-<strong>िव</strong>धाक बुझाइछ। साि<strong>ह</strong>त्यमे िकछु आर <strong>िव</strong>शेषे। ता<strong>ह</strong>ू मेक<strong>िव</strong>ताक <strong>िव</strong>धा आओरो अनिठआएल अिछ, िकछु स्वयं कात करोट भेल आ िकछु कएल जा र<strong>ह</strong>लअिछ। काशके टा ारा नि<strong>ह</strong>, स्वयं संबंिधत भाखा-भाखी अिधसंख्य लोक समाज ारा से<strong>ह</strong>ो।जतए स्वयं क<strong>िव</strong>क ारा, से अवश्य खेद करवाक <strong>िव</strong>षय। क<strong>िव</strong>ता व्यि कें अपन समाज मे एकटाआओर िता मा िदअयबाक मूल्य पर बेशी िदन जी<strong>िव</strong>त नि<strong>ह</strong> रि<strong>ह</strong> सकै त अिछ। अथार्त ् कोनोसम्ान्त व्यिक भव्य ◌ाइंग रूम मे एक टा आओर इम्पोट दामी वस्तुक दशर्नीय नमूनाकमाल क<strong>िव</strong>ता नि<strong>ह</strong> बनाओल जा सकै त अिछ, जे िक दुभार्ग्य सं भ’ र<strong>ह</strong>ल अिछ। भाषा वै<strong>ह</strong> टाओतबे जी<strong>िव</strong>त अिछ वा र<strong>ह</strong>’वाली बुझा र<strong>ह</strong>ल अिछ जे मा अपन भािषक उपयोिगता बा क<strong>ह</strong>ीअपन य-<strong>िव</strong>य-मूल्यक बलें जी<strong>िव</strong>त रि<strong>ह</strong> सकय। ग्लोबल बजार मे भाषा अपन वेश- जतेकदूर आओर गं<strong>ह</strong>ीर धिर करवाक क्षमता रखने अिछ, ता<strong>ह</strong>ी सामथ्यर्क उपयोिगते पर, ओतवे दुआरेजी<strong>िव</strong>त राखल जा र<strong>ह</strong>ल अिछ, कोनो अपन काव्य-सम्पि, सांस्कृ ितक अिस्मता आ भाषाकाचीनता बा म<strong>ह</strong>ानताक जातीय स्वािभमानक आधार पर नि<strong>ह</strong>। तें दुभार्ग्यवश ई समय अपन-अपन भाषाक म<strong>ह</strong>ानता ल’ क’ आत्म गौरव सं भरब तं फराक, जे मुग्ध पयर्न्त <strong>ह</strong>ोयबाक समयनि<strong>ह</strong> बांिच गेल अिछ। <strong>ह</strong>ॅं, भाषाक ‘दाम’ ल’ क’ िनिन्त र<strong>ह</strong>वाक बा कम िबकाएब ल’ क’ िचिन्तत<strong>ह</strong>ोयबाक समय अिछ। मुदा क<strong>िव</strong>ता मे भाषाक आशय आ अिस्तत्व कें ए<strong>ह</strong>न तात्क्षिणक बूिझ लेबकोनो भाषा-साि<strong>ह</strong>त्यक मूल सं छू िट क’ आगां बढ़वाक बुि कें अवसरवाद छोिड़, दोसर िकछु नेमानल जा सकै त अिछ। समकालीन समस्त क<strong>िव</strong> कें , नवागन्तुक के तं अिनवायर्तः बजार आक<strong>िव</strong>ता भाषाक बीचक एि<strong>ह</strong> भेद कें नैितक बुियें बूिझ’ए क’ एकर बाट चलवाक योजन ।अन्यथा ई क<strong>िव</strong>ता से<strong>ह</strong>ो एक टा नव पैके टक नव उत्पाद बिन क’ दोकान मे र<strong>ह</strong>त। पोथीक दोकानमे नि<strong>ह</strong>। साज-शृ ंगारक कोनो मॉल मे, जत’ जनसाधारण लोकक प<strong>ह</strong>ुंचबो दुलर्भ! आब से बजार आक<strong>िव</strong>ताक भाषाक एि<strong>ह</strong> न् सं िनकलैत भाषाक ई याा कोन नीित-बुि सं कएल जयवाक79


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्योजन ताि<strong>ह</strong> <strong>िव</strong>षय पर गंभीरता सं मंथन कर’ पड़त। स्व<strong>िव</strong>वेक। ई त्विरत चा<strong>ह</strong>ी। उत्पल जीकएि<strong>ह</strong> क<strong>िव</strong>ता-पाण्ुिलिपक लाथें, ई चचार् <strong>ह</strong>मरा अभी भेल आ संभव, एकर ेय तें <strong>ह</strong>म ि<strong>ह</strong>नके दैतिछयिन। कारण बतौर काव्य-वेशाथ भाषा-व्यव<strong>ह</strong>ारक ई दाियत्व ि<strong>ह</strong>नको वास्ते ाथिमकताक ेगछिन। क<strong>िव</strong>ता भाषाि<strong>ह</strong>क सवारी पर लोक धिरक अपन याा करैत छैक। जे<strong>ह</strong>न सवारी, जे<strong>ह</strong>न सवारते<strong>ह</strong>न याा। ता<strong>ह</strong>ी मे गन्तव्य, काव्यबोध, युग आ जीवन-दशर्न समेत ब<strong>ह</strong>लमानी क<strong>ह</strong>ी, कोचमानीक<strong>ह</strong>ी, बा ◌ाइभरी-पॉयलटी तकर कमर् कु शलता, ई सभ तत्व अंतिनर्ि<strong>ह</strong>त छैक। बिल्क कएटाअन्यान्य<strong>ह</strong>ुं <strong>िव</strong>षय जे कोनो क<strong>िव</strong> अपना साधनाक िया आ स्व<strong>िव</strong>वेक सं िनरन्तर अपने<strong>िव</strong>किसत करैत जाइत अिछ। मुदा तकरा यथावत “शब्द मे कि<strong>ह</strong> सकब, ायः एखनो <strong>ह</strong>मरा बुतेंसंभव नि<strong>ह</strong>। कए दशक सं क<strong>िव</strong>ता िलिख र<strong>ह</strong>ल छी।ि<strong>ह</strong>न्दी सन व्यापक भाषाक स्थािपत नीक-नीक स्वनामधन्य क<strong>िव</strong> पयर्न्त अपन क<strong>िव</strong>ता-पोथीअपने छपा र<strong>ह</strong>ल छिथ। िबकाइ छिन तं बेिच र<strong>ह</strong>ल छिथ। कोनो ां काशक सं खामखा छपवि<strong>ह</strong>चा<strong>ह</strong>ैत छिथ तं ओकरा पु माा मे धन दैत छिथन। सरकारी पुस्तकालय सभ मे थोक माा मे‘खपबा’ <strong>दे</strong>बाक वचन दैत छिथन, तखन अपन गु<strong>िव</strong>ल दैत छिन। वा अपने अथर् सक्षम क<strong>िव</strong>-लेखक अपना पुस्तकक संपूणर् काशन-व्यय स्वयं करैत छिथ। तें पाठक आइ धिनके क<strong>िव</strong> टाकें , ां काशन सभ मे पिढ़ सकवाक सौभाग्य पबैत अिछ । मैिथलीक स्थान िनरूपण तंस<strong>ह</strong>जि<strong>ह</strong>ं कएल जा सकै ए। मैिथली मे तं ओि<strong>ह</strong>ना ायः सभ टा साि<strong>ह</strong>त्ये लेखक-क<strong>िव</strong> कें अपनाअपनी क’ अपने छपबाव’ पड़ैत छैक। म<strong>ह</strong>ाक<strong>िव</strong> याीजी पयर्न्त <strong>िव</strong>शय आब<strong>ह</strong>ु जी<strong>िव</strong>त अित पुरनािकछु लोक आ याीजीक स्ने<strong>ह</strong>ी-ालु पाठक समेत <strong>ह</strong>मरा खाढ़ीक <strong>ह</strong>ुनक स्ने<strong>ह</strong>-समीपी िकछुरचनाकार कें िबसरल नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ेतिन। पोथीक सार आ <strong>िव</strong>य सं मैिथल लेखकक के <strong>ह</strong>न उम जुड़लर<strong>ह</strong>लैक अिछ! काशक कत’? अथार्त ् क<strong>िव</strong>ता आ साि<strong>ह</strong>त्य क<strong>िव</strong> आ साि<strong>ह</strong>त्यकारि<strong>ह</strong>क संसार मेजी<strong>िव</strong>त अन्यथा मृत नि<strong>ह</strong>यों तं अनुपिस्थत तं अनुभव कएले जा र<strong>ह</strong>ल अिछ। ई युग यथाथर्एकदम <strong>दे</strong>खार अिछ।ए<strong>ह</strong>ना मे क्यो एक टा मैिथल युवक अपन समस्त ऊजार्-उत्सा<strong>ह</strong>क संग िदल्ली मे कोनो संध्या बाात अपन मैिथली क<strong>िव</strong>ताक पाण्ुिलिप दैत अपने कें ‘भूिमका’ िलिख <strong>दे</strong>वाक आ<strong>ह</strong> करिथ तंके <strong>ह</strong>न लागत ? मतलब जे थम दृया के <strong>ह</strong>न अनुभव <strong>ह</strong>एत? <strong>ह</strong>मरा तं युवक दुस्सा<strong>ह</strong>सी आ िकं िचतगैरजवाब<strong>दे</strong><strong>ह</strong> बुझयला<strong>ह</strong>। ओना जकरा सा<strong>ह</strong>स नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ेतैक से क<strong>िव</strong>ताक बाट धइयो कोना सकै ये !अपन कु ल अड़तालीस पृक अड़तीस क<strong>िव</strong>ताक पाण्ुिलिप दैत ी उत्पल <strong>िव</strong>नीत जखन सेक<strong>ह</strong>लिन तं िकं िचत असमंजस तं भेवे कएल। भूिमका-लेखन-काज से<strong>ह</strong>ो एि<strong>ह</strong> युग मे अपनधमार्न्तरण कए लेलक अिछ। <strong>ह</strong>मर ाथिमकता सं तें बा<strong>ह</strong>रे अिछ। तथािप यिद कोनो मैिथली80


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्क<strong>िव</strong>ताक भ<strong>िव</strong>ष्य एना सोझां उपिस्थत <strong>ह</strong>ो तं स्वागत कोना नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ो ! ता<strong>ह</strong>ू मे भागलपुरक नवतूर!पाण्ुिलिप पढ़वाक म मे <strong>ह</strong>मरा कचको<strong>ह</strong>ी क<strong>िव</strong>ता ;मैिथली क<strong>िव</strong> <strong>िव</strong>नोद जीक “शब्द मेकं चकू <strong>ह</strong><strong>ह</strong>ोयवाक अनुभव भेलाक बाद<strong>ह</strong>ु-क<strong>िव</strong> ितभाक िछटकै त सूम िकरणक से<strong>ह</strong>ो अनुभव, ियआ आिस्तकारक बुझाएल। स्वागत तें क<strong>ह</strong>ल अिछ। उत्पलजीक ितयें उार मे।क<strong>िव</strong>क स्तावना ि<strong>ह</strong>नक क<strong>िव</strong>ताक संसार कें बुझबा मे <strong>िव</strong>शेष स<strong>ह</strong>ायक अिछ जे ई बड़ स्प बुियेंआ पूणर् मनोयोग सं िलखलिन<strong>ह</strong>ें। ि<strong>ह</strong>नकर रचनाक बुिनयादी वतर्मान आ सरोकारक उोश जकांछिन। से मा वयसोिचत उच्छ्वास नि<strong>ह</strong>, बिल्क अपन वचनबताक स्वरूप मे क<strong>ह</strong>ल गेल छिन।सभ समयक नवीन पीढ़ी रचनाकारक सम्मुख अपन वतर्माने ायः सब सं खर चुनौती र<strong>ह</strong>ैतछैक। अतीत आ भ<strong>िव</strong>ष्य तं अ’ढ़ मे र<strong>ह</strong>ैत छैक। रचनाकारक रूप मे अतीतक वास्ते ओकर नीक-बेजायक वास्ते ओकरा उरदायी नि<strong>ह</strong> बनाओल जा सकै ए। यिप ता<strong>ह</strong>ी तकर् सं भ<strong>िव</strong>ष्यक लेलओकरा छोिड़ से<strong>ह</strong>ो नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>ल जा सकै ए। कारण समाजक भ<strong>िव</strong>ष्य िनमार्णक िया मे अन्य सभसामािजक कारण आ ेरक पिरिस्थित सभ समेत, समकालीन रचनाकार<strong>ह</strong>ुक परोक्ष मुदा मुखभूिमका र<strong>ह</strong>बे करैत छैक। तें क<strong>िव</strong>क दाियत्व ल’ द’ क’ अपन समकालीनताक ज्ञान आओर अनुभवके <strong>िव</strong>वेक सम्मत सम्वेदनाक रूप मे <strong>िव</strong>किसत करैत असािरतो कर’ पड़ैत छैक। जाि<strong>ह</strong> सघनताआ व्यापकता सं क<strong>िव</strong> युगक “अतीत-ताप अथार्त ् जीवनक दुःख-न् आ यथाथर् कें बूिझ-पकिड़पबैत अिछ आ तकरा अपन रचना मे दूरगामी ाणवाक कलात्मक िशल्प द’ पबैत अिछ, सै<strong>ह</strong>ओकर ितभाक सामथ्यर्क रूप मे दजर् कएल जाइत छैक। कोनो रचनाकार अपना कृ ित मे ब<strong>ह</strong>ुतयुग धिर र<strong>ह</strong>वाक स<strong>ह</strong>ज आकांक्षी <strong>ह</strong>ोइति<strong>ह</strong>ं अिछ। तें <strong>ह</strong>मरा जनैत मनुक्खक िजजी<strong>िव</strong>शा आओरक<strong>िव</strong>ताक िजजी<strong>िव</strong>शा मे ताित्वक िकछु भेद नि<strong>ह</strong>। क<strong>िव</strong> जे अंततः मनुक्खे <strong>ह</strong>ोइत अिछ। तें दुनूक“आशि अन्योनाित <strong>ह</strong>ोइछ।<strong>िव</strong>नीतजीक क<strong>िव</strong>ता मोटामोटी <strong>ह</strong>मरा तीन अथर्छाया सं वेित अनुभव भेल। क<strong>िव</strong>ता मे अपनकथनक कोिट, तकर पकड़ आ योगक <strong>िव</strong>िध। कएटा रचना तें कं चको<strong>ह</strong> जे क<strong>ह</strong>ल, से छैक एखन।कएटा भावानुभूित मे संवेदनशील मुदा कथन मे अपेक्षाकृ त बेजग<strong>ह</strong>। “क<strong>िव</strong>ताक <strong>िव</strong>षय कथात्मकसांच मे कि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>ल गेलैक अिछ, जे स्वाभा<strong>िव</strong>के , ओ क<strong>िव</strong>ता <strong>िव</strong>शेष अपन जाि<strong>ह</strong> अनुभव-िनष्पिकयोग्य सक्षम र<strong>ह</strong>ैक आ उपयुो, से नि<strong>ह</strong> भ’ सकलैक अिछ। से आगां सकु शल सफलता पािबजाइक तकर सामथ्यर् क<strong>िव</strong>ता मे अवश्ये झलकै त छैक। से साफ-साफ। तें ओत<strong>ह</strong>ु िनराशा नि<strong>ह</strong>,आस्विस्त छैक। क<strong>िव</strong> आ क<strong>िव</strong>ता दुनू अपना कृ ितयें बिनते-बिनते बनैत छैक। तेसर जे अित81


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ज्वलंत अतः क<strong>िव</strong>ताक ाणानुभूित वला अनुभव कें पयर्न्त क<strong>िव</strong> िकछु ते<strong>ह</strong>न अंदाज मे कि<strong>ह</strong>जाइत छिथ जे ओकर वांिछत भाव पाठकक मन पर ओए<strong>ह</strong> नि<strong>ह</strong> पड़ैत छैक जे स्वयं क<strong>िव</strong>कअभी छिन। अगुताइ मे क<strong>ह</strong>ल गेल सन आभास <strong>ह</strong>ोइत छैक। कारण जे क<strong>िव</strong>ता मा कन्टेंटे नि<strong>ह</strong>,क<strong>ह</strong>वाक छटा आ व्यंजनाक कलात्मक स्तर पर काज करवाक क<strong>िव</strong>क समुिचत भािषक क्षमतासे<strong>ह</strong>ो िथक।ब<strong>ह</strong>ुत सोचला उतर आधार भेटल जे, तकर यिद कोनो एकटा कारण <strong>दे</strong>खल जाय, तं भाषाक अवरोधबुझाएल। कोनो भाषा स्वयं मे मा ओ भाषा टा नि<strong>ह</strong> अिपतु पूरा संस्कृ ित <strong>ह</strong>ोइत छैक। भाषा माओकर बोध बा ज्ञाने नि<strong>ह</strong>, ओकर संवेदना से<strong>ह</strong>ो <strong>ह</strong>ोइत अिछ। अथार्त कोनो ाचीन समृ संस्कृ ितकअिभव्यंजना लेल ओि<strong>ह</strong> संस्कृ ितक भाषा<strong>ह</strong>ुक वा<strong>ह</strong> मे वेश चा<strong>ह</strong>ी। से वेश <strong>ह</strong>मरा बुियें भाषाकनाव टा सं संभव <strong>ह</strong>ोइत छैक। नाव एकि<strong>ह</strong> संग खेबैया सं ओकर स्वस्थ बल समेत कएटाअन्यान्य कु शलताक मांग करैत छैक। क<strong>िव</strong> सं क<strong>िव</strong>ता-<strong>िव</strong>षय, ति<strong>ह</strong>ना। तें भाषाक साधना, कोनोक<strong>िव</strong>क काव्य-याा कें सुगम बनवैत छैक।सुचारु करैत छैक। दोसर जे, जेना जीवन आओर युगयथाथर् पिरवतर्नशील <strong>ह</strong>ोइत अिछ , ति<strong>ह</strong>ना भाषाक भूिमका से<strong>ह</strong>ो बदलैत छैक। अथार्त ् भाषाकिमज़ाज।उत्पल <strong>िव</strong>नीतजी कें भाषाक रूप मे एखन मैिथलीक संग ब<strong>ह</strong>ुत बेशी आयन-गेन करवाक योजन।तखनि<strong>ह</strong> मैिथलीक स<strong>ह</strong>ज स्वाभा<strong>िव</strong>क “शि सं आत्मीयता आ पिरचय <strong>िव</strong>किसत भ’ सकतिन।भाषा कें अपन काव्य योगी अिभयान मे <strong>िव</strong>सनीय संगी बनब’ पड़तिन। सभ कें बनब’ पड़ैतछैक। मातृ भाषा <strong>ह</strong>एब, क<strong>िव</strong>क सामथ्यर् तं <strong>ह</strong>ोइछ मुदा काव्य सामथ्य से<strong>ह</strong>ो भ‘ जाइक, से आवश्यकनि<strong>ह</strong>। तें कोनो क<strong>िव</strong>क वास्ते काव्यभाषाक िसि अभी।अनुभव तं जीवनक िनरंतर अंतरंगताआओर सरोकार सं अपना स्वभावें चेतनाक अंग बनैत चलैत छैक। सै<strong>ह</strong> रचनाकार कें ेय तथाेयक <strong>िव</strong>वेक भरैत र<strong>ह</strong>ैत छैक।एि<strong>ह</strong> टटका, उू जार्वान-संवेदनशील क<strong>िव</strong>क पथ शस्त <strong>ह</strong>ेतिन से <strong>िव</strong>ास अिछ। ब<strong>ह</strong>ुत-ब<strong>ह</strong>ुत स्ने<strong>ह</strong>-“शुभाशंसाक संग, कालजयी क<strong>िव</strong>ताक आशा मे।३. प३.१. सतीश चन् झा- शब्द82


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्३.२. 1.बु चिरत 2.म<strong>ह</strong>ावीर३.३.ज्योित- एक <strong>ह</strong>ेरायल सखी३.४.कािमनी कामायनी: चक् का३.५. पंकज पराशर३.६.सुबोध ठाकु रसतीश चन् झा,राम जानकी नगर,मधुबनी,एम0 ए0 दशर्न शासमित िमिथला जनता इन्टर कालेन मे व्याख्याता पद पर 10 वषर् सँ कायर्रत, संगे 15 साल संअप्पन एकटा एन0जी0ओ0 क से<strong>ह</strong>ो संचालन।शब्द-83


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्िचकिड़ र<strong>ह</strong>ल अिछ शब्द आिब क’िनन्न पड़ल िनश्ब राित मे।अिछ उदं, उत्ृखल सबटानि<strong>ह</strong> बूझत िकछु बात राित मे।के ना करु <strong>ह</strong>म बंद कान केउतिर जाइत अिछ <strong>ह</strong>ृदय वेदना।बैिस जाइत छी तैं िकछु िलखयछीटल शब्द <strong>ह</strong>मर अिछ सेना।कखनो कोरा मे घुिसया क’बना लैत अिछ क<strong>िव</strong>ता अपनेजुड़ल जाइत अिछ क्लांत <strong>ह</strong>ृदय मेशब्द शब्द के <strong>ह</strong>ाथ पकड़ने।क<strong>िव</strong>ता मे िकछु <strong>ह</strong>मर शब्द केनि<strong>ह</strong> व्याकरणक ज्ञान बोध छै।सबटा नग्न, उघार रौद मेनेन्ना सन बैसल अबोध छै।कखनो शब्द आिब क’ अपनेजड़ा दैत अिछ खर अिग्न मे।कखनो स्ने<strong>ह</strong>,सुरिभ,शीतलता84


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्जगा दैत अिछ व्य मोन मे।क्षमा करब जौ क <strong>ह</strong>ुए त’पिढ़ क’ क<strong>िव</strong>ता शब्दक वाणी।शब्द अिछ नि<strong>ह</strong> अिछ दोषीछी <strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ी िकछु क<strong>िव</strong> अज्ञानी।1.बु चिरत 2.म<strong>ह</strong>ावीरबु चिरतपूवर् बुचिरतई पुरातन <strong>दे</strong>श नाम भरत,राज करिथ जतए इवाकु वंशज।एि<strong>ह</strong> वंशक शाक्य कु ल राजा शुोधन,पी माया छिल,किपलवस्तुमे राज करिथ तखन।माया <strong>दे</strong>खलिन्<strong>ह</strong> स्व आिब र<strong>ह</strong>ल,85


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्एकटा ेत <strong>ह</strong>ाथी आिब मायाक शरीरमे,पैिस छल र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ाथी मुदा,मायाकेँ भए र<strong>ह</strong>ल छलिन्<strong>ह</strong> ने कोनो क,वरन् लगलिन्<strong>ह</strong> जे आएल अिछ मध्य क्यो गभर्।गभर्क बात मुदा छल से,भेल मोन वनगमनक,लुिम्बनी जाय र<strong>ह</strong>ब, क<strong>ह</strong>ल शुोधनकेँ ।िदन बीतल ओति<strong>ह</strong> लुम्बनीमे एक िदन,िबना सव-पीड़ाक जन्म <strong>दे</strong>लिन्<strong>ह</strong> पुक,आकाशसँ शीतल आऽ गमर् पािनक दू टा धार,कएल अिभषेक बालकक लाल-नील पुष्प कमल,बरिस आकाशसँ।यक्षक राजा आऽ िद लोकिनक भेल समागम,पशु छोड़ल ि<strong>ह</strong>सा पक्षी बाजल मधुरवाणी।धारक अ<strong>ह</strong>ंकारक शब्द बनल कलकल,छोिड़ “मार” आनिन्दत छल सकल <strong>िव</strong>,“मार” रु आगमसँ बुत्वाि करत ई?86


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्माया-शुोधनक <strong>िव</strong><strong>ह</strong>्वलताक सताक,ाण सभसँ सुिन अपूवर् लक्षण बाक,भय दूर भेल माता-िपताक तखन जा कऽ,मनुष्ये पु आस्त दुनू गोटे पािब कए।म<strong>ह</strong>िष अिसतकेँ भेल भान शाक्य मुिन लेल जन्म,चली किपलवस्तु सुिन भ<strong>िव</strong>ष्यवाणी बुत्व करत ा,वायु माग अएला<strong>ह</strong> राज्य वन किपलवस्तुक,बैसाएल िस<strong>ह</strong>ासन शुोधन तुरत,राजन् आएल छी <strong>दे</strong>खए बुत्व ा करत जे बालक।बाकेँ आनल गेल च पैरमे छल जकर,<strong>दे</strong>िख अिसत क<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ाऽ मृत्यु समीप अिछ <strong>ह</strong>मर,बालकक िशक्षा ा किरत<strong>ह</strong>ुँ मुदा वृ <strong>ह</strong>म अथबल,उप<strong>दे</strong>श सुनए लेल शाक्य मुिनक जी<strong>िव</strong>त क<strong>ह</strong>ाँ र<strong>ह</strong>ब।वायुमाग घुरला<strong>ह</strong> अिसत कए दशर्न शाक्य मुिनक,भािगनकेँ बुझाओल पैघ भए बौक अनुसरण करिथ।दस िदन धिर कएलिन्<strong>ह</strong> जात-संस्कार,फे र ढ़ेर रास <strong>ह</strong>ोम जाप,87


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्किर गायक दान िसघ स्वणर्सँ छािर,घुिर नगर वेश कएल माया,<strong>ह</strong>ाथी-दाँतक म<strong>ह</strong>फा चिढ़।धन-धान्यसँ पूणर् भेल राज्य,अिर छोड़ल शुताक मागर्,िसि साधल नाम पड़ल िसाथर्।मुदा माया नि<strong>ह</strong> सि<strong>ह</strong> सकली<strong>ह</strong> सता,मृत्यु आएल मौसी गौतमी कएल शुुषा।उपनयन संस्कार भेल बालकक िशक्षामे छल चतुर,अंतःपुरमे कए ढेर रास वस्था <strong>िव</strong>लासक,शुोधनकेँ छल मोन अिसतक बात बालक योगी बनबाक।सुन्दरी यशोधरासँ फे र करबाओल िसाथर्क <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>,समय बीतल िसाथर्क पु रा<strong>ह</strong>ुलक भेल जन्म।उत्सवक संग िबतैत र<strong>ह</strong>ल िदन िकछु िदन,सुनलिन्<strong>ह</strong> चचर् उानक कमल सरोवरक,िसाथर् इच्छा <strong>दे</strong>खेलिन्<strong>ह</strong> घुमक,सौँसे रस्तामे आ<strong>दे</strong>श भेल राजाक,क्यो वृ दुखी रोगी र<strong>ह</strong>िथ बाट ने घाट।88


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सुिन नगरवासी <strong>दे</strong>खबा लेल ,िनकिल आयल पथपर दशर्नक िसाथर्क,चारू कात छल मनोरम दृश्य,मुदा तखने आएल पथ एक वृ।<strong>ह</strong>े सारथी सूतजी के अिछ ई,आँिख झाँपल भौँ<strong>ह</strong>सँ ेत के श,<strong>ह</strong>ाथ लाठी झुकल की अिछ भेल?कु मार अिछ ई वृ,भोिग बाल युवा अवस्था जायअिछ भेल वृ आइ,की ई <strong>ह</strong>ोएत सभक संग,<strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ू भए जाएब वृ एक िदन?सभ अिछ बुझल ई खेल,फे र च<strong>ह</strong>ुिदस ई सभ करए िकलोल,<strong>ह</strong>िषत मुिदत बता<strong>ह</strong> तँ नि<strong>ह</strong> ई भीड़,घुिर चलू सूत जी आब,उानमे मोन कतए लाग!89


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्म<strong>ह</strong>लमे घुिर-िफिर भऽ िचन्ताम,पुिन लऽ आज्ञा राजासँ िनकलल अ,मुदा एि<strong>ह</strong> बेर भेटल एकटा लोक,पेट बढ़ल, झुकल लैत िनसास,रोगस्त छल ओऽ पूछल िसाथर्,सूत जी छिथ ई के की भेल?रोगस्त ई कु मार अिछ ई तँ खेल,कखनो ककरो लैत अिछ अपन अधीन,सूत जी घुरू भयभीत भेल<strong>ह</strong>ुँ <strong>ह</strong>म आइ,घुिर घर <strong>िव</strong>चिर-<strong>िव</strong>चिर कय िचन्तन,शुोधन िचिन्तत जािन ई घटनाम।आमोद मोदक कए आर बन्ध,रथ सारथी दुनू नव कएल बन्ध।फे र एक िदन पठाओल राजकु मार,युवक-युवती संग पठाओल करए <strong>िव</strong><strong>ह</strong>ार,मुदा तखने एकटा याा मृत्युक,<strong>ह</strong>े सूतजी की अिछ ई दृश्य,सजा-धजा कए चािर गोटे धए कान्<strong>ह</strong>,90


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मुदा तैयो सभ कािन र<strong>ह</strong>ल िकए नि<strong>ह</strong> जान।<strong>ह</strong>े कु मार आब ई सजाओल मनुक्ख,नि<strong>ह</strong> बािज सकत, अिछ ई काठ समान।कािन-खीिज जािथ समस्त ई लोक,छोड़ए ओकरा मृत्यु के लिन्<strong>ह</strong> जे ा।घुरू सारथी नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोएत ई बदार्श्त,भय नि<strong>ह</strong> अिछ एि<strong>ह</strong> बेर,मुदा बुिझतो आमोद मोदमे भेर,अज्ञानी सन कोना घुमब उान।मुदा नव सारथी घुरल नि<strong>ह</strong> ार,प<strong>ह</strong>ुँचल उान प खण्ड जकर नाम।युवतीगणकेँ <strong>दे</strong>लक आ<strong>दे</strong>श उदायी पुरोि<strong>ह</strong>त पु,करू िसाथर्केँ आमोद-मोदमे लीन,मुदा <strong>दे</strong>िख इन्जीत िसाथर्क अनासि,पुछल उदायी भेल अ<strong>ह</strong>ाँकेँ ई की?<strong>ह</strong>े िम क्षिणक ई आयु,बुिझतो <strong>ह</strong>म कोना गमाऊ,साँझ भेल घुिर युवतीसभ गेल,91


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सूयर्क अस्तक संग सांसारक अिनत्यताक बोध,पािब िसाथर् घुरल घर िचन्ता म,शुोधन <strong>िव</strong>चिलत मंणामे लीन।िकछु िदनक उपरान्त,माँिग आज्ञा बोन जएबाक,संग िकछु संगी िनकिल िबच खेत-पथार,<strong>दे</strong>िख चास <strong>दे</strong>ल खेत मरल कीट-पतंग,दुिखत बैिस उतड़ल घोड़ासँ अधः िसाथर्,बैिस जोमक गाछक नीचाँ धए ध्यान,पाओल शािन्त तखने भेटल एक साधु।छल ओऽ मोक्षक तािकमे म,सुिन ओकर गप <strong>दे</strong>खल <strong>ह</strong>ोइत अन्तधार्न।गृ<strong>ह</strong> त्यागक आएल मोनमे भाव,बोन जएबाक आब एखन नि<strong>ह</strong> काज।घुिर सभ चलल गृ<strong>ह</strong>क लेल,रस्तामे भेटिल कन्या एक,क<strong>ह</strong>ल अ<strong>ह</strong>ाँ छी जिनक पित,से छिथ िनयेन िनवृ।िनवृ शब्दसँ िनवार्णक संग,92


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सोिच मुिदत िसाथर् घुरल राज सभा,र<strong>ह</strong>िथ ओतए शुोधन मंीगणक िबच।क<strong>ह</strong>ल - लए संन्यास मोक्षक ज्ञानक लेल,करू आज्ञा दान <strong>ह</strong>े भू<strong>दे</strong>व।<strong>ह</strong>े पु कएल की गप,जाऊ पि<strong>ह</strong>ने पालन करू भए गृ<strong>ह</strong>स्थ,संन्यासक नि<strong>ह</strong> अिछ आएल बेर,तखन िसाथर् क<strong>ह</strong>ल अिछ ठीक,तखन दूर करू चािर टा <strong>ह</strong>मर भय,नि<strong>ह</strong> मृत्यु, रोग, वृावस्था आिब सकय,धन से<strong>ह</strong>ो क्षीण नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोए संगि<strong>ह</strong>।शुोधन क<strong>ह</strong>ल अिछ ई असंभव बात,तखन <strong>ह</strong>मर <strong>िव</strong>योगक करू नि<strong>ह</strong> पाताप।कि<strong>ह</strong> िसाथर् गेला<strong>ह</strong> म<strong>ह</strong>ल िबच,िचिन्तत एम्<strong>ह</strong>र-ओम्<strong>ह</strong>र घुिम िनकलिल बा,सूतल छंदककेँ क<strong>ह</strong>ल ेत वेगमान,कं थक घोड़ा अशालासँ लाऊ,सभ भेल िनमे भेर कं थक आएल,93


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्चढा िसाथर्केँ लए गेल नगरसँ दूर,नमस्कार किपलवस्तु,घुरब जखन पाएब जन्म-मृत्युक भेद।सोझाँ आएल भागर्व ऋिषक कु टी उतिर िसाथर्,लेलिन्<strong>ह</strong> रजिटत कृ पाण काटल के श,मुकु ट मिण आभूषण <strong>दे</strong>ल छंदककेँ ।अुधार ब<strong>ह</strong>ल छंदकक आँिख,जाऊ छंदक घुरु नगर जाऊ,नि<strong>ह</strong> िसाथर् <strong>ह</strong>म नि<strong>ह</strong> छी सुमन्त,छोिड़ राम घुरल अयोध्या नगर।घोटक कं थकक आँिखमे से<strong>ह</strong>ो नोर,तखने एक ाध छल आयल,कषाय व पि<strong>ह</strong>रने र<strong>ह</strong>ए क<strong>ह</strong>ल िसाथर्,<strong>ह</strong>मर शु व िलअ िदअ ई व,अदिल-बदिल दुनु गोटे व पि<strong>ह</strong>र,छंदक <strong>दे</strong>िख के लक णाम गेल घुिर।िसाथर् अएला<strong>ह</strong> आम सभ भेल चिकत,<strong>दे</strong>िख नाना<strong>िव</strong>ध तपस्या कठोर,94


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्नि<strong>ह</strong> संतु क भोगिथ पाबय लेल स्वगर्,अि<strong>ह</strong>ोक यज्ञ तपक <strong>िव</strong>िध <strong>दे</strong>िख,िनकिल चलल िकछु िदनमे िसाथर् आम छोिड़,स्वगर् नि<strong>ह</strong> मोक्षक अिछ <strong>ह</strong>मरा खोज,जाऊ तखन अराड मुिन लग <strong>िव</strong>ध्यको,नमस्कार मुिन णाम घुरू सभ जाऊ,िसाथर् िनकिल बिढ़ प<strong>ह</strong>ुँचला<strong>ह</strong> आगु।एम्<strong>ह</strong>र कं थकक संग छंदक खसैत-पड़ैत,एक िदनमे आएल मागर् आठ िदनमे चलैत,घरमुँ<strong>ह</strong>ा रस्ता आइ कम नि<strong>ह</strong> अिछ भेल अनन्त,घुिर सुनेलक खबिर कषाय व पि<strong>ह</strong>रबाक िसाथर्क,गौतमी मूिछत, यशोधरा कानिथ बािज-बाि<strong>ह</strong>,ए<strong>ह</strong>न कठोर <strong>ह</strong>ृदय िसाथर्क मुखेटा कोमल र<strong>ह</strong>ए,ओकरो सँ कठोर अिछ <strong>ह</strong>ृदय <strong>ह</strong>मर जे फाटए अिछ निञ,शुोधन क<strong>ह</strong>िथ दशरथक छल भाग्य,पु <strong>िव</strong>योगमे ाण <strong>ह</strong>मर िनकलए निञ अिछ।पुरि<strong>ह</strong>त आऽ मंीजी िनकिल ताकू जाय,भागर्व मुिनक आममे <strong>दे</strong>खू पूछू ओतए।95


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्जाय जखन सभ ओतए पूछल भागर्व क<strong>ह</strong>ल,गेलिथ अराड मुिनक आम िदस मोक्षक लेल बेकल।दुनू गोटे बिढ़ आगाँ <strong>दे</strong>खैत छिथ की,कु मार गाछक नीचाँ बैसल ओतए।पुरोि<strong>ह</strong>त क<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>े कु मार िपताक ई गप सुनू,गृ<strong>ह</strong>स्थ राजा <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>, बिल, राम आऽ बबा<strong>ह</strong>ु,के लिन्<strong>ह</strong> ा मोक्ष करू अ<strong>ह</strong>ाँ से<strong>ह</strong>ो।मुदा िसाथर् बोनसँ घुरता<strong>ह</strong> नि<strong>ह</strong>,मोक्षक लेलिन्<strong>ह</strong> अिछ ण तोरता<strong>ह</strong> नि<strong>ह</strong>।<strong>ह</strong>े िसाथर् पि<strong>ह</strong>न<strong>ह</strong>ु घुरल छिथ बोनसँ,अयोध्याक राम, शाल्व <strong>दे</strong>शक ुम आऽ राजा अंबरीष,<strong>ह</strong>े पुरि<strong>ह</strong>त जी घुरू थर् समय न छी कए र<strong>ह</strong>ल,राम आऽ िक आन नि<strong>ह</strong> उदा<strong>ह</strong>रण समक्ष,नि<strong>ह</strong> िबना तप कोनो क्यो ब<strong>ह</strong>टािर सकत,ज्ञान स्वयं पाएब नव रस्ता तकै त,घुरल दु<strong>ह</strong>ु गोटे गु-दूत िनयु कए।िसाथर् बिढ़ आगाँ कएल गंगाकेँ पार,राजगृ<strong>ह</strong> नगरी प<strong>ह</strong>ुँिच कए िभक्षा <strong>ह</strong>ण,प<strong>ह</strong>ुँिच पाण्डव-पवर्त जखन बैसलिथ,96


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्राजा िबम्बसार आिब बुझाओल ब<strong>ह</strong>ुत,सूयर्वंशी कु मार जाऊ घुिर,मुदा िसाथर् क<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>यक वंशज,मो<strong>ह</strong>केँ छोड़ल घुिर जाएब कतए,राजा से<strong>ह</strong>ो <strong>ह</strong>ोइछ कखन<strong>ह</strong>ुँ काल दुिखत,दास वगर्केँ से<strong>ह</strong>ो कखन<strong>ह</strong>ुँ भेटए छै खुशी।करू रक्षाक जाक संग अपन से<strong>ह</strong>ो,िसाथर् वैंतर आम िदश बढ़ला<strong>ह</strong>,मगधराज चिकत।अराडक आममे ज्ञान लेल गेला<strong>ह</strong> शाक्य,क<strong>ह</strong>ल मुिन अ<strong>िव</strong>ा अिछ पाँचटा,अकमर्ण्यता आलस्यक अिछ अन्<strong>ह</strong>ार,अन्<strong>ह</strong>ारक अंग अिछ ोध आऽ <strong>िव</strong>षाद,मो<strong>ह</strong> अिछ ई वासना जीवनक आऽ संगक मृत्यु,कल्याणक मागर् अिछ मागर् मोक्षक,मुदा िसाथर् क<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>े मुिनवर!आत्माक मानब तँ अिछ मानब अ<strong>ह</strong>ंकारकेँ ,अ<strong>ह</strong>ाँ गप नि<strong>ह</strong> रुचल बढ़ल आम उकक से।97


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्नगरी गेला<strong>ह</strong> राजिषक जे आम छल,मुदा नि<strong>ह</strong> उर भेटलक ओत<strong>ह</strong>ु िसाथर्क।गेला<strong>ह</strong> तखन नैरंजना तट पाँचटा िभक्षुक भेटल,छ<strong>ह</strong> बरख तप कएल मुदा अनुिरत छल।स्वस्थ तनमे भेटत मनसक क उर,ण कएल ई िनरंजनामे कएल ान ओऽ,बा<strong>ह</strong>र ब<strong>ह</strong>राए अएला<strong>ह</strong> तखने कन्या गोपराजक,ेत रंग नील वमे नन्द बाला जकर नाम छल,आयिल पायस पा लेने तृ भए िसाथर् भोजन कएल।पाँचू संगी <strong>दे</strong>िख ई िसाथर्क संग छोड़ल,मुदा ओऽ भेला<strong>ह</strong> सबल बोिधसत्वक ािक लेल,दृढ़ ण लए पीपरक तर ओऽ आसन <strong>दे</strong>लिन्<strong>ह</strong>,काल सपर् क<strong>ह</strong>ल <strong>दे</strong>खू ई नीलकं ठक झुण्डकेँ ,घुिम र<strong>ह</strong>ल चारू िदस अ<strong>ह</strong>ाँक,माण अिछ जे बोिधसत्व ा करब अ<strong>ह</strong>ाँ।सुिन ई तृण उठाए कएल ितज्ञा तखन,िसाथर् पाओत ज्ञान आऽ तखने उठत छोिड़ आसन।ांड छल स मुदा दु मार डरायल,काम<strong>दे</strong>व, िचायुध पुष्पसर नाम मारक,98


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्िसाथर् ा कए ज्ञान जगकेँ बताओत,<strong>ह</strong>मर सााज्यक <strong>ह</strong>ोएत की तखन,पु <strong>िव</strong>म,<strong>ह</strong>षर्, दपर् छल ओकर,पुी अरित,ीित,तृषा के से<strong>ह</strong>ो कए संग।चलू ई लेने ढाल ितज्ञाक,सत् धनुषपर बुिक वाण चढ़ाए,जीतत से की जीतए <strong>दे</strong>बए <strong>ह</strong>मरा सभ आइ।<strong>ह</strong>े िसाथर् यज्ञ कए पिढ़ कए शा,करू इन्पद ा भोगू भोग।छोड़ू आसन <strong>दे</strong>ब वाण चलाए।नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>लिन्<strong>ह</strong> िसाथर् एि<strong>ह</strong>पर ध्यान,मार तखन <strong>दे</strong>लक वाण चलाए,मुदा भेल कोनो नि<strong>ह</strong> पिरणाम।िशवपर से<strong>ह</strong>ो चलल र<strong>ह</strong>ए ई वाण,<strong>िव</strong>चिलत भेल र<strong>ह</strong>िथ ओऽ से<strong>ह</strong>ो,के अिछ ई से नि<strong>ह</strong> जान,<strong>ह</strong>े सैिनक <strong>ह</strong>मर <strong>िव</strong>कराल-<strong>िव</strong>िच,िशूल घुमाए, गदा उठाए,99


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्साँढ़क सन दए <strong>ह</strong>ुंकार,आऊ करू <strong>िव</strong>िजत अिछ शु <strong>िव</strong>कराल।राित घनघोर अन्<strong>ह</strong>िरयामे कतए छिथ चन्,तरेगणक से<strong>ह</strong>ो कोनो नि<strong>ह</strong> दशर्!मुदा सभ गेल थर् पदापर्ण भेल अदृश्य,मार जाऊ <strong>ह</strong>ोएत नि<strong>ह</strong> ई <strong>िव</strong>चिलत।<strong>दे</strong>खू एकर क्षमा तीक जटाक,धैयर् अिछ एकर जेना गाछक मूल,चिर पुष्प बुि शाखा धमर् फलक तीक।स्थान जतए अिछ आसन पृथ्वीक िथक नािभ,ा करत ई ज्ञान स<strong>ह</strong>जि<strong>ह</strong> आइ,परािजत मार गेल ओतएसँ भािग।राितक पि<strong>ह</strong>ल प<strong>ह</strong>िरमे शाक्य मुिन,पाओल वणर्न स्मरण पूवर् जन्मक स<strong>ह</strong>जि<strong>ह</strong>,दोसर प<strong>ह</strong>रमे िद चक्षु पािब,<strong>दे</strong>खल कमर्क फल वेदनाक अनुभूित,गभर् सरोवर नरक आऽ स्वगर् दु<strong>ह</strong>ुक,पाओल अनुभव <strong>दे</strong>खल खसैत स्वगर्<strong>ह</strong>ुसँ,अतृ भोगी जन्म, जरा, मृत्यु।100


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्बीतल तेसर प<strong>ह</strong>िर चािरममे जाए,पाओल ज्ञान बु भए पाओल शािन्त।शान्त मन शान्त छल पूणर् जगत,धमर् चारू िदस िबन मेघ अछार,सूचना <strong>दे</strong>ल दुन्दिभ बािज अकाश,सकल िदशा िसगणसँ दीमय छल,स्वगर्सँ वृि पुष्पक इक्षवाकु वंश ई मुिन छल,बैसल एि<strong>ह</strong> अवस्थामे सात िदन धिर मुिन शाक्य,<strong>िव</strong>मान चिढ़ अएला<strong>ह</strong> तखन <strong>दे</strong>वता दू टा,करू उार जगतक दए मोक्षक िशक्षा।आऽ िभक्षुपा लए अएला<strong>ह</strong> फे र एक <strong>दे</strong>व,कएल स्मरण अराड आऽ उकक बु,मुदा दु<strong>ह</strong>ु छल छोड़ल जगत ई तुच्छ।आब जाएब वाराणसी िभक्षु पाँचो संगी जतए,क<strong>ह</strong>ल <strong>दे</strong>िख बोिधक गाछ िदस े<strong>ह</strong>सँ।उर बुचिरतबु चलला<strong>ह</strong> असगरे रस्तामे िभक्षु एक भेटल101


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्तेजमय अ<strong>ह</strong>ाँ गुरु के छिथ अ<strong>ह</strong>ाँक<strong>ह</strong>े वत्स गुरु नि<strong>ह</strong> क्यो <strong>ह</strong>मरा कएल िनवार्ण <strong>ह</strong>म,सभ िकछु जानल जे अिछ जनबा योग्यलोक क<strong>ह</strong>ए छिथ <strong>ह</strong>मरा बुजा र<strong>ह</strong>ल छी काशी दुिखत कल्याण लेलदूर सँ <strong>दे</strong>खल वरुणा आ गंगाक िमलनगेला<strong>ह</strong> बु लगि<strong>ह</strong>मे मृगदाव वन।पाँचू संिग <strong>ह</strong>ुनक र<strong>ह</strong>िथ ओति<strong>ह</strong><strong>दे</strong>खैत अबैत <strong>िव</strong>चारल क्यो नि<strong>ह</strong> अिभवादन <strong>ह</strong>ुनकमुदा प<strong>ह</strong>ुँिचते ई की गप भेलसभ <strong>ह</strong>ुनक सत्कर छल लािग गेलआसन दए जखन बैसेलिन्<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ुनका सभ क्योउप<strong>दे</strong>श <strong>दे</strong>ब शुरु किरतिथ मुदा तखने बाजल िकयोअ<strong>ह</strong>ाँ तँ तत्वकेँ नि<strong>ह</strong> छी बुझैततप छोिड़ बीचि<strong>ह</strong> उठल छल<strong>ह</strong>ुँ िकएकबु क<strong>ह</strong>ल घोर तप आ आसि दुनुक <strong>ह</strong>म त्याग कएलमध्य मागर्केँ पकिड़ बोधत्व ा कएलएकर सूयर् अिछ सम्यक दृि आएकर सुन्दर रस्तापर चलैए सम्यक संकल्प102


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ई करैए <strong>िव</strong><strong>ह</strong>ार सम्यक आचरणक उपवनमेसम्यक् आजी<strong>िव</strong>का अिछ भोजन एकरसेवक अिछ सम्यक ायाम,शािन्त भेटैए एकरा सम्यक स्मृित रूपी नगरीमेआ सुतैए सम्यक समािधक िबछाओनपर ई।एि<strong>ह</strong> अांग योगसँ अिछ सम्भव ईजन्म, जरा, ािध आ मृत्युसँ मुि।मध्य मागर् चािरटा अिछ ुव सत्यदुख, अिछ तकर कारण, दुखक िनरोध, आ अिछ उपाय िनरोधककिडन्य आ ओकर चारू संगी सुनल ई,ा कएल सभ िदज्ञान ।<strong>ह</strong>े नरमे उम पाँचू गोटेभेल ज्ञान अ<strong>ह</strong>ाँ लोकिन के ?किण्डन्य क<strong>ह</strong>लिन्<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ँ, भेल भंते,किडन्य भेला<strong>ह</strong> तखन मुख धमर्वेातखनि<strong>ह</strong> यक्षसभ पवर्तपरसँ कएलक िस<strong>ह</strong>नाद,शाक्यमुिन अिछ कएलक धमर्च वितत,शील कील अिछ क्षमा-<strong>िव</strong>नय अिछ धूरी,बुि-स्मृितक पि<strong>ह</strong>या अिछ सत्य अि<strong>ह</strong>सासँ यु,103


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्एि<strong>ह</strong>मे बैिस भेटत शािन्त ई बाजल सभ यक्ष।मृगदावमे भेल धमर्च वतर्न।फे र अिजत आ ओकर चािर टा आन िभक्षुकेँकएल िनवार्ण धमर्मे बु दीिक्षत,फे र कु लपु यश ा कएल अ<strong>ह</strong>र्त पदयश आ चौवन गृ<strong>ह</strong>स्थकेँकएल बु समर्मे दीिक्षतघरमे रि<strong>ह</strong> कऽ भऽ सकै छी अनाशआ वनमे रि<strong>ह</strong>यो ा कऽ सकए छी आशिएि<strong>ह</strong>मेसँ आठ गोट अ<strong>ह</strong>र्त ा िशष्यकेँिबदा कए आठो िदशामे चलला<strong>ह</strong> बुप<strong>ह</strong>ुँिच गया िजतबाक र<strong>ह</strong>िन्<strong>ह</strong> इच्छािसिसभसँ यु काश्यप मुिनकेँ ।गयामे काश्यप मुिन कएलिन्<strong>ह</strong> स्वागत बुक,मुदा र<strong>ह</strong>बाक लेल <strong>दे</strong>ल अिशाला र<strong>ह</strong>ए छल म<strong>ह</strong>ासपर् जतए,राितमे मुदा ओ सपर् णाम कएल बुकेँभोरमे काश्यप <strong>दे</strong>खल सपर्केँ बुक िभक्षापामेकए णाम ओ आ <strong>ह</strong>ुनकर पाँच सए िशष्यसंग अएला<strong>ह</strong> काश्यक भाए गय आ नदी104


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्कएल स्वीकार धमर् बुका कएल गय उुंगपर िनवार्णधमर्क िशक्षालए सभ काश्यपकेँ संग बु प<strong>ह</strong>ुँचल राजगृ<strong>ह</strong>क वेणुवण,िबम्बसार सुिन आएल ओतए <strong>दे</strong>खल काश्यपकेँ बुक िशष्य बनलपूछल बु तखन काश्यपसँ छोड़ल अ<strong>ह</strong>ाँ अिक उपासना िकएक भंतेकाश्यप क<strong>ह</strong>ल मो<strong>ह</strong> जन्म रि<strong>ह</strong> जाइछ <strong>दे</strong>नेआ<strong>ह</strong>ुित अिमे कएने पूजा पाठ ओकर,बुक आज्ञा पािब कएल काश्यप िद शिक दशर्नआकाशमध्य उिड़ अिक समान जिर कए,तखन िबम्बसारकेँ <strong>दे</strong>ल बु अनात्मवादक िशक्षा<strong>िव</strong>षय, बुि आ इिन्क संयोगसँ अबैछ चेतनताशरीर इिन्य आ चेतना अिछ िभआ अिभ से<strong>ह</strong>ो।िबम्बसार भऽ स दान बुकेँ वेणुवन <strong>दे</strong>लतथागतक िशष्य अिजत नगर गेल िभक्षाक लेलकिपल संदायक लोक <strong>दे</strong>िख तेज पूछल अ<strong>ह</strong>ाँक गुरु के ?क<strong>ह</strong>ल अिजत सुगत बु छिथ जे इक्षवाकु वंशकसए<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>मर गुरु क<strong>ह</strong>ए छिथ िबन कारणक नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइछ िकछु ओउपितष्य ाणकेँ ा भेल ज्ञान क<strong>ह</strong>लक ओ मौल्यायनकेँमौल्यायनकेँ से<strong>ह</strong>ो ा भेलैक सम्यक दृि सुिनकेँ105


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सुिन वेणुवनमे उप<strong>दे</strong>श त्यागल जटा दंडपि<strong>ह</strong>िर काषाय कएल साधना ा कएल परम पदकाश्यप वंशक एकटा धिनक ाण छोड़ल पी पिरजनिसि भेटल ि<strong>ह</strong>नका म<strong>ह</strong>ाकाश्यप नामसँ।कोसलक ावस्तीक धिनक सुद आएल वेणुवनगृ<strong>ह</strong>स्थ रि<strong>ह</strong>तो ा भेल तत्वज्ञान ओकराउपितष्य संगे सुद गेल ावस्ती नगरजेत के र वनमे <strong>िव</strong><strong>ह</strong>ार बनएबाक कएल िनित्जेत र<strong>ह</strong>ए लोभी ढेर पाइ लेलक जेतवनकमुदा <strong>दे</strong>िख दैत पाइ <strong>ह</strong>ृदय पिरवितत भेल ओकरसभटा वन <strong>दे</strong>लक ओ <strong>िव</strong><strong>ह</strong>ारक लेल<strong>िव</strong><strong>ह</strong>ार शीे बिन गेल उपितष्यक संरक्षकत्वमे।बु फे र राजगृ<strong>ह</strong>सँ चिल <strong>दे</strong>लिन्<strong>ह</strong> किपलवस्तु िदसओतए िपता शुोधनकेँ <strong>दे</strong>ल बौ रूपी अमृतकोनो पु िपताकेँ नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>ने र<strong>ह</strong>ए ईकमर् धरए अिछ मृत्युक बादो पछोड़कमर्क स्वभाव, कारण, फल, आयक र<strong>ह</strong>स्य बुझू,जन्म, मृत्यु, म, दुखसँ फराक पथ ताकू106


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आनन्द, नन्द,कृ िमल, अनुरु, कु न्डधान्य, <strong>दे</strong>वद, उदाियकए <strong>ह</strong>ण दीक्षा छोड़ल गृ<strong>ह</strong> सभअिनन्दन उपािल से<strong>ह</strong>ो कएल <strong>ह</strong>ण दीक्षाशुोधन <strong>दे</strong>ल राजकाज भाए केँर<strong>ह</strong>ए लगला<strong>ह</strong> राजिष जेकाँ ओफे र बु कएल वेश नगरमेन्योध वनमे बु प<strong>ह</strong>ुँिचिचन्तन कल्याणक जीवक करए लगला<strong>ह</strong>।फे र ओ ओतए सँ िनकिल गेला<strong>ह</strong> सेनिजतक <strong>दे</strong>स कोसलावस्तीक जेतवन छल ेत भवन आ अशोकक गाछसँ सितसुद कएल स्वणर्मालासँ स्वागत बुककएल जेतवन बुक चरणमे समिपत।सेनिजत भेल धमर्मे दीिक्षततीथर्क साधु सभक कए शंकाक समाधानकएल बु <strong>ह</strong>ुनका सभकेँ दीिक्षत।ओतएसँ अएला<strong>ह</strong> बु फे र राजगृ<strong>ह</strong>ज्योितष्क, जीवक, शूर, ोण,अंगदकेँ उप<strong>दे</strong>श दए,कएल सभकेँ संघमे दीिक्षत।ओतएसँ गंधार जाए राजा पुष्करकेँ कएल दीिक्षत107


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>िव</strong>पुल पवर्तपर <strong>ह</strong>ेमवत आ साता दुनू यक्षकेँ उप<strong>दे</strong>श दएअएला<strong>ह</strong> जीवकक आवन।ओतए कए <strong>िव</strong>ाम घुमैत-िफरैतप<strong>ह</strong>ुँचल आपण नगर,ओतए अंगुलीमाल तस्करकेँकएल दीिक्षत ेमक धमर्मे।वाराणसीमे अिस्ततक भािगन कात्यायनकेँ कएल दीिक्षत<strong>दे</strong>वद मुदा भए ईष्यार्लु संघमे चा<strong>ह</strong>लक पसारए अरािरगृकू ट पवर्तपर खसाओल िशलाखंड बुपरराजगृ<strong>ह</strong> मागर्मे छोड़ल <strong>ह</strong>ुनकापर बता<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ाथीसभ भागल मुदा आनन्द संग र<strong>ह</strong>ल बुकलग आिब गजराज भए गेल स्वस्थ कएल णाम झुिक कएउप<strong>दे</strong>श <strong>दे</strong>ल गजराजकेँ बु<strong>दे</strong>खल ई लीला राजम<strong>ह</strong>लसँ अजातशुभए गेल ओ<strong>ह</strong>ो िशष्य तखन बुक।राजगृ<strong>ह</strong>सँ बु अएला<strong>ह</strong> पाटिलपुमगधक मंी वषार्कार बनए छल दुगर्बु कएल भ<strong>िव</strong>ष्यवाणी <strong>ह</strong>ोएत ई नगर िसतखन तथागत गेला<strong>ह</strong> गौतम ारसँ गंगा िदसगंगापार कु टी गाममे<strong>दे</strong>ल उप<strong>दे</strong>श धमर्क108


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्फे र गेला<strong>ह</strong> निन्दाम जतए भेल छल ब<strong>ह</strong>ुत रास मृत्युदए सान्त्वना गेला<strong>ह</strong> वैशाली नगरीिनवास कएल आपालीक उानमेेत व धिर अएली<strong>ह</strong> ओबु चेताओल िशष्य सभकेँ धरू संयम र<strong>ह</strong>ब िस्थरज्ञानमे लऽ बोधक ओखधज्ञाक वाणसँ शिक धनुषसँ करू अपन रक्षा।आपाली आिब पओलक उप<strong>दे</strong>शभेलैक ओकरा घृणा अपन वृिसँमाँगलक धमर्लाभक िभक्षा,बु कएलिन्<strong>ह</strong> ाथर्ना ओकर स्वीकार,संगि<strong>ह</strong> आए<strong>ह</strong> िभक्षाक लेल अ<strong>ह</strong>ाँक ार ।सुिन ई गप जे आएल छिथ बु आपालीक उानिलच्छवीगण अएला<strong>ह</strong> बुक समीपबु <strong>दे</strong>लिन्<strong>ह</strong> शीलवान र<strong>ह</strong>बाक सन्<strong>दे</strong>श,िलच्छवीगण <strong>दे</strong>लिन्<strong>ह</strong> िभक्षाक लेल अपन-अपन घर अएबाक आमन्ण,पािब आमन्ण क<strong>ह</strong>लिन्<strong>ह</strong> बुमुदा जाएब <strong>ह</strong>म आपालीक ारकारण <strong>ह</strong>ुनका <strong>ह</strong>म <strong>दे</strong>िलयिन्<strong>ह</strong> अिछ वचन।िलच्छवीगणकेँ लगलिन्<strong>ह</strong> ई कनेक अनसो<strong>ह</strong>ाँत,मुदा प्पिब उप<strong>दे</strong>श बुक,109


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २घुरला<strong>ह</strong> अपन-अपन घर-ार।मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्पराते आपालीसँ <strong>ह</strong>ण कए िभक्षाबु गेला<strong>ह</strong> वेणुमती करए चािर मासक बस्सावास।चािर मास िबतओला उर,र<strong>ह</strong>ए लगला<strong>ह</strong> मकर् ट सरोवरक तट।ओति<strong>ह</strong> आएल मार,क<strong>ह</strong>लक <strong>ह</strong>े बु नैरंजना तटपर अ<strong>ह</strong>ाँक संकल्पजे िनवार्णसँ पूवर् करब उार <strong>दे</strong>खाएब रस्ता दोसरोकेँ ,आब तँ कतेक छिथ मु, कतेक छिथ मुि पथक अनुगामी,आब कोनो टा नि<strong>ह</strong> बाँचल अिछ कारणकरू िनवार्ण ा।क<strong>ह</strong>लिन्<strong>ह</strong> बु, <strong>ह</strong>े मारनि<strong>ह</strong> करू िचन्ता,आइसँ तीन मासक बाद,ा करब <strong>ह</strong>म िनवार्ण,मार <strong>ह</strong>ोइत स तृगेल घुिर,बु धऽ आसन ाणवायुकेँ लेलिन्<strong>ह</strong> िचमे110


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आ िचकेँ ाणसँ जोिड़ योग ारा समािध कएल ा।ाणक जखने भेल िनरोध,भूिम <strong>िव</strong>चिलत, <strong>िव</strong>चिलत भेल अकास,आनन्द पूछल करू अनु<strong>ह</strong> िलच्छवी सभपर,िकएक ई धरा आ आकास,दलमिलत मत्यर् आ िदलोक।बु क<strong>ह</strong>लिन्<strong>ह</strong> आिब गेल छी <strong>ह</strong>म बा<strong>ह</strong>र,छोिड़ अपन को,मा तीन मास अनन्तरछोड़ब ई <strong>दे</strong><strong>ह</strong>,िनवार्ण मे र<strong>ह</strong>बा लेल सतत ।आनन्द सुिन ई करए लागल <strong>ह</strong>ाोस,सुिन <strong>िव</strong>लाप िलच्छवी गण जुिट से<strong>ह</strong>ो,<strong>िव</strong>लापमे भऽ गेला<strong>ह</strong> संग जोड़ ।बु सभकेँ बुझा-सुझा,चलला<strong>ह</strong> वैशालीक उर िदशा।प<strong>ह</strong>ुँिच भोगवती नगरी,<strong>दे</strong>ल िशक्षा जे <strong>िव</strong>नय अिछ <strong>ह</strong>मर वचन,जे बोल अिछ <strong>िव</strong>नय<strong>िव</strong><strong>ह</strong>ीन,111


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २से अिछ नि<strong>ह</strong> धमर्।तखन मल्लक नगरी पापुर जाए,मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अपन भ चुंदक घरमे कएल भोजन बु,दए ओकरा उप<strong>दे</strong>श िबदा भेला<strong>ह</strong> कु शीनगरक िदस।संगे चुन्दक पार कएल इरावती धारसरोवर तटपर कए <strong>िव</strong>ाम,कए ि<strong>ह</strong>रण्यवती धारमे ान,क<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>े आनन्द,दुनू शालक गाछक बीच करब <strong>ह</strong>म शयन।आजुक राितक उर प<strong>ह</strong>र,करब ा िनवार्ण।<strong>ह</strong>ाथक बनाए गेरुआ,दए टाँगपर टाँग,लऽ दि<strong>ह</strong>ना करोट क<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>े आनन्द,बजा आनू मल्ल लोकिनकेँ ,भेँट करबा लेल िनवार्ण पूवर्,शान्त िदशा, शान्त ा-भालु,शान्त िचड़ई शान्त सभटा जन्तु।आिब मल्ल लोकिन कएल <strong>िव</strong>लाप,112


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मुदा बु दए सांत्वना घुरेलिन्<strong>ह</strong> सभकेँ ।आएल सुभ िदंडी संन्यासी तकर बाद,पािब अांग मागर्क िशक्षा,क<strong>ह</strong>ल सुभ <strong>ह</strong>े करुणावतारअ<strong>ह</strong>ाँक मृत्युक दशर्नसँ पि<strong>ह</strong>ने <strong>ह</strong>म करएचा<strong>ह</strong>ैत छी िनवार्ण ा,बैसल ओ पवर्त जेकाँआ जेना िमझा जाइत अिछ दीया<strong>ह</strong>वाक झोँकसँ,ति<strong>ह</strong>ना क्षणेमे कएलक िनवार्ण ा।छल ई <strong>ह</strong>मर अिन्तम िशष्य,सुभक करू अिन्तम संस्कार ।बीतल आध राित,बु बजाए सभ िशष्यकेँ ,<strong>दे</strong>ल ाितमोक्षक उप<strong>दे</strong>श,कोनो शंका <strong>ह</strong>ोए तँ पूछू आइ,अिनरु क<strong>ह</strong>ल नि<strong>ह</strong> अिछ शंका आयर् सत्यमे ककरो।बु तखन ध्यानक एकसँ चािरम त<strong>ह</strong>मे प<strong>ह</strong>ुँिच,ा कएल शािन्त।113


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्भेल ई म<strong>ह</strong>ापिरिनवार्ण,मल्ल सभ आिबउठेल बुकेँ स्वणर्क शव-िश<strong>िव</strong>कामे,नागारसँ बा<strong>ह</strong>र भए कएलिन्<strong>ह</strong> पार ि<strong>ह</strong>रण्यवती धार,मुदा शवकेँ चन्दनसँ सजाए,जखन लगाओल आिग, नि<strong>ह</strong> उठल िचन्गािर,िशष्य काश्यप छल िबच मागर्,ओकरा अिबते लागल िचतामे आिग।मल्ल लोकिन बीिछ अिस्थ धऽ स्वणर्कलशमे,आनल नगर मध्य,बादमे कए भवन पूजाक िनमार्ण,कएल अिस्थकलश ओतए <strong>िव</strong>राजमान।फे र सात <strong>दे</strong>शक दूत,आिब मँगलक बुक अिस्थ,मुदा मल्लगण कएल अस्वीकार,तँ बजड़ल युक यु,सभ आिब घेरल कु शीनगर,मुदा ोण ाण बुझाओल दुनू पक्ष।बाँिट अिस्थकेँ आठ भाग,114


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ोण लेलक ओ घट आ िपसल गण छाउर बुक,सभ घुरला<strong>ह</strong> अपन <strong>दे</strong>श आब।अिस्थ कलश छाउर पर बनाए स्तूप,करए गेला<strong>ह</strong> पूजा अचर्ना जाए,दसटा स्तूप बिन भेल ठाढ़,जतए अखण्ड ज्योित आ घण्टाक <strong>ह</strong>ोए िननाद।फे र राजगृ<strong>ह</strong>सँ आएल पाँच सए िभक्षु,आनन्दकेँ <strong>दे</strong>ल गेल ई काज,बुक सभ िशक्षाकेँ कि<strong>ह</strong> सुनाऊ,<strong>ह</strong>ोएत ई सभ सम आब।<strong>ह</strong>म ई छल<strong>ह</strong>ुँ सुनने एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>ेँ,कएल सम्पूणर् वणर्न नीक तर<strong>ह</strong>ेँ।कालान्तरमे अशोक स्तूपसँ लए धातु कए कएक सए <strong>िव</strong>भाग,बनाओल कएक सए स्तूप,ाक तीक।जि<strong>ह</strong>या धिर अिछ जन्म, अिछ दुख,पुनजर्न्मसँ मुि अिछ मा सुख,तकर मागर् <strong>दे</strong>खाओल जे म<strong>ह</strong>ामुिन,115


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्शाक्यमुिन सन दोसर के अिछ शु।म<strong>ह</strong>ावीर<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>क राजधानी छल वैशाली,गण्डकी ब<strong>ह</strong>ैत र<strong>ह</strong>िथ ओतए,िलच्छवीगणक गणराज्य,गण्डकीक तटपर दू टा टोल,ाण आ क्षियक कु ण्डाम,क्षिय कु ण्डाममे जनम लेल ज्ञातृकु लक मुिखया िसाथर् िपता,मुिखया चेतकक बि<strong>ह</strong>न िशला छिल माता,जाि<strong>ह</strong> राित आएल गभर् भेल माताकेँ स्व,भोरमे पिण्डतगण क<strong>ह</strong>लिन्<strong>ह</strong> एकर अथर्,<strong>ह</strong>ोएत तापी पुयोित116


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्एक <strong>ह</strong>ेरायल सखीभरल पूरल जीवन मे िकछु <strong>ह</strong>ेरायके आभासएक <strong>िव</strong>िच दु:ख सऽ सखी अिछ उदासफुगी पर जेना फुलैल एक असगर पलासनोरके नुकाबैत ऑिख करैत <strong>ह</strong>ॕसक प््रायासजीवन तऽ िनरतर बढ़ल जा र<strong>ह</strong>ल छललेिकन ओकर मोन घुिर-घिर जा अटकलजतऽ िबतौने छल अड़ता सऽ भरलजीवनके अनुशासन<strong>ह</strong>ीन मुदा उमुक्त पलएक <strong>ह</strong>मरे लग छल ओकर अतमर्न <strong>दे</strong>खारसोचल<strong>ह</strong>ुॅं समयके फैसलाके करी वीकारपरतु अि<strong>ह</strong> सऽ नि<strong>ह</strong>ं दूर भेल मोनक <strong>िव</strong>कारएना तऽ <strong>ह</strong>मर संगी भेनाई भेल िधारबीतल बात िबसरऽओकरो क<strong>ह</strong>िलयै जाि<strong>ह</strong>िदनउपाय सुझेनाई जेना भऽ गेल आर किठनअपन <strong>ह</strong>ठमे दृढ़ <strong>ह</strong>ोयत गेल िदन प््राितिदनकी जािन ककर भरोसमे छल अभािगननि<strong>ह</strong>ं कम कऽ सकल<strong>ह</strong>ुॅं ओकर आसिक्त117


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्कतेक ोध छल भरल ओकरा प््राितबस सोचैत र<strong>ह</strong>ल<strong>ह</strong>ुॅं ओकरे दऽ िदन राितओ यत भऽ िलख र<strong>ह</strong>ल छल प््रोमक पातीकािमनी कामायनी: मैिथली अंेजी आ ि<strong>ह</strong>न्दीक ीलांस जनर्िलस्ट छिथ।चक् काचक् का जे संकृित के शान छल ़आब उित के प<strong>ह</strong>चान बिन गेल ।अि<strong>ह</strong> सय समाज में जे जतेक नम<strong>ह</strong>रतेकरा लग ततेक चक् काबङका दाैङल छाेटका दाैङलतेकरा पाॅछा नेंगङा दाेैङ र<strong>ह</strong>ल अिछआ दाेेैिङ दाैिङ क बैसा<strong>ह</strong>य लागलनब नब पेेैघ पेेेेेेेेेैघ सुर सुर चक् काजेकर िकछु पूछ नेेेेेै छले118


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ैसे<strong>ह</strong>ाे गुङिक र<strong>ह</strong>ल अिछचारू कात चक् के चक् काआ ़ ‘ अि<strong>ह</strong> चक् का सॅ जाम भ र<strong>ह</strong>ल अिछनगरक म<strong>ह</strong>ानगरक सीिमत सङकगारा गारी ठाेकम ठाेकथाना पुिलस काेट कच<strong>ह</strong>री जेळसब<strong>ह</strong>क पाछा लािग गेल अिछ चक् काचक् का <strong>ह</strong>टै तखन नेेै जाम <strong>ह</strong>टतैडंडा बरसाबेेेेेेेेेैत पुिलसबाे थकलेेैकाेनाे राेक नैइर् ससरित ससरितटतेक ऊपर प<strong>ह</strong>ुॅच गेल अिछज सॅ नीचाम<strong>ह</strong>ा<strong>िव</strong>नाशक ढलान छेेैचक् का के िनयित आब कीगित आगाॅ बढते क़ढलान प चिढआेि<strong>ह</strong> ठाम <strong>िव</strong>राम लेतए119


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्त काेनािक अि<strong>ह</strong> प साेचलि<strong>ह</strong> कि<strong>ह</strong>याेआधुिनक <strong>िव</strong>ज्ञानी लाेकॉ पंकज पराशर (१९७६- )। मो<strong>ह</strong>नपुर, बलवा<strong>ह</strong>ाट चपराँव कोठी, स<strong>ह</strong>रसा। ारिम्भक िशक्षासँ स्नातक धिर गामआऽ स<strong>ह</strong>रसामे। फे र पटना <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ालयसँ एम.ए. ि<strong>ह</strong>न्दीमे थम ेणीमे थम स्थान। जे.एन.यू.,िदल्लीसँ एम.िफल.।जािमया िमिलया इस्लािमयासँ टी.वी.पकािरतामे स्नातकोर िप्लोमा। मैिथली आऽ ि<strong>ह</strong>न्दीक ितित पिका सभमेक<strong>िव</strong>ता, समीक्षा आऽ आलोचनात्मक िनबंध कािशत। अंेजीसँ ि<strong>ह</strong>न्दीमे क्लॉद लेवी स्ॉस, एब<strong>ह</strong>ार् िफशर, <strong>ह</strong>कु शा<strong>ह</strong>आ ूस चैट<strong>िव</strong>न आिदक शोध िनबन्धक अनुवाद। ’गोवध और अंेज’ नामसँ एकटा स्वतं पोथीक अंेजीसँअनुवाद। जनसामे ’दुिनया मेरे आगे’ स्तंभमे लेखन। रघुवीर स<strong>ह</strong>ायक साि<strong>ह</strong>त्यपर जे.एन.यू.सँ पी.एच.ी.।रावलिपंी - पंकज पराशर(एक)रावलिपंी सँ आइयो ब<strong>ह</strong>ुत दूर लगैत छैक ला<strong>ह</strong>ौरब<strong>ह</strong>ुत दूर...जतय स्वतंता के र समवेत स्वरचं नरमेधक अनंत इित<strong>ह</strong>ास मे बदिल गेल छलदूर-दूर <strong>ह</strong>ोइत समय मे अनघोल करैत अनंत स्वर-ृ ंखला...जे<strong>ह</strong>ो सब छल िनकट से दूर भेल जा र<strong>ह</strong>ल अिछदूर-दूर <strong>ह</strong>ोइत ब<strong>ह</strong>ुत िकछु<strong>िव</strong>लीन भेल जा र<strong>ह</strong>ल अिछचारू िदशा मे ट<strong>ह</strong>लैत इंसाफी मरड़ आ छड़ीदार लोकिनइंसाफ करबाक लेल अपस्यांतवतर्मान सँ भ<strong>िव</strong>ष्य धिर आस्त <strong>ह</strong>ोइतअगुताएल छिथ इित<strong>ह</strong>ासो मे घुिर कए120


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्इंसाफ करबाक लेल(दू)जखन <strong>ह</strong>म फोन पर <strong>ह</strong>ोइत छी खांटी मातृभाषीमायक लेल बजैत िचंता<strong>ह</strong>रण बोलआ िक टैक्सी रोकै त ाइवर करीम खानअ<strong>िव</strong>ास आ आयर् भरल स्वर मे पुछैत अिछ--भाय तोंय ि<strong>ह</strong>ंदुस्तानी छ<strong>ह</strong>ो?<strong>ह</strong>मरा अब्बा सँ तनी िमलभो-<strong>ह</strong>ुिन बोलइ छिथन इए<strong>ह</strong> बोलीजे तोंय अखनी बोलइ र<strong>ह</strong>ोआ शनै: शनै: पसिर जाइत अिछ <strong>ह</strong>मरा टैक्सी मेआकु ल-व्याकु लअ<strong>िव</strong>भािजत <strong>दे</strong>शक भागलपुर आ मुंगेरला<strong>ह</strong>ौरक बाट मे(तीन)<strong>ह</strong>मरा ाकघरक मो<strong>ह</strong>र मे आइयो कायम अिछ मुंगेरआ एतय कतरनी धानक चूड़ा मोन पाड़ैत करीम खानक वृ िपतादुिनया सँ जयबा सँ पूवर् एक बेर जाइ चा<strong>ह</strong>ैत छिथ अपन <strong>दे</strong>सकोसएकटा <strong>दे</strong>श भेटबाक बादो ओ तकै त छिथअपन <strong>दे</strong>सकोसअपन <strong>दे</strong>स स नगर-नगर बौआइत कइक कोस<strong>ह</strong>म प<strong>ह</strong>ुंचल छी रावलिपंीजतय आइयो पछोड़ धयनें अिछ<strong>दे</strong>सकोसकोस-कोस पर पिरवितर्त <strong>ह</strong>ोित पािनएतेक कोस दूर ओि<strong>ह</strong>ना लगैत अिछजे<strong>ह</strong>न अपन गाम के र इनारकआ दस कोस पर पिरवितर्त <strong>ह</strong>ोइत बोलीसािठ-एकसठ बरखक बादो ओ<strong>ह</strong>ने लगैत अिछजे<strong>ह</strong>न आजुक भागलपुरक<strong>ह</strong>म तकै त छी इित<strong>ह</strong>ास िदस121


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आ सामूि<strong>ह</strong>क स्मृित सँ <strong>िव</strong>लीन इित<strong>ह</strong>ास <strong>ह</strong>मरा िदसजे भेटैत अिछ <strong>ह</strong>मरा कइक कोस दूररावलिपंी मे(चािर)जतय एक्के संग घिट र<strong>ह</strong>ल अिछ अनेक घटनाचग<strong>ह</strong>ूमक िचक्कस लेल तनाइत ए.के -सैंतािलससैंतािलस सँ सैंतािलसक चवृि <strong>दे</strong>खैतठाम-ठाम सँ आयल रावलिपंीक िकछु वृजनउच्चिरत करैत छिथ मं जकां-इस्लामाबादइस्लाम-आबादआ...बादआबाद लोकक बीचसब बरबाद(पांच)बाघाक बाधाांक संपूणर् बाधा सँ बेशी मोसिकल छैक नुनूतोंय अइल<strong>ह</strong>ो <strong>ह</strong>मरा सँ मुलाकात करल<strong>ह</strong>ो...िमलल<strong>ह</strong>ोिमल <strong>िव</strong>लीन <strong>ह</strong>ोइत अस्सी बरखक जमकल नोर मे<strong>ह</strong>मरा मा ल<strong>ह</strong>ो...ल<strong>ह</strong>ो...ल<strong>ह</strong>ो...के र सृिक सब सँ आिदम स्वर पंचम मेभागलपुरक सामूि<strong>ह</strong>क स्मृित सँ <strong>िव</strong>लीन इित<strong>ह</strong>ासकजीवंत कथावतर्मानक कै नवास पर पसिर र<strong>ह</strong>ल छल!(2008)सुबोध ठाकु र122


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्1मनमे उठैये बेर-बेर <strong>िव</strong>चारनि<strong>ह</strong> स<strong>ह</strong>बए आब अयाचारशदक वाण चलेबए<strong>ह</strong>म अपन सौय शिक्त बढ़ेबएसुदर िमिथला पेंिटंग ओ संकृित सँखान-पान िमिथलाक वैभव सँदुिनयाँमे <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>क माँिटक अलख जगेबए<strong>ह</strong>म अपन सौय शिक्त बढ़ेबएमृदु भाषा अिछ अपन धरो<strong>ह</strong>रजाि<strong>ह</strong>सँ बनब <strong>ह</strong>म सभक र्<strong>दे</strong>रसे आब सभकेँ जनेबए<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>क कािटक अलख जगेबए2िपया <strong>ह</strong>मर पर<strong>दे</strong>िशया<strong>ह</strong>ोली खेलब ककरा संग िपया <strong>ह</strong>मर पर<strong>दे</strong>िसया यौके बुझत <strong>ह</strong>मर उदगार,के दोसर करत <strong>िव</strong>चारिपया <strong>ह</strong>मर पर<strong>दे</strong>िशया औ।केश फुजल मन अिछ सुतल123


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>ह</strong>ृदय के वेदना अिछ मुदा जागलके दोसर करत एकर पिरितकार,नाि<strong>ह</strong> से बुझै <strong>ह</strong>मर सनेि<strong>ह</strong>या यौ<strong>ह</strong>ोिल खेलब ककरा संग िपया <strong>ह</strong>मर पर<strong>दे</strong>िशया यौ।बैिर बानाल <strong>ह</strong>मर मधुमास, जगबै रि<strong>ह</strong>-रि<strong>ह</strong> कामना और आश,कोयिलया के कु<strong>ह</strong>ुक मन के सतबैसे नि<strong>ह</strong> बुझै नीरमोि<strong>ह</strong>या यौ<strong>ह</strong>ोली खेलब ककरा संग िपया <strong>ह</strong>मर पर<strong>दे</strong>िशया यौ ।क<strong>ह</strong>ै सुबोध धिन जुिन कानु जुरिशतल मे करै ले िशतलऔता<strong>ह</strong> अ<strong>ह</strong>ां के मनबिसया यौ ।मूल अँेजी कथा : अनदर संडेकथाकार : गैपर अमीडामैिथली रूपातरण : डॉ. शंभु कुमार िसं<strong>ह</strong>एकटा आर रिब124


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ओ अपन पड़ोसक पाथरसँ भरल फशर् वला <strong>ह</strong>ातामे जयबाक लेल जि<strong>ह</strong>ना दरबजा खोललक, भोरकशीतल <strong>ह</strong>वा ओकर वागत केलकैक। ओतए केवल पाँचे टा घर छलैक जाि<strong>ह</strong>मे र<strong>ह</strong>’ वलाक अपन पुतैनीनाम छलैक, ओकर वाडर् केर पुतैनी नाम छलैक, अमीडा वाडो। दरबजाक बा<strong>ह</strong>र पुरनका कल, जकराब<strong>ह</strong>ुत पि<strong>ह</strong>नि<strong>ह</strong> नबका कल केर कारणेँ छोिड़ <strong>दे</strong>ल गेल छलैक, ताि<strong>ह</strong>सँ नमगर नोकगर बरफ लटकल र<strong>ह</strong>ैक।ओकरासँ सटले इनार <strong>दे</strong>ख-रेख केर अभावमे सूिख गेल छलैक। तैय<strong>ह</strong>ुँ एि<strong>ह</strong>पर एखनधिर बालु नि<strong>ह</strong> जमलछलैक।रोडाओ ेगेजा झुकल, आँगुरसँ ओकरा पकड़लक आ ओि<strong>ह</strong> जमलका बरफकेँ एखनि<strong>ह</strong> पूरब िदससँआिब र<strong>ह</strong>ल सुरूजक िकरण केर समक्ष उठौलक। ओि<strong>ह</strong> बरफ पर काश केर िकरण पिड़ति<strong>ह</strong> इधनुषी रंगजगमगा उठलैक।छोटगर-सन गेट, जाि<strong>ह</strong>पर प रूपसँ ेगेजा <strong>िव</strong>ला िलखल छलैक, अपन कजा पर झुलल चरर्-चरर् केरआवाज भेलैक, ई आवाज <strong>ह</strong>ाता केर जानवरकेँ सचेत क’ <strong>दे</strong>लकैक। जे िक ओकर तीक्षा क’ र<strong>ह</strong>ल छल,बुझनामे आयल जे ओ सभ कि<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ो, “चारा केर समय तँ कखनि<strong>ह</strong> भ’ चुकल छैक?रोडाओ पाथरक बाट छोिड़ भूसासँ झाँपल धरती पर आएल आर पयरक नीचाँ नरम मौसममे बनलखुरसँ बनल उभर-खाभर बाट म<strong>ह</strong>सूस कएलक। पूबिरया <strong>दे</strong>वालक इमारतकेँ पार क’ कए जखन ओ दरबाजाखोललक तँ ओकर वागत बाछाक आवाज आर पिरिचत जानवर सभक म<strong>ह</strong>क कएलक।उठलका कूड़ादानक मुँ<strong>ह</strong> खुजल आर <strong>दे</strong>वालसँ लािग कए टनटनाएल, आर एकटा भुरा केश (फर)फ<strong>ह</strong>राएल, जेना जलखै क’ र<strong>ह</strong>ल मूस उछिल पड़ल <strong>ह</strong>ो। ओकरा ठोरपर छोट-सन अपभाषा एलैक आ ओचारा नापै वला बरतनसँ मूसकेँ मारलक। आगूक एक घंटामे ओ िबना िकछु िबसरने अपन िदनचय एकिनयत गितसँ पूणर् कएलक। ओ अपन भोरक कएल गेल काजसँ आनद उठौलक आ पिरिचत दाियव ओकराआमसंतुिक अनुभूित <strong>दे</strong>लकैक।रोडाओ ब<strong>ह</strong>ुत बेसी ेम यक्त कर’ वला यिक्त नि<strong>ह</strong> छल, मुदा चारा <strong>दे</strong>बा काल बाछा ओकर <strong>ह</strong>ाथचाटैत र<strong>ह</strong>ैक आ िबलाइ ओकरा पयरसँ अपन पीठ न<strong>ह</strong>ु-न<strong>ह</strong>ु रगड़ैत छल, एि<strong>ह</strong>सँ ओ बेसी आािदत भ’ र<strong>ह</strong>लछल, जाि<strong>ह</strong> भावकेँ ओ ायः िछपौने र<strong>ह</strong>ैत छल, तािक लोक भाँिप नि<strong>ह</strong> सकए। ओकर सब काज पूणर् <strong>ह</strong>ोइत-<strong>ह</strong>ोइत सुरूज बगैचा आ आन गाछ-<strong>िव</strong>रीछ पर पड़ल ओसकेँ मेटाबैत-जराबैत अपन छाँ<strong>ह</strong>ी छत आर बगैचाकअधखुला थान पर पसारने जाइत छल। भानसघरमे घुसति<strong>ह</strong>ँ ओकरा एकटा सुखद अनुभूित भेलैक िकएत तँमिम आँच पर सूगरक माउस शनैःशनैः सीझैत र<strong>ह</strong>ैक, जकर तेज म<strong>ह</strong>क ओकरा आािदत कएलक। अपनाजेबीमे <strong>ह</strong>ाथ डािल ओ सलाय िनकाललक जकरा ओ ायः एकटा चामक बौगलीमे राखैत र<strong>ह</strong>ैक, आ एक िदनपि<strong>ह</strong>लुका पाईपकेँ भर’ आ सुनगाब’ क लेल ओ बढ़ल। ओकर ई काज ओकर िथर आ मद गित वलािनयामकक अनुरूप छलैक। जेना-जेना काश अपन पयर पसारलक, मिम लील रंगक मेघसँ <strong>ह</strong>वा भिर125


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्गेलैक। टोवक लौ जि<strong>ह</strong>ना एकटा भभकारक संग कम-बेसी <strong>ह</strong>ोइक ति<strong>ह</strong>ना ओकर यान ितिदनक चीज-बीतपर चिल जाइक। जाड़मे बा<strong>ह</strong>र अएलाक बाद ओकरा भानसघरक गरमी िदवाव जकाँ बुझाइक। क्योओकरा आइ याद केने <strong>ह</strong>ेतैक, ओ सोचलक, मुदा नाता पर िकछु बािज नि<strong>ह</strong> भेलैक.....कखन<strong>ह</strong>ुँ िकछु बेसीनि<strong>ह</strong> क<strong>ह</strong>ल गेलैक, कतेक समय बीत गेलैक एखन धिर? ओ सािठक अिछ वा एकसिठ केर? ओ मरण नि<strong>ह</strong>क’ सकल।ठीक! ओ धीरे सँ बाजल, “जँ <strong>ह</strong>म नि<strong>ह</strong> याद क’ सकैत छी तँ क्यो आन िकएक?” ओ अपन पयरपसारलक आ ठाढ़ भ’ गेल। दरबजा लग खूँटीसँ टाँगल कोट केँ पार करैत ओ अपन जैकैट पि<strong>ह</strong>रलक ओकोनमे राखल छड़ीकेँ <strong>ह</strong>ाथमे एना पकड़लक जेना ओ ओकर पुरान मीत <strong>ह</strong>ोइक।रोडाओ दरबजासँ बा<strong>ह</strong>र िनकिल सड़क पार कएलक, चारू िदस गामक अवलोकन कएलक। कोनाए<strong>ह</strong>न एि<strong>ह</strong> छोट-सन गाम ‘पारा’ मे सभ चीज बदैल गेलैक। वषर्क अविधमे सभ िकछु उसरा<strong>ह</strong> भ’ गेलैक,मुदा ओ जानैत छलैक जे धरतीक नीचाँ सूतल जीवन समयक जादूसँ फेर जािग उठतैक। ओ घुमल आनापल-जोखल पयरेँ सड़कक नीचाँ िदस चिल पड़ल, एकटा छोटका बाट पर जतए एकटा किरया-झबड़ाकुकुर ितिदन दौड़क याशामे तीक्षा करैत छल। कुकुर अपन उजक पि<strong>ह</strong>ल फोटमे गाछ आ झुरमुटिदस दौड़ पड़ल, ओ <strong>िव</strong>िभ कारक गंधकेँ सूँघलक आ िनरीक्षणक बाद नव आनदमे डूिब गेल।कुकुर ‘लैकी’ रूकल, अपन कानकेँ ठाढ़ कए बुझू जेना <strong>ह</strong>वामे अपन पिरिचत जूताक चािलक विनकेँपकड़’ चा<strong>ह</strong>ैत <strong>ह</strong>ो। उजक दोसरि<strong>ह</strong> फोटमे ओ सिय भ’ गेल, अपन मािलकक चािलक अनुसरण करएलागल, सड़कक कात-कात रोचक चीज सभकेँ ओ जाँच’ लागल। पयर उठाकए ओ अपन जागीरकेँ कुकुरकमुामे िनितताक संग िचित कएलक।गलीक मोड़ पर रोडाओ अपन छड़ीकेँ एकटा लािटक बैग, जाि<strong>ह</strong>पर—दुबई यूटी ी—लाई दुबई—प रूपसँ िलखल र<strong>ह</strong>ैक आ जकरा जारमे कोनो लापरवा<strong>ह</strong> फेक <strong>दे</strong>ने छलैक, ताि<strong>ह</strong>मे खोधबाक लेलरूकल। ओ सावधानीसँ एि<strong>ह</strong> वतुकेँ उठाकए कूड़ेदानी िदस ल’ गेल, ई सोचैत जे ओ एना करबलाक बगैचामेफेिक <strong>दे</strong>त। मोनमानी जे<strong>ह</strong>न चीज ओकरा भीतर ोध उप क’ दैत छलैक, ओ यवथा ओ िनयमक पक्षधरछल, सभ चीज-बीतक लेल एकटा िनयत थान आ सब थानक चीज-बीत अपन थान पर। कोनो चीजखराब नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत छलैक, तागक टुकड़ी सभ जमा कएल जाइत छलैक आ लािटक के पी धिर त<strong>ह</strong> लगाकए राखल जाइत छलैक। जकरा ओ यथर् पदाथर् बुझैत छल ओकरा अपन िपयरगर लाल रंगक टाइलसँबनल घरक िपछुआड़मे उिचत मौसम आ <strong>ह</strong>वाकेँ <strong>दे</strong>िखकए ओकरा जरा दैत छलैक।रोडाओ एक जागरूक यिक्त छल, भोरसँ ल’ कए साँझ धिर काज करबाक आदित ओ अपन उिमरकआरिभकि<strong>ह</strong> अवथामे डािल नेने छल, माँिटसँ जी<strong>िव</strong>का िनकालबाक आ ओकरा संगि<strong>ह</strong> अपन पिरवारक जीवन-यापन चलएबाक लेल अपना-आपकेँ योग्य बनएबाक ओकरा गवर् छलैक। ओकरा अपना-आप पर गवर् <strong>ह</strong>ेबाक126


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्एकटा आर कारण छलैक ओ ई जे ओ ने तँ ककर<strong>ह</strong>ुँ सँ िकछु माँगैत छल आ ने ओकरा पर ककर<strong>ह</strong>ुँ कोनोकजर् छलैक। ओकरा भगवानसँ डर लागैत छलैक आ ओ ईरीय तवकेर िनभर्रतासँ अवगत छल, मुदागामक चचर्-शासन, संगि<strong>ह</strong> प<strong>िव</strong> ॉस केर छोट पदािधकृत छोट चैपल केर आलोचक से<strong>ह</strong>ो छल। ओ नेकेवल अपन <strong>िव</strong>चार सबकेँ वा अपन कोनो जान’वलाकेँ सुनबैत छल, अिपतु अपन भावनाकेँ अपन पमुखमुासँ यक्त से<strong>ह</strong>ो क’ दैत छल अथवा गपक काल <strong>िव</strong>षयक उर चुपीसँ द’ दैत छल।नम<strong>ह</strong>र तंग सड़कसँ खेत धिर ओकर याा आर एक छोट नदी पतझड़ केर पातसँ भारी भ’ गेल छलआ ओकरा पयर तर दबा गेल छलैक, कखन<strong>ह</strong>ुँ-कखन<strong>ह</strong>ुँ डािरकेँ टुटबाक आवाज केँ छोिड़। कुकुर अपननाँगिर आ मुँ<strong>ह</strong>क संग कखन<strong>ह</strong>ुँ-कखन<strong>ह</strong>ुँ कटनूर मूसक िबलक लग सूँिघ लैत छल, जतय मूस भोरे-भोर अपनघरक <strong>िव</strong>तार करबाक <strong>ह</strong>ेतु ब<strong>ह</strong>ुत रास मािट ब<strong>ह</strong>ार कएने छल, ओ ओकर ताजा गंध िच<strong>ह</strong>ैत छल।जि<strong>ह</strong>ना ओ गाछसँ बा<strong>ह</strong>र आएल, रूिक गेल। कुकुर “लैकी” फवारासँ जे िक सालो भिर बलबलाइतर<strong>ह</strong>ैत छलैक, पािन पी कए खासँ बा<strong>ह</strong>र आएल, माथ ि<strong>ह</strong>लाकए पािन झाड़लक आ एकटा िचपकल गुरचाकेँिनकालबाक लेल ओ अपन कान ि<strong>ह</strong>लबैत नीचाँ बैिस गेल। अपन ेक्षण थानसँ रोडाओ गाड़ीक बाट <strong>दे</strong>ख’लागल, मानू गाम पर कोनो चोटकेर िनसान छैक, शोरगुल करैत गाड़ी धुइयाँ िनकालैत एना बुझाइक जेनाकंकरीटक फीता पर चुी चिल र<strong>ह</strong>ल <strong>ह</strong>ो। गामक शांितक भीतर आमघातक जदीबाजीमे ओ गाड़ी सभचुपचाप <strong>दे</strong>ख’ जायसँ अजान बढ़ल जाइत छल।रोडाओ बनाओल जा र<strong>ह</strong>ल सड़ककेँ यानसँ <strong>दे</strong>खलक, अमोल जमीनसँ <strong>ह</strong>ाथ धो लेबाक कारणेँ ओकरादुख छलैक, मुदा ओकरा बदलामे <strong>दे</strong>ल गेल <strong>ह</strong>रजानासँ ओ खुश छल। ओ माँिट खोध’ वला उपकरणसँचिकत छल, ओकर आकार आ काज करबाक क्षमतासँ ओ अिभभूत छल, अंततः पिरणाम जे ओआयर्चिकत छल िकएकतँ जे िकछु ओकरा <strong>दे</strong>खा पड़ैत छल ओ ओकरा समझसँ दूर छलैक। अपनाजवानीक िदनकेँ याद करैत ओ अपन सािठ बरखक अवथासँ पाछू <strong>दे</strong>खलक, जखन केवल खेत आ गाछ-िबरीछ, पड़ोसक गाम नगोआ, सेिलगाओ धिर <strong>दे</strong>खल जा सकैत छल आर प<strong>ह</strong>ाड़क उपर माटे-डी-ग्यूिरमइसकूलक भवन..... जतय धिर ओकर दृि जा सकैत छल।कैक तर<strong>ह</strong>क पिरवतर्न भेल छलैक मुदा रोडाओ पतः एकरा वीकार नि<strong>ह</strong> क’ सकल जे, जे िकछुभेलैक से नीकेक लेल भेलैक। िभनसरबाक काजक लेल आवाज दैत चचर् केर घंटा <strong>ह</strong>वामे प सुनबामेआएल, समय <strong>दे</strong>खबाक लेल ओ दि<strong>ह</strong>ना <strong>ह</strong>ाथ सँ वाकट वला जेबीसँ घड़ी िनकाललक आ कैक बेर घुमा-िफराकए <strong>दे</strong>खलाक बाद ओकरा आिपस रािख <strong>दे</strong>लक। फेर ओ पाइप भरबाक लेल अपना <strong>ह</strong>ाथ पर तमाकुलरगड़लक, अपन अयत <strong>ह</strong>ाथक आँगुरसँ <strong>िव</strong>िधवत पाइप भरलक आ आिगक सुलगा सॲटलक। आगू बढ़बासँपूवर् ओ कैक बेर सॲट मािर धुइयाँ िनकािल अपनाकेँ आत कएलक जे तमाकू बरोबिर जड़ैत र<strong>ह</strong>ए।127


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्घरक बा<strong>ह</strong>र लटकल धातुक बुरूश सँ ओ अपन जूामे लागल मािट झारलक आ फेर बुरूश सँ गंदगीसाफ कएलक। ओ भानसघरमे गेल जूता उतारलक आ दरबजा लग पुतर्गाली कुस पर बैिस गेल, अपनपिछला जनमिदन पर भेटल पन<strong>ह</strong>ी (चपल) अपन पयरमे पि<strong>ह</strong>र लेलक।दुपर<strong>ह</strong>क भोजन (िडनर) बार<strong>ह</strong> बजे मेज पर राखल जाइत छलैक। आन चीज जकाँ भोजन से<strong>ह</strong>ो िनयतसमय पर खा लेल जाइत छलैक, लंच शदक योग नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत छलैक. दूध दू<strong>ह</strong>’ आर चारा <strong>दे</strong>लाक पात्नाता आठ बजे <strong>दे</strong>ल जाइत छलैक। बार<strong>ह</strong> बजे िडनर, चािर बजे चा<strong>ह</strong> आर दस बजे सपर (राितक भोजन)। एि<strong>ह</strong> तर<strong>ह</strong>ेँ सभ िदनक िदनचय िनयत छलैक, ई म तखनि<strong>ह</strong> बदलैक जखन क्यो भेंट कर’ आबैक वाकोनो समाचार <strong>दे</strong>ब’ आबैक।मेज पर बैसैत ओि<strong>ह</strong> रिबक भोजन करबाक <strong>ह</strong>ेतु ओ काँटा आ चू उठौलक.....बदामी रंगक भाफिनकलैत सालनसँ झाँपल पुिडंग केर सुन<strong>ह</strong>रा रंग पैघ टुकड़ा। एकर बाद ओकरा समक्षि<strong>ह</strong> बीफ (सुगरकमाउस) राखल र<strong>ह</strong>ैक, जकरा ओ अपन समक्ष राखल चूकेँ टील पर धार तेज करैत िनकाललक। ककर<strong>ह</strong>ुँआन कारक भोजन पिस <strong>ह</strong>ेबाक िथितमे ओ<strong>ह</strong>ो सभ भोय पदाथर् ओतए राखल र<strong>ह</strong>ैक, सामायतः रिबकभोजन ककर<strong>ह</strong>ुँ लेल पयत <strong>ह</strong>ोइत छल।चा<strong>ह</strong>क समय चािर बजे भलैक। चा<strong>ह</strong> पीलाक पात् ओ िखड़कीसँ आबैत रोशनीक िदस पीठ क’ कएबैसबाक लेल सामने वला घरमे गेल। अपन चमा लगौलक आ शेष दुिनयाँक समाचार जानबाक लेल ओ रिबिदनका समाचार-प उठौलक। ओ शीि<strong>ह</strong> अलसा गेल, जि<strong>ह</strong>ना ओकरा पर िन सवार <strong>ह</strong>ोमए लागलैक, ओमाथकेँ आरामसँ कुरसीक कुशन पर रािख <strong>दे</strong>लक।घर मे लोकक आवाजसँ रोडाओ जािग गेल—दौड़बाक कारणेँ पयरक खड़बड़ा<strong>ह</strong>िट आ दूई बच्चा ाराएक दोसराकेँ धकेलैत दरबाजा खोलबाक आवाज, ओि<strong>ह</strong> दुनूकेँ ओकरा लग प<strong>ह</strong>ुँिच पासर्ल <strong>दे</strong>बाक जदी। ओकुरसी पर चढ़ल ओकरा चुमलकै आर जमिदन केर बधाई <strong>दे</strong>लकैक, ओ बड़ कुशलतासँ एक दोसराकेँ अपनबा<strong>ह</strong>ुपाशमे जकड़लक।पि<strong>ह</strong>ने ककर पासर्ल खोलल जाय? एि<strong>ह</strong> समयाक समाधान ‘लेडीज फटर्’ कि<strong>ह</strong> कए समाधान कएल गेल।बालक बाजल, “दादा नीक चीजकेँ बादक लेल राखैत छिथ”। जि<strong>ह</strong>ना टकराव केर िथित उप भेलैक, ओओि<strong>ह</strong> दुनूकेँ कपड़ा बदलबाक आ बा<strong>ह</strong>र जा कए खेलबाक लेल क<strong>ह</strong>लकैक। जेना ओकरा दुनूकेँ मोनमेआनदक अनुभूित भेलैक, ओकरा कानमे <strong>ह</strong>ँसी केर आवाज आिब टकराएल।भानसघरमे नओ बजबाक आवाज सुनबा धिर, दुप<strong>ह</strong>रसँ साँझ धिर ओकर मीत, संबंधी लोकिनक बधाईओ उप<strong>ह</strong>ार ल’ कए अएबाक म चिलति<strong>ह</strong> र<strong>ह</strong>लैक। ओ राितकेँ पि<strong>ह</strong>र’ जाएवला पयजामा पि<strong>ह</strong>रलक, खूीसँकाफर् खॴचलक गरदिनमे लपेटलक आ जाड़क अनुसारेँ ओकरा नीक जकाँ बा<strong>ह</strong>लक, सभ िदनक128


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्रािकालीन िनयमक अनुसार लकड़ीक नमगर ‘अदाबो’ सँ मुख्य ार धिर िखड़की ओ दरबजाक िछटिकनीजाँचलक। िखड़की लग राखल एक ब<strong>ह</strong>ुत म<strong>ह</strong>वपूणर् चीज—छओ सेलवला बड़का टाचर् उठौलक, ओकरकाशमे अपन सभ सामान केर िनरीक्षण कएलक।ओकरासँ कनेक आगू सदा ओकरा संग र<strong>ह</strong>’वला ओकर कुकुर लैकी ओकरा संगि<strong>ह</strong>-संग घूमल।अकाशमे जगमग करैत तरेगण केर राितमे जि<strong>ह</strong>ना ओ उपर <strong>दे</strong>खलक, शीतल बसात ओकरा गाल पर थपेड़ामारलकैक, एकटा मिम काशक संग चान फामर् केर घरकेँ आलोिकत करैत र<strong>ह</strong>ैक।आपस आबैत ओ सभ दरबाजाकेँ बंद कएलक आर ई सुिनित कएलक जे सभ िकछु सुरिक्षत अिछ िकनि<strong>ह</strong>। तखन ओ उिठकए भानसघरमे राखल चमचम करैत कागदक टुकड़ा उठौलक। कागदक नीचाँ िलखलशद र<strong>ह</strong>ैक, “जमिदन मुबारक.....िदन मंगलमय <strong>ह</strong>ो ”।ओ िलखावट पर यान <strong>दे</strong>लक, शदकेँ धीरे-धीरे पढ़लक आर फेर मोनि<strong>ह</strong>-मोन मुसकी <strong>दे</strong>लक आ जोरसँक<strong>ह</strong>लक।“भगवानक सौगध, <strong>ह</strong>ँ........ई एकटा नीक रिब र<strong>ह</strong>ल।”बालानां कृ ते- 1. मध्य-<strong>दे</strong>श याा आ 2. <strong>दे</strong>वीजी- ज्योित झा चौधरी1. मय <strong>दे</strong>श यााछठम िदन :२८ िदसबर १९९१ , शिनिदन :आई जबलपुरमे <strong>ह</strong>मर सब<strong>ह</strong>क यााक पि<strong>ह</strong>ल थान छल मोतीलाल ने<strong>ह</strong>रू पाकर्'।अतकबगान <strong>िव</strong>िभ प््राकारक पुप सऽ सुसिजत छल।जग<strong>ह</strong> जग<strong>ह</strong> पर राखल <strong>ह</strong>ाथी, बाघ, चीताइयािदक मूिर् से<strong>ह</strong>ो आकषर्क छल।संयाकालमे <strong>ह</strong>ोए वला संगीतमय फबाराके <strong>ह</strong>मसब नि<strong>ह</strong>ं <strong>दे</strong>खसकल<strong>ह</strong>ुॅं।अतय एकटा छोट वीिमंग पुल छै।एक ठाम रानी दुगवतीक <strong>िव</strong>शाल प््राितमा छै जाि<strong>ह</strong>केनीचा रानीक जीवनी संक्षेपमे लीखल अिछ।अि<strong>ह</strong> अनुसारे रानी दुगवतीक जम सन् १५२४ ईसवीमें तथा मृयु सन् १५६४ ईसवीमे भेल छलैन।अकर बाद <strong>ह</strong>मसब िचेस पाकर् प<strong>ह</strong>ुॅंचल<strong>ह</strong>ुॅं जतयझूला, लाइड इयािद छल।129


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्आगॉं रानी दुगवतीक सं<strong>ह</strong>ालय छै जतय प््राागैित<strong>ह</strong>ािसक कालक वतु सब राखलछै।िकछु प््राितमा तऽ बा<strong>ह</strong>र बगान मे राखल छल।जेनािक िमुख कािर्केय (११म शतादी),सूयर् प््राितमा (१०म शतादी), राजलमी (११म शतादी), <strong>दे</strong>व एवम् उपासक (१३म शतादी),साधु (१०म शतादी), चतुभुर्जी <strong>दे</strong>वी (१०म शतादी), नाग दपित (१०म शतादी), युगल दपित(११म शतादी), लमीनारायण (१०म शतादी), <strong>दे</strong>वी (११म शतादी) इयािद।अि<strong>ह</strong> सं<strong>ह</strong>ालयकिशलायास मुख्यमंी पंिडत उािरका प््रासाद िमक कमर्ठ करसऽ नगर िनगम जबलपुर उाराआयोिजत कैल गेल छल।अि<strong>ह</strong> सं<strong>ह</strong>ालय के अनेक दीघमे बॉंटल गेल छै।दीघ नंबर 1 मे शैव मत सऽ सबिधत प््राितमा सब छै।ई सब मूिर् जबलपुर के दमाईिजलाक िभ भागसऽ प््राात भेल छै।ए<strong>ह</strong>ेन अनुमान छै जे अि<strong>ह</strong> सब<strong>ह</strong>क िनमण १०म एवम् १२मशतादीक बीच भेल छै।अि<strong>ह</strong> दीघमे उमा, म<strong>ह</strong>ेर, पावर्ती, िशवनातक, <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र, भैरव इयािद केप््राितमा <strong>िव</strong>राजमान छै।दीघ नबर २ मे भगवान <strong>िव</strong>णुक <strong>िव</strong>िभ रूपक प््राितमा सुरिक्षत राखलछै।ई सब उर मयकालक िनिमर् छै।दीघ नबर ३ मे जैन तीथर्कर और जैन शासक <strong>दे</strong>वीसब<strong>ह</strong>क प््राितमा छै जे िपुरीके कलचुरी राजाक रायकालमे िनिमर् भेल छै।अि<strong>ह</strong> सब<strong>ह</strong>क अितिरक्त अि<strong>ह</strong>सं<strong>ह</strong>ालयमे अनेको प््रााचीन िशलालेख सुरिक्षत छै।अि<strong>ह</strong>मे सऽएक िशलालेख ाी िलिप भटगॉंव सऽ प््राात भेल छै।अि<strong>ह</strong>मे मनुष आऽ पशुक िचक खुदाईकैल गेल छै।अतय लो<strong>ह</strong>गा आऽ च<strong>दे</strong>लकालक आयताकार िशलालेख से<strong>ह</strong>ो छै।अि<strong>ह</strong> ठाम सऽ ब<strong>ह</strong>रा <strong>ह</strong>मसब भोजन केल<strong>ह</strong>ुॅं। भोजनोपरात <strong>ह</strong>मसब भेड़ाघाटप<strong>ह</strong>ुॅंचल<strong>ह</strong>ुॅं।जबलपुर सऽ मा २३ िकलोमीटरक दूरी पर िथत संगमरमरक प<strong>ह</strong>ाड़क बीच <strong>िव</strong>शालजलपातक भयताक वणर्न शदमे केनाई असभव लागैत अिछ।अखन तक जतेक जलप््रापात<strong>दे</strong>खने र<strong>ह</strong>ी ई सबस सुदर आऽ <strong>िव</strong>शाल छल।अमरकटकमे नमर्दाक बायकाल अवलोिकत <strong>ह</strong>ोइतअिछ आऽ अतय नमर्दाक युवावथाक उम रूपक दशर्न <strong>ह</strong>ोएत अिछ।जल प््रावा<strong>ह</strong>क विन सऽपूरा वातावरण तरंिगत छल तथा जलक छोट छोट कण पूरा वातावरण मे भरल छल। शात भऽकऽ अतय घटॲ िबताबक मोन <strong>ह</strong>ोइत छल।अतक थानीय गरीब िनवासी सब जाि<strong>ह</strong>मे १२ वषर्तक के छोट बच्चा सब से<strong>ह</strong>ो शािम छल पाई उारे लोक सबके झरना सबसऽ िघरल अतेकवेगवान धारमे डुबकी करतब <strong>दे</strong>खा पयर्टक सब<strong>ह</strong>क मनोरंजन करैत छल।130


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्भेड़ाघाटक मुख्य आकषर्ण आर एकटा छै।से छै चॱसठ योिगनी मिदर।ई मंिदर एकटाप<strong>ह</strong>ाड़ी पर िथत छै।अि<strong>ह</strong>मे चारू िदस चौसठ टा मिदर योिगनी सब<strong>ह</strong>क छै आर बीचमे म<strong>ह</strong>ा<strong>दे</strong>वकमिदर छै।अि<strong>ह</strong> मंिदरक िनमण ८म शतादीमे भेल छलै।तखन अि<strong>ह</strong>पर छत नि<strong>ह</strong>ं छलै।मुदा १०मशतादीमे अि<strong>ह</strong>पर छत बना <strong>दे</strong>ल गेलै।अकरा िकछु लोक तांिक के िसिथल मानैतछिथ।अकर बाद <strong>ह</strong>मसब नमर्दा नद के एक आर वरूप माबर्ल रॉक्स <strong>दे</strong>खैलेल गेल<strong>ह</strong>ुॅं।अतयसंगमरमर के प<strong>ह</strong>ाड़ीक बीच ब<strong>ह</strong>ैत नमर्दा नद अयंत रमणीय लागैत छै।अतय पथड़के नाशीकैल समान सब कम दाम मे आ ब<strong>ह</strong>ुत सुदर िडज़ाइन सब उपलध छै।कोनो नाम वा वाक्यसंगमरमरके पथर पर खुदवायल जा सकैत छै। मोल मोलाई खूब चलैत छै। <strong>ह</strong>मरा एकटासीिनयर लड़का दू टा फूलदानी एकटाके दाम मे खरीदवा <strong>दे</strong>लक।अि<strong>ह</strong> ठाम नौका <strong>िव</strong><strong>ह</strong>ार से<strong>ह</strong>ोखूब <strong>ह</strong>ोइत छल। <strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ु सब ब<strong>ह</strong>ुत उसुक भेल<strong>ह</strong>ुॅं मुदा िशक्षक सब नि<strong>ह</strong>ं मानलैथ।अकर बाद <strong>ह</strong>मसब जवा<strong>ह</strong>रलाल ने<strong>ह</strong>रू पयर्टक पाकर् गेल<strong>ह</strong>ुॅं जतय <strong>िव</strong>िभ जतुके िपंजरामेबद पौल<strong>ह</strong>ुॅं।ई पाकर् कम आ िचिड़याघर बेसी लागैत छल।अकर बाद <strong>ह</strong>मसब अपन अथायीबसेरा पॕवार <strong>ह</strong>ोटल' आिब गेल<strong>ह</strong>ुॅं।2.<strong>दे</strong>वीजी :<strong>दे</strong>वीजी ः रामायण सप् ता<strong>ह</strong>मे िचकला ्रादशर्नी<strong>दे</strong>वीजी सबलग रामायण सप् ता<strong>ह</strong> पर चच कऽ र<strong>ह</strong>ल छली।ताि<strong>ह</strong> पर रामायणक <strong>िव</strong>शेषतापर ज्ञानवर्न <strong>ह</strong>ुअ लागल।आेना तऽ रामायणक नाम के नि<strong>ह</strong>ं सुनने अिछ।ि<strong>ह</strong>दू धमवलबी सब131


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अि<strong>ह</strong> म<strong>ह</strong>ाकायके पूय मानै छैथ।वािमिक रिचत संकृत के रामायण के अनेकाें भाषामे अनुवादभेल अिछ।लेिकन भगवान रामक जीवनीके सवर् ्राथम ि<strong>ह</strong>दीमे िलिखकऽ ‘राम चिरत मानस’ केरूपमे घरर् घर तक प<strong>ह</strong>ुॅंचाबै वला म<strong>ह</strong>ामानव छलैथ म<strong>ह</strong>ाक<strong>िव</strong> तुलसीदास िजनका अि<strong>ह</strong> कायकरचनामे दू वषर् सात मि<strong>ह</strong>ना छबीस िदन लगलैन।संवत् 1631 कऽ रामनवमी िदन वै<strong>ह</strong> याेग र<strong>ह</strong>ैजेना िक ेतायुगमे रामजम िदन र<strong>ह</strong>ै। तुलसीदासजी आेि<strong>ह</strong> िदन रामचिरत मानस िलखनाइर् ्राारभ केला आर संवत् 1633 के मागर्शीषर् शुक् लपक्षमे राम<strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong>क िदन साताे काड पूणर्भेलैन। ्राारभमे ज्ञानी पिडत सब अि<strong>ह</strong> म<strong>ह</strong>ाकायके ि<strong>ह</strong>दी रूप आऽ जनर्जन तक प<strong>ह</strong>ुॅंचैत <strong>दे</strong>िखअ ्रास छलैथ मुदा बादमे ी मधुसूदन सरवतीजी अपन समित अि<strong>ह</strong> लाेक सऽ <strong>दे</strong>लिखन ःर्“ आनद कानने िमनजंगमतुलसीतर ्उः।क<strong>िव</strong>तामरी भाित राममरभूिषता।। ”अथत् अि<strong>ह</strong> काशीरूपी आनदवनमे तुलसीदास चलैत िफरैत तुलसी के गाछ छैथिजनकर क<strong>िव</strong>ता रूपी मंजरी ब<strong>ह</strong>ुत सुदर छैन आ ताि<strong>ह</strong>पर राम रूपी भॕवरा सदैव मंडराइत र<strong>ह</strong>ैतअिछ।रामायणमे युगपुर ् उष रामके जीवनी छैन जाि<strong>ह</strong>मे सबसऽ म<strong>ह</strong>त् वपूणर् घटना अिछ रावणकपराजय। अि<strong>ह</strong>मे सतयुगक अलगर्अलग पिरिथित के िनिम अनेकाे आदशर् चिर ्रातुत कैलगेल अिछ। आ अि<strong>ह</strong>के ्राितिदन पाठ घरमे सुख शाित आनैत अिछ। तैं आे क<strong>ह</strong>लिखन जेघरमे रामचिरतमानस जरूर राखी आ पढ़ी। अकर <strong>ह</strong>र ्रासंग मनुयके िकछु िशक्षा दैत छै आमागर्दशर्न करैत छै।<strong>दे</strong>वीजीक अि<strong>ह</strong> वक् तय सऽ सब ्राभा<strong>िव</strong>त छल। आगामी रामायण सप् ता<strong>ह</strong>मे रामायणकचिर पर <strong>िव</strong>चार<strong>िव</strong>मशर् तथा रामायणक ्रासंग पर समीक्षाक कायर्म बनल। <strong>िव</strong>ाथ सबरामायणक <strong>िव</strong>िभ ्रासंगपर िचकलाक ्रादशर्नी लगेलैथ। िशक्षक सब लेल नूतन पीढ़ीरामायणक ्रासंगके काेनाकऽ ्रातुत कऽ र<strong>ह</strong>ल छिथ से ब<strong>ह</strong>ुत म<strong>ह</strong>त् वपूणर् छलैन।बा लोकिन ारा स्मरणीय ोक132


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्१.ातः काल मु<strong>ह</strong>ूर् (सूयदयक एक घंटा पि<strong>ह</strong>ने) सवर्थम अपन दुनू <strong>ह</strong>ाथ <strong>दे</strong>खबाक चा<strong>ह</strong>ी, आ’ ई ोक बजबाकचा<strong>ह</strong>ी।कराे वसते लमीः करमध्ये सरस्वती।करमूले िस्थतो ा भाते करदशर्नम्॥करक आगाँ लमी बसैत छिथ, करक मध्यमे सरस्वती, करक मूलमे ा िस्थत छिथ। भोरमे ताि<strong>ह</strong> ारे करकदशर्न करबाक थीक।२.संध्या काल दीप लेसबाक काल-दीपमूले िस्थतो ा दीपमध्ये जनादर्नः।दीपाे शङ्करः ोक्ः सन्ध्याज्योितनर्मोऽस्तुते॥दीपक मूल भागमे ा, दीपक मध्यभागमे जनादर्न (<strong>िव</strong>ष्णु) आऽ दीपक अ भागमे शङ्कर िस्थत छिथ। <strong>ह</strong>ेसंध्याज्योित! अ<strong>ह</strong>ाँकेँ नमस्कार।३.सुतबाक काल-रामं स्कन्दं <strong>ह</strong>नूमन्तं वैनतेयं वृकोदरम्।शयने यः स्मरेित्यं दुःस्वस्तस्य नश्यित॥जे सभ िदन सुतबासँ पि<strong>ह</strong>ने राम, कु मारस्वामी, <strong>ह</strong>नूमान्, गरुड़ आऽ भीमक स्मरण करैत छिथ, <strong>ह</strong>ुनकर दुःस्वन भऽ जाइत छिन्<strong>ह</strong>।४. न<strong>ह</strong>ेबाक समय-गङ्गे च यमुने चैव गोदाविर सरस्वित।नमर्<strong>दे</strong> िसन्धु कावेिर जलेऽिस्मन् सििध कु रू॥<strong>ह</strong>े गंगा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नमर्दा, िसन्धु आऽ कावेरी धार। एि<strong>ह</strong> जलमे अपन सािध्य िदअ।५.उरं यत्समुस्य ि<strong>ह</strong>माेैव दिक्षणम्।वष तत् भारतं नाम भारती य सन्तितः॥133


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्समुक उरमे आऽ ि<strong>ह</strong>मालयक दिक्षणमे भारत अिछ आऽ ओतुका सन्तित भारती क<strong>ह</strong>बैत छिथ।६.अ<strong>ह</strong>ल्या ौपदी सीता तारा मण्डोदरी तथा।पकं ना स्मरेित्यं म<strong>ह</strong>ापातकनाशकम्॥जे सभ िदन अ<strong>ह</strong>ल्या, ौपदी, सीता, तारा आऽ मण्दोदरी, एि<strong>ह</strong> पाँच साध्वी-ीक स्मरण करैत छिथ, <strong>ह</strong>ुनकरसभ पाप न भऽ जाइत छिन्<strong>ह</strong>।७.अत्थामा बिलार्सो <strong>ह</strong>नूमां <strong>िव</strong>भीषणः।कृ पः परशुराम सैते िचरी<strong>िव</strong>नः॥अत्थामा, बिल, ास, <strong>ह</strong>नूमान्, <strong>िव</strong>भीषण, कृ पाचायर् आऽ परशुराम- ई सात टा िचरीवी क<strong>ह</strong>बैत छिथ।८.साते भवतु सुीता <strong>दे</strong>वी िशखर वािसनीउेन तपसा लब्धो यया पशुपितः पितः।िसिः साध्ये सतामस्तु सादान्तस्य धूजर्टेःजा<strong>ह</strong>्नवीफे नलेखेव यन्यूिध शिशनः कला॥९. बालोऽ<strong>ह</strong>ं जगदानन्द न मे बाला सरस्वती।अपूण पंचमे वष वणर्यािम जगत्यम् ॥१०. दूवार्क्षत मं(शुक्ल यजुवद अध्याय २२, मं २२)आ िन्नत्यस्य जापितॠर् िषः। िलंभोक्ा <strong>दे</strong>वताः। स्वराुत्कृ ितश्छन्दः। षड्जः स्वरः॥आ ॑न ् ा॒ णो ॑वचर् ॒सी जा॑यता॒मा रा॒े रा॑ज॒ न्यः शुरे॑ऽइषव्यो॒ऽितव्या॒धी म॑<strong>ह</strong>ार॒थो जा॑यतां ॒ दोग्ींधे ॒नुवढा॑न॒ड्वाना॒शुः सिः॒ पुर॑िन्ध॒यवा॑ िज॒ ष्णू र॑थे ॒ाः स॒ भेयो॒ युवास्य यज॑मानस्य वी॒ रो जा॒यतांिनका॒मे-िन॑कामे नः प॒जर्न्यों वषर्तु ॒ फल॑वत्यो न॒ऽओष॑धयः पच्यन्तां योगेक्ष॒ मो नः॑ कल्पताम ्॥२२॥मन्ाथार्ः िसयः सन्तु पूणार्ः सन्तु मनोरथाः। शूणां बुिनाशोऽस्तु िमाणामुदयस्तव।ॐ दीघार्युभर्व। ॐ सौभाग्यवती भव।134


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>ह</strong>े भगवान ्। अपन <strong>दे</strong>शमे सुयोग्य आ’ सवर्ज्ञ <strong>िव</strong>ाथ उत्पन्न <strong>ह</strong>ोिथ, आ’ शुुकेँ नाश कएिन<strong>ह</strong>ारसैिनक उत्पन्न <strong>ह</strong>ोिथ। अपन <strong>दे</strong>शक गाय खूब दूध दय बाली, बरद भार व<strong>ह</strong>न करएमे सक्षम <strong>ह</strong>ोिथआ’ घोड़ा त्विरत रूपेँ दौगय बला <strong>ह</strong>ोए। ीगण नगरक नेतृत्व करबामे सक्षम <strong>ह</strong>ोिथ आ’ युवकसभामे ओजपूणर् भाषण <strong>दे</strong>बयबला आ’ नेतृत्व <strong>दे</strong>बामे सक्षम <strong>ह</strong>ोिथ। अपन <strong>दे</strong>शमे जखन आवश्यक<strong>ह</strong>ोय वषार् <strong>ह</strong>ोए आ’ औषिधक-बूटी सवर्दा पिरपक्व <strong>ह</strong>ोइत र<strong>ह</strong>ए। एवं मे सभ तर<strong>ह</strong>ेँ <strong>ह</strong>मरा सभककल्याण <strong>ह</strong>ोए। शुक बुिक नाश <strong>ह</strong>ोए आ’ िमक उदय <strong>ह</strong>ोए॥मनुष्यकें कोन वस्तुक इच्छा करबाक चा<strong>ह</strong>ी तकर वणर्न एि<strong>ह</strong> मंमे कएल गेल अिछ।एि<strong>ह</strong>मे वाचकलुोपमालड़्कार अिछ।अन्वय-॑न ् - <strong>िव</strong>ा आिद गुणसँ पिरपूणर् रा॒े - <strong>दे</strong>शमे॑वचर् ॒सी- <strong>िव</strong>ाक तेजसँ युक्आ जा॑यतां ॒- उत्पन्न <strong>ह</strong>ोएरा॑ज॒ न्यः-राजाशुरे॑ऽ–िबना र बलाइषव्यो॒- बाण चलेबामे िनपुणऽितव्या॒धी-शुकेँ तारण दय बलाम॑<strong>ह</strong>ार॒थो-पैघ रथ बला वीरदोग्ीं-कामना(दूध पूणर् करए बाली)धे ॒नुवढा॑न॒ड्वाना॒शुः धे ॒नु-गौ वा वाणी वढा॑न॒ड्वा- पैघ बरद ना॒शुः-आशुः-त्विरत135


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सिः॒-घोड़ापुर॑िन्ध॒यवा॑- पुर॑िन्ध॒- व्यव<strong>ह</strong>ारकेँ धारण करए बाली यवा॑-ीिज॒ ष्णू-शुकेँ जीतए बलार॑थे ॒ाः-रथ पर िस्थरस॒ भेयो॒-उम सभामेयुवास्य-युवा जे<strong>ह</strong>नयज॑मानस्य-राजाक राज्यमेवी॒ रो-शुकेँ परािजत करएबलािनका॒मे-िन॑कामे-िनययुक् कायर्मेनः-<strong>ह</strong>मर सभकप॒जर्न्यों-मेघवषर्तु ॒-वषार् <strong>ह</strong>ोएफल॑वत्यो-उम फल बलाओष॑धयः-औषिधःपच्यन्तां- पाकएयोगेक्ष॒ मो-अलभ्य लभ्य करेबाक <strong>ह</strong>ेतु कएल गेल योगक रक्षानः॑-<strong>ह</strong>मरा सभक <strong>ह</strong>ेतुकल्पताम ्-समथर् <strong>ह</strong>ोए136


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ििफथक अनुवाद- <strong>ह</strong>े ण, <strong>ह</strong>मर राज्यमे ाण नीक धािमर्क <strong>िव</strong>ा बला, राजन्य-वीर,तीरंदाज,दूध दए बाली गाय, दौगय बला जन्तु, उमी नारी <strong>ह</strong>ोिथ। पाजर्न्य आवश्यकता पड़ला पर वषार्<strong>दे</strong>िथ, फल <strong>दे</strong>य बला गाछ पाकए, <strong>ह</strong>म सभ संपि अिजर्त/संरिक्षत करी।इंिग्लश-मैिथली कोष/ मैिथली-इंिग्लश कोष ोजेक्टकेँ आगू बढ़ाऊ, अपन सुझाव आ योगदान ई-मेल ाराggajendra@videha.com पर पठाऊ।Input: (कोकमे <strong>दे</strong>वनागरी, िमिथलाक्षर कवा फोनेिटक-रोमनमे टाइप करू। Input in Devanagari, Mithilakshara orPhonetic-Roman.)Language: (पिरणाम <strong>दे</strong>वनागरी, िमिथलाक्षर आ फोनेिटक-रोमन/ रोमनमे। Result in Devanagari, Mithilakshara andPhonetic-Roman/ Roman.)<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>क मैिथली-अंेजी आ अंेजी मैिथली कोष (इंटरनेटपर पि<strong>ह</strong>ल बेर सचर्-िडक्शनरी) एम.एस. एस.क्यू.एल. सवर्र आधािरत -Based on ms-sql server Maithili-English and English-Maithili Dictionary.१.पी डाटाबेस २.भारत आ नेपालक मैिथली भाषा-वैज्ञािनक लोकिन ारा बनाओल मानकशैली१.पी डाटाबेस-(िडिजटल इमेिजंग / िमिथलाक्षरसँ <strong>दे</strong>वनागरी िलयांतरण/ संकलन/ सपादन-पीकार<strong>िव</strong>ानद झा , नागे कुमार झा एवं गजे ठाकुर ारा)जय गणेशाय नम:उँ नम य िशवाय:उँ नमस् य िशवाय:(70) ''27''(38/03) कु लपित सुतौ मांगुक: ब<strong>ह</strong>ेराढ़ी सँ पांखू दौ।। (09/04) िपुरे (40/07) पौखूक:परसंा सं ी द दौ।। पॉखू सुता 48/0438/06 रितमित बाबूचान् दा 31।।07 खौआनादू सुतचन् क से अलयसकारू ो. ‘’ एवं ठ. रघुपितर् <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> संकायं’’ ठ. धराधर सुता बे<strong>ह</strong>र करम<strong>ह</strong>ा सबाबू सुत कृ ष् णपित दौ।। 27/01/66/07 मानू सुता <strong>ह</strong>रखू 168।।09 37105 जय<strong>दे</strong>वा: सिरसबस137


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मि<strong>ह</strong>पािण दौ।। 20/04।। माने सुतौ गंगेश् वर: बिल बसाउन दौ।। 270।।09 सुतौ रतनपािणमि<strong>ह</strong>पािण माण् र सँ साद सुभंकर: अलयसगणेश दौ ।। ए सुतौ 38।।06 बुकर: पािन नोने दौ‘’18/05’’ नोने सुता <strong>ह</strong>िर िशव नि<strong>ह</strong>यमीय: <strong>िव</strong>स् फी संज्ञानक दौ मि<strong>ह</strong>पािण सुता नयपित उँ मापितर<strong>िव</strong>पित शुभपित यथा म यथा म ीगरू िनकट 53/10 िनकरू 56/07 यौ <strong>ह</strong>ोिरला: 52/05मंगरौनी <strong>ह</strong>िर दामु दौ’’ 25/07’’ के शव सुतौ समूक: पिरवर्मान दौ ‘’23/06’’ फनन् द<strong>ह</strong> सनरिसं<strong>ह</strong> ौ।। 39।।05 दामू सुता माण् र सिगरीश् वर खैं 27/05’’ कु जौली सिमत ौ।। 49/01<strong>ह</strong>रखू सुतौ सदु. राघव: रैयाम सोदर माघूसुत गवेशदॉ ‘’22।।0/0’’ म. म. 30/07 रघुनाथ सुतौधानू िसरू कौ बिलयास सी वश् ◌ेवर सुत िशवािदत् य सटकबाल सँ लाखू ौ 50/07 िसफर् ;ी पित सुतौ माधव मनोरयौ पिन चोमसपुल<strong>ह</strong>ारी िदनकर दौ।। 17:07 पुला<strong>ह</strong>ारी िदनकर सुतोभवदत: दिर<strong>ह</strong>रासकीितर्शमर् सुत के शव दौर यमुगामसआबिन ौ।। िममांशक 42।।05 माधवसुता <strong>ह</strong>िरके श गणेश। नारायण अनन् त चतुभुर्जा: बुधबाल सम<strong>ह</strong>ेश् वर सुत िशरू दौ ।। 19।।06िशरू सुतौ 66/02 रघु मैबधवास सिर. मोिर दौ ‘’27।।03’’ गंगेश् वर सुता गौिर 35।।05 मोिर(71)सोिर कु लपितय: खैआलसनोने दौ।। सोिर सुता माण् र सकान् <strong>ह</strong> दौ ।।09।।03’’ कान् <strong>ह</strong> सुतौगोपीनाथ: बेलउँ चसध् मार्िदत् य दौ ‘’16/05 खैआलसँ उँ मापित ौ गणेश सुता दिर<strong>ह</strong>रा सजीवे दौ‘’25//06’’ शक् तू सुतो जीवेक: <strong>ह</strong>िरअम सँ िदन दौ ‘’ ‘’16।।07’’ माण् रसनगाई ौ‘’42।।88 जीवे सुतो 79।।05 राम<strong>दे</strong>व: मि<strong>ह</strong>षी पालीसिशवधों 19/07’’ धरािदत् यसुतौ <strong>दे</strong>वे40।।03 रतनू कौ बिल <strong>ह</strong>रािदत् य दौ 10/10’’ <strong>ह</strong>िरिदत् य सुतौ पिनधोध 36/04 सुधाकर मिटबोधशुभंरो फन नरिस<strong>ह</strong>ं ौ . <strong>दे</strong>वािदत् य सुता िशव गागु 35/535।।02 बागे का: खनदजासँ दै दौ‘’05/08’’ कामेश् वर सुतौ भवाई <strong>ह</strong>राय कौ 33/07 ब<strong>ह</strong>े रित दौ◌ा◌ा 07/05 िनखूित सँजगाौ. ‘’ भवाई सुतौ दवेक: बमिन कु मर दौ ‘’14/06’’ सक. िगरीश् वर ौ <strong>दे</strong>वे सुता खौआलसरघुपित दौ. 07।।09’’ नरउनसकोने ौ।। 30।।02 िशव सुतौ 56/07 नरपित: माण् र सँ सुपनदो।। 09/06 ‘’ <strong>ह</strong>िरकर 35/07 <strong>ह</strong>िरकर सुता रितकर 29।।05 मुधकर 36/09 खंतरा: टकबालसबाटू दौ ‘’ 09/05 नरउनसयशु दौ खांतर सुता सुपन रूपन 56101 टलधरा: वेल धमार्िदत् य दौ16/05 खैआलसउँ मापित दौ।। सुपन सुता सुधे म<strong>ह</strong>ाई राम नोने कोने नाउनसखातू सुत सुिचदौ27/06’’ बिनयानस सइश् वर ौ।। एवं राघव मािकचदु ं।। सदुपाध् याय राघव सुता बाबू बनाई94।।05 53/37 <strong>िव</strong>राई बाबा का िसमावाड़ सोपरपरुसमाधू दौ <strong>ह</strong>लधर सुतो वास् क कमेली138


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्व् यासकं ठ दौ।। वास् तुओं राम 55/04 33/06 राम <strong>ह</strong>िर कौ सक एजू दौ पा; नारायण ौ <strong>ह</strong>िरसुता 35।।011 137/04 बसावन ना◌ेने मितश् वरा: सत चान् द पौ 26 9208 चान् मुतौ दूबसेिशरू कटक <strong>ह</strong>ेश् वर दुमौ मितश् वर सुता जनादर्न ा जाने अच् युत ी िनवास 46/05 नीना:खैआलसगोन् दू दौ।। 21/0/0’’ 30/04 बादू सुतो गोन् दूक: अलसयरतनधरसुत <strong>ह</strong>रदत <strong>ह</strong>रदतदौगंगोलीससाधुकर ौ गोनू सुता जागे माधव गोपी मुरारी मुकु न् द के शवा: नाउनसऐंठो दो‘’27/002 बागे सुतौ एं<strong>ह</strong>ोक: माण् रसदामसुत मांगु दौ पानीसँ रामद दौ(72) ‘’28’’ऐंठो सुतो <strong>ह</strong>ेलअन् दू कौ कर वाट सुत मि<strong>ह</strong>पित दौ गंगोली 28 रामौ. माधव 80/109 माधू सुतौमाण् रसकाशी दौ भवसुतौ<strong>ह</strong>लसर: नरउन खांतू दौ ।। 19।।02 माण् रसबागेौ. 145/02 <strong>ह</strong>लसरसुतौ काशीक: पालनीसरूद दौ।। 23/11’’ <strong>दे</strong>वे सुतौ रूद: दौ 23/11’’ <strong>दे</strong>वे सुतौ रूद: नरउन सउदयकर दौ तरूद सुता बिलनयास सनारू दौ 21/;8 जीवेश् वर सुतौ 59/10 रितकर: ए सुतौनारूक: धुसौत सर<strong>िव</strong>कर दौ 19/011 माण् रस<strong>ह</strong>रदन् त नारू 43//01 सुतौ चमरू क: 56/06काम<strong>ह</strong>ा सगौरीपित सुत बादूदौ एक साष् टदौ 58/07 काशीगता मिरअम सम<strong>ह</strong>ाई दौ ‘’25//08चान् द सुतौ िमतूक: मण् रसँिमक गयन सुतवीर दौ कु सुधाकर ौ 191/011 माण् रस<strong>ह</strong>रदन् त ौनारू 43।।01 सुतौ चमरू 56/06 काम<strong>ह</strong>ा सगौरीपित सुत बादूदों एक साष् ट ौ।। 58/07काशीसुता <strong>ह</strong>िरअम सम<strong>ह</strong>ाई दौ ‘’25।।08 चान् द सुतौ िमतूक: माण् रसिमक गयन सुत वीर दौ कु .सुधाकर ौ।। िमतू सुतो 77/02 कोचे म<strong>ह</strong>ाई सुखित पांखू का ीर <strong>िव</strong>दॉं ‘’ 15/02 ाल सुतेर<strong>िव</strong>कार:सुतौ <strong>ह</strong>िरनाथ: ए सुता गंगेश् वर <strong>ह</strong>ल् लेश् वर ावेश् वर बिलयाससगौिर दौ।। भवेश् वर सुतािममायंक रूद धमार्िध्कर वाट राजपंित 43/04 गढ्कू 67/96 वण का जालय से मि<strong>ह</strong>धर दौ।।िम रू सुता र<strong>िव</strong>कर बुिकर 262/08 गुणाकारा: अलयसरतनधर दौ।। बुिकर सुता उचितससुन् दर दौ।। 06/03 <strong>ह</strong>लधर सुत सुन् दर सुतौ येध: खण् म<strong>ह</strong>ा<strong>दे</strong>व दौ एवम च बाबू सुतोरितधर <strong>ह</strong>िरपित कृ ष् णपित कृ ष् णा 123/06: <strong>ह</strong>ारीसोदर जय<strong>दे</strong>व दौ।। 22/06 रित सुतौ<strong>ह</strong>ौ रे नानेकौ कु जौली र<strong>िव</strong>कर दौ 23/03’’ अलय सँ धमार्िधकार गंगाधर <strong>ह</strong>ारे सुता मिण शिश वाधे कृ ष् णा:जगित सँ रूद दौ ‘’27/08 भवै सुतौ रूद: जिज <strong>दे</strong>व सुताधामदौ विल सुफ ौ।।नम: (73)139


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्रूद सुतौ 35/06 नानक: उचितसकान् <strong>ह</strong> सुत पशुपित दौ गंगोली सजोर ौ. िम मिण सुताबासु<strong>दे</strong>व 88।।05 काम<strong>दे</strong>व जय<strong>दे</strong>वा: पिन. बुिकर दौ ‘’26/06’’ धराई सुतौ <strong>िव</strong>भाकर: दिर<strong>ह</strong>रासँीपित सुत <strong>ह</strong>रपल दौ टकबाल गांगु ौ <strong>िव</strong>भाकर सुता गुणाकर बुिकर िदवाकर 93/03 भाकरखौआलसरघुनाथ दौ 21।।04 गंगोली के शव बु िकर सुता माण् रसम<strong>ह</strong>ाई दौ साधव सुत ीवेश् वरसुतौ कोने <strong>दे</strong>वेक: सुरगनसँ ल मी कर दौ ए सुतौ म<strong>ह</strong>ाइक: करमा<strong>ह</strong>ासशुभे दौ।। म<strong>ह</strong>ाई सुता पालीसैरूद सुत उगारूदौ दिर<strong>ह</strong>रासँ म<strong>ह</strong>ेश् वर दौ।। एवं जय<strong>दे</strong>व मातृक चं िम 76/06 जय<strong>दे</strong>व सुतानगवाधोसोत सम<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपािध्धपित दौ ‘’19।।011’’ र<strong>िव</strong>कर सुतौ रूद बुिकरौ दिर<strong>ह</strong>रासँ गुणीश् वरदो बुिकर सुतौ <strong>ह</strong>लधर 5204 म. म. उ. पा. राम दौ।। पॉंखू सुतौ◌ा कोने के शवो माण् रसँ<strong>िव</strong>शोसुत साद शुभंदर दौ पिन नोने ौ. के शवसुता बिलमितकर दज्ञै मएइस बमन दौरम<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाध् याद गो<strong>िव</strong>न् द सुता म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ो ल मी नादो 209/05 परनामक ढकस म;प; उपा; 65।।05<strong>िव</strong>घापित म. प. पा. 102/03 दामोदर म.प.उ. पा. 178।।07 रामनाथ आगमचादर्क म. म.उ.प96।।04 <strong>दे</strong>वनाथ तकर् पच् चानन म. म. उ. प. गोपीनाथ कन् टको ाराकारक म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाध् याय39/04 मधुसूदन म<strong>ह</strong>म<strong>ह</strong>ो 105/09 जनिदना: माण् रसँ दूखि दौ।। 20/08 दुखि सुता रघु रामर<strong>िव</strong> नाने का: एक<strong>ह</strong>रासँ एक<strong>ह</strong>रासँ वगीश् वर दौ।। 28।।06’’ गंगेश् वर सुतौ बागीश् वर गणेश् वरौ51/01 गणेश् वरौ कर ीनाथ दौ ‘’ वागीश् वर सुता सकराढ़ी सँ िगरीश् वर सुत म<strong>ह</strong>ेश् वर दौ रम<strong>ह</strong>ासँसुपन ौ।। एवम ् वगर् <strong>िव</strong>ापित मा<strong>ह</strong>क चां।।(74) ‘’29’’म<strong>ह</strong>ोम<strong>ह</strong>ोपाध् याय <strong>िव</strong>ापित सुता मुिनरू अनन् त अच् युता: एक<strong>ह</strong>रासँ काशी दौ 29 ‘’25।।01’’माधव सुतौ सन् यासी काशी या 09 ओने को पालीसँ गुणाकर दौ 24/04 गुणाकर सुता माण् रसँसुश् सर दौ 22।।02 कु जौली राजू दौ सन् यासी 134/04 काशीसुता सोदपासँ लाखन दौ 27/09गोपीनाथ सुता <strong>ह</strong>ाऊ . माण् र म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाध् याय पशुपित दौ◌ा◌ा 18/08 अलय सँ म.म. उ. प.रामेश् वर दौ वा<strong>ह</strong>ाउँ . 43।।05 रतनाक सुता राम लाखन भव 63।।03 जीवे का करम<strong>ह</strong>ासँ माधवदौ 02।।09 माधव सुतौ <strong>ह</strong>दसवश् वरौ माण् रसँ रितकरदौ 28/05 34।।05 रितकसुता दूबे 32/10गुणाकर 82।।09 ितकए: ब<strong>ह</strong>ेराढ़ीसर<strong>िव</strong> दौ ।। 09।।04 माण् र सँ <strong>िव</strong>मू ौणा लाखन सुताबासु<strong>दे</strong>व 53/08 जनादर्न गोवी नर<strong>ह</strong>िरय: खौभालसँ जीवे दौ ।। 25।।04 अपरा 55/02 <strong>ह</strong>िरकरसुतौ जीवे जोरो तक 132।।08 तक थमा परोक्षे भवद स् यैव दौ सुरगनसँ भगव दौ जीवे सुताकरम<strong>ह</strong>ासँ िशरू सुत गंगाधर दौ जांजवाल सँ मीनू दौितय दौ एवम कृ ष् ण पित माक चं ।।कृ ष् णपित सुता खौआल सँ रतनपित सुत परशुराम दोषे 14।।05 बुिकर 80।।05 बुिकर सुतौ140


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्कृ ष् णपित गाउल करम<strong>ह</strong>ासँ साधुकर दौ 21/09 रूपन सुता साधुकर सुयर्कर 83।।07 िपरतू का:खौआल से रतन दौ 26/05 रतनू सुतौ ालूक गंगोरसँ सुधाकर दौ 19/06 44/15 चन् कर:40/06 माण् रसँ ालू दौ साधुकर सुतौ भवनाथ रामनाथौ बेसँल धरम ् दौ 22।।09’’ कृ ष् णपितसुता भाषाकं ठ ी कं ठ सबुकं ठ ; धण् ुआसँ शुभंकर दौ पाण् ुापासं बीजी म. म. उ. पाठकगो<strong>िव</strong>न् द: ए सुतौवामन: सुता सदु. <strong>ह</strong>िर सदुपाध् याय <strong>िव</strong>ष् णु सदुपाध् याय ालू सपाजायछीतूचन् कार:।। छीतू सुतौ पृथ् वीघर मनोधरौ म<strong>ह</strong>ोमनोघर सुतौ <strong>ह</strong>ेमधर: ए सुतौ गुणाकर: ए सुतौाणघर:(75)ाणघर सुतौआनन् दकर: ए सुता कान् <strong>ह</strong> माधव के शव नारायणा: तकरितपित दौ।। कान् <strong>ह</strong> सुतारामकर रतनाकर शुभंकर सुतौ सूयर्कर <strong>िव</strong>भाकरौ नदाम सँ नरायण दौ।। धरमू सुता सक धनपितदौ।। 14/07 सदुसुपे सुतो दामोदर: एक सुतौ ालूक: पवौली सँ गोिढस 34/06 ालू सुतो<strong>िव</strong>ापित 74/02 धनपित बुधपालसं वासु<strong>दे</strong>व दौ सुरगन सँ के शव दौ धनपित सुतों जोर 53/03सकौना सँ रघु दौ अपरौ टचसूक: पालीसँ <strong>ह</strong>िरकर सुत वाठन दज्ञै बिल कान् <strong>ह</strong> दज्ञै एवं कृ ष् णपितमिक चं ।। कृ ष् ण पित सुतौ रतनपित: फर<strong>ह</strong>रा बुधवाल सँ मानु सुत परखू दौ 19/06 मानूसुतौ पुरखू नारायणो िमि खैआलसँ िगरूदौ 28/09 37।।01 बाटू सुतौ िगरू क: करम<strong>ह</strong>ासँमि<strong>ह</strong>पित दौ गंगोलीसँ राम दौ ।। िगरू सुता <strong>ह</strong>रखू 48/09 गणेश <strong>ह</strong>मेशा: भख कु जौली शुभकर दौ23/03 सुपन सुताीकर शुभंकर <strong>ह</strong>िरकरा: दिर<strong>ह</strong>रा सँ सुपन दौ 22।।04 सुपन सुतौ गांगु <strong>िव</strong>शोंकोएक<strong>ह</strong>र सँ <strong>ह</strong>ारू दौ शुभंकर सुता मेघू पागु िदन शुिच जागे का: खैआलसँ शुभे दौ 23/02 शुभेसुतौ माणेक: सोदापुरसँ म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपा रघुनाथ दौ 27।07 32/05 सुतौ जोिर बिल माचू दज्ञै 15/04माधू सुतो 47/09 रूद शम् भू कौ आपससँ म. म. उ पा. रामेशवर दौ 02।।01 दिर. रित दौ पूरखसुतौ म<strong>ह</strong>ामयो राम<strong>दे</strong>व: पबौलीसँ रघुदन् त दौ 34/01 िशवद सुता 46/06 रूिचदनत रामदन् त36।।07 रूिचद शुभदा मौआल माण् रसँ सवार्ई दौ 22/07 सवार्ई सुतौ की 16/09 कर के उदूकौर सुपन दौ 26/08 गंगुआल स गो<strong>िव</strong>न् द दौ रूिच द सुता रघुद जान 39/07 65/03160/07 मुरारी(76) ‘’30’’गादू का: पिनक लाखू दौ।। 17/10 56/09 लाखू सुतौ ी िनवास . ी राम: सकराढीसँ<strong>ह</strong>िरश् वर दौ।। 05/05 <strong>ह</strong>िरश् वर 12/02 सुतौरतीश् वर कर मांगु सुत ज्ञाक दौ।। 37/06 करम<strong>ह</strong>ासँपशुपित दौ ‘‘03/07’’ म.म.उपा. रितघर सुता म<strong>ह</strong>ो 76/04 कु लपित सदु: पशुपित कृ ष् णपित141


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्<strong>िव</strong>ष् णुपित 43/06 <strong>िव</strong>ष् णुपुरी कात म<strong>ह</strong>ो 306/03 रमापितय: सोदरपुरम टेलू दौ 21/07<strong>ह</strong>ेश् वरसुनौ <strong>ह</strong>ेलूक: उचित <strong>ह</strong>ोरे दौ।। <strong>ह</strong>ेलू सुतौ 45/02 येध: नाउन सें <strong>ह</strong>ेश् वर सुत सुधाकर दौदिर. गुणाकर दौ. 39।।01 पशुपित सुता सकराढी सँ राजू दौ 06/04 राजू सुतो<strong>ह</strong>ोरे शोरे कौ:ब<strong>ह</strong>ेराढी सँ <strong>िव</strong>रखू दौ 07/10’’ <strong>िव</strong>रखू 77//05 सुतौ 44/011 वेणी वाछ कौ: नाउन स रितकरदौ।। 19।।02 रितकर सुता करम<strong>ह</strong>ा सँ बाद दौ ‘’21/08’’ तल् <strong>ह</strong>न<strong>िव</strong>र छॉंप एवम। रतनपित माकचं रतनपित सुतौ परशुराम: और खण् बलासँ म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाध् याय ठ. गोपाल दौ 04/06म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाध् य (उदयपुर राजगुरू म<strong>ह</strong>ेश सुता म. म. उ. रामचन् म<strong>ह</strong>ोपाध् याय गोपालम<strong>ह</strong>ामपोध् याय अच् युत ध् मर्कमार्वतार राजनैितक म. प. परमानन् दा: मि<strong>ह</strong>षी पाली सँ िशव सुतदाम दौ 28/05 अपरा िशव सुता दाम 75/08 83/05 कान् <strong>ह</strong> जीवे का: बेलउँ च सँ <strong>ह</strong>ोरे दौ ।।25/05’’ रूािदत् य सुतौ <strong>ह</strong>ोरेक: 182/02 <strong>ह</strong>ोरे सुतौ अमरूक: सोदरपुरसँ रामनाथ सुतकान् <strong>ह</strong> दौ23//09 78/01 रामनाथ सुतौ कान् <strong>ह</strong> दिर<strong>ह</strong>रासँ <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र दौ।। कान् <strong>ह</strong> सुतौ 1308/04 58/05 बांसूनोने को नरउनसँ चन् करसँ चन् कर दों माण् रस<strong>िव</strong>शो दौ 76/08 दामू सुता दिर<strong>ह</strong>रा स गुणे दौ22।। 05 75/09 िशव सुतौ गुणेक: ारम वेलउँच िशरू दौ।। 10।।03।। म<strong>ह</strong>ो जयािदत् य139/07 सुता <strong>ह</strong>रद 33/04 सुधे िशरू 37/08 का: पण् ुआसँ ाणघर सुत <strong>ह</strong>ल् लेश् वर दौमन् दवालसँ िशरू दौ िशरू सुतौ 75/09(77)गंगाधर ल मीधरौ पालीसँ िदनकर दौ ‘’12/05’’ <strong>ह</strong>चलू सुतौ िदनकर: नरउन सयोगेश् वर दौपालीस<strong>ह</strong>लधर दौ. ।। िदनकर सुता कटौना माण् रससुरसरदौ ‘’22।।02 कु . रामू दौ।। कु . रामूदौ।। गुणे सुतौ 70/09 गणेश: कटमा <strong>ह</strong>िरअमसँ रामकर दौ।। 16।।08।। रामकर दौ।। 16।।08।।रामकर सुतौ 96।।05 <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र: पच<strong>ह</strong>ी जिजिमतू दौ ।। 17।।04।। गोपाल सुता िमतू िदन िपरतूपवर्त 58/06 ि<strong>ह</strong>रइ का: बिलयास सँ सुधाकर दौ।। िमतू सुतौ ओ<strong>ह</strong>िर: उचितसँ थानू सुत <strong>ह</strong>ोरे दौखण् बलासँ भीम दौ।। एवम ् गोपाल मािक चं कर उपाध् याय ठ. 93/01 गोपाल सुतौ माधव:बिल. <strong>ह</strong>िरआमसँ सुधाकर दौ ।।27/05 कु श सुतौ सुधाकर: म<strong>ह</strong>नौरा खौआससॅं ालू दौ।।19/04।। 38/03 रामकर सुतौ ालूक: पालीसँ गोपालनदं माण् रसँ वीर दौ.।। 83।।07 ालूसुतौ उधोरण: 84।।07 पच<strong>ह</strong>ी जिजवालसँ शंकर दौ ।।17।।04।। 38/02 माधव सुतौ 77/02शंकरौ सकराढ़ी सँ जगर सुत आिन दौ के उरामसँ मधुर ौ।। शंकर सुता <strong>ह</strong>िरपित गणपित गु<strong>दे</strong>खांतरा: सकरादीसँ रतीश् वर सुत गौिढ दौ ।।24।।03।। गोिढ सुता सोने गणपित मशे मुरारीिशरूका: ब<strong>ह</strong>ेएढींस <strong>िव</strong>शो सुत वागीश् वर दौ गंगोरसँ <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र दौ िम सुधाकर सुतो 252/07142


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्रघुनाथ: गौर सादोपुरसँ सुधाधर दौ ।।19।।0/।। बाटू सुता सुधाधर 57/09 मिणधर 54/02रामधर रूपधरा: जगित सभवे दौ जिज. धाम ौ 44/08 सुधाधर सुता 36/2 बासुरे िमसुधाकर सुतो 252/07 रघुनाथ: गौर सोदरपुरसँ सुधाधर दौ ।।19।।01।। बाटू सुता सुधाधरमिणधर 57/09 54/02 राम धर रूपधरा: जगित सँभवे दौ जिज धाम ौ।। 44/08 सुधाधरसुता 36/2 बासुरे 86/03 चयार्ण पनाभा: माण् रसँ नोने दौ ।। 18/03।। म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ो रितपितसुता चान् द 35।।03 54।।08 दूबेकु शे का: मिलछाम परउन सँ ालू सुत मधुकर दौ ।।08।।03।।विलयासँ यशोधर ौ मोन शावर पुरूक।। कु िचत पािन शौशे ौ।। कू . न. शाखा. लेखक: ोमाईिमा।। चाण . 39।।04 चन् पित सुता बासू . बसुपित सूयर्पित शम् भूपित गंगापित 45/06मानू का: िसरखंिया 3/4/03 लेखक लूटन झा(79) ‘‘31’’जिज नारू दौ ।।20।।09।। खौआलसँ <strong>िव</strong>श् वनाथ ौ।। बाटन सुतौ पदूम 96//01 छीतरौमाण् रसँ <strong>ह</strong>िरनाथ दौ ।।25/02 पदम सुतौ <strong>ह</strong>िरनाथ: सिरसबसँ कु ल पित दौ।। 28/01।। 87/01कु लपित सुतौ <strong>िव</strong>शोक: दिर गांगुदौ।। <strong>ह</strong>िरनाथ सुतौ ीपित: बे<strong>ह</strong>द कर. नर<strong>ह</strong>िर दौ।। 26।।09।।<strong>ह</strong>रसुतौ 76/04 गो<strong>िव</strong>न् द नर<strong>ह</strong>िर िस मरी बिलठाससँ जोर दौ ।।30/07।। माधव सुतौ नारायण:एक<strong>ह</strong>रासँ सुधाकर दज्ञै ।। नारायण सुता जोर 44/10 म<strong>ह</strong>न ् 36।।09 िशरू का: बेलउँ चसँधमार्िदत् य दौ।। 16/05 खौआलसँ उँ मापित दौ।। जोरसुतो रघुनाथ 40//05 ब<strong>ह</strong>ेराढ़ी सँ<strong>िव</strong>श् वरम् मर दौ।। 07।।06।। खौआलसँ रघुपित दौ।। नर<strong>ह</strong>िर सुतौ गोन् दूक: <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>रा सँथेध दौ।।21//09।। बुिकर सुतो थेध: सोदर रघुनाथ दौ 130/07।। रघुनाथ सुतौ 48।।05 मि<strong>ह</strong>पितगंगापित ितसूरीसँ <strong>ह</strong>ेश् वर दौ।। थेध सुतौ ल मी पित गौरीपित <strong>ह</strong>ारी पालीसँ कान् <strong>ह</strong> दौ।।21//03।। कान् <strong>ह</strong> सुता 39/03 <strong>िव</strong>ष् णुपित 35//09 रघुपित नरपित 83/01 रमापित इन् पित<strong>ह</strong>िरपित 142/08 सुरपितय: सकराढ़ीसँ गणेदौ।। एवम छीतर मािक च।। 81/07 छीतर परशुराम सुतौ 106/03 भोरानाथ: रजौा माणरसँ रघुनन् दनसँ ।।18//01 यग् यपित सुता 46/02सुता अपुल 75/08 वेणी नर<strong>ह</strong>िर 152/07 शिशधरा: आदया पालीसँ रूद दौ।। 28।।02 विलयारूसँ नारू दौ।। अन् यो पालसँ र<strong>िव</strong>नाथ् त दौ 20/10 खौ र<strong>िव</strong>नाद<strong>ह</strong> म.म.उ पा 56/03 <strong>ह</strong>िरसुतौधनेश: शोधोिल आलयसँ वेणी दौ ।।15/03।। <strong>ह</strong>िर सुतौ रघुक: खौआलसँ शुिचकर दौ बुधवालसँमानु दौ।। 66//08 रघु सुतो वेणीक खौआल<strong>ह</strong> नारायण दौ ।।21/05।। नारायण सुता 61/02खण् कता सँ नर<strong>ह</strong>िर दौ 22/02 नरउनसँ चन् कर ौ वेणी सुतौ <strong>दे</strong>वनाथ: 46/06 माण् रसँ <strong>दे</strong><strong>ह</strong>िरदौ 29/04 गुणाकर सुतौ <strong>दे</strong><strong>ह</strong>िर: कु जौली सैी वर्न सुत <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र दौ वेणी सुतौ <strong>दे</strong>वनाथ: 46/06143


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्माण् रसँ <strong>दे</strong><strong>ह</strong>िर दौ 29//09 गुणाकर सुतौ <strong>दे</strong><strong>ह</strong>िर: कु जौली सँी वर्न सुत <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र दौ माण् रसँवागीश् वर ौ <strong>दे</strong><strong>ह</strong>िर सुता जीवे बासू 131/03 यश का 131/03 सिरसबसँ भवािदत् य सुत र<strong>िव</strong> दज्ञैसकरा<strong>ह</strong>ीसँ नन् दीश् वर ौ।।(80) ।।32।।धनेश सुता रघुनन् दन गो<strong>िव</strong>न् द 2/19//02 परमानन् दा: 92//05 पबौलीसँ रतन ् दौ।। 30/08।।32 िशवद सुता भानुद 43//08 कृ ष् णद <strong>ह</strong>रद 62//07 रूपदा: 63//08 टकबालसँ िशरूदौ।। 09/06।। माण् रसँ सुधाकर दौ।। <strong>ह</strong>रद सुतौ रतनूक: खौआलसँ <strong>ह</strong>िर दौ 22/01।। 169/01<strong>ह</strong>िरसुता सोदरपुरसँ <strong>ह</strong>िर दौ 28/08 सत: चान् द दौ।। रतन 43/09 सुतो गोढ़ाई अफे लौ पिन <strong>ह</strong>िरदौ ।। 17/011 82/07 बाध सुतौ <strong>ह</strong>िर गोपाली 77/06 दिर कु सुमाकर दौ 24/09 फनन् द<strong>ह</strong>रसँगो<strong>िव</strong>न् द ौ।। <strong>ह</strong>िरसुता राजनपुरा दिरदरासँ जीवेदौ 16/01 िदवाकर सुतौबाटूक: सिरसबसँ मानेदौ।। 27//03 विल बसाउन ौ।। 32//07 बाटू सुतौ 78//03 पराउ जीवे कौ मि<strong>ह</strong>पासोदारपुरसँ<strong>ह</strong>िरनाथ दौ ।।23/10।। कु वंशवर्न ौ।। जीव सुतौ <strong>िव</strong>ष् णुपित गणपित रखवारी <strong>ह</strong>िरअम सँ खूदीदौ ।।31//09।। 139/04 खूदी सुतौ 48/05 धरमूक: कटमा माण् र सँ र<strong>िव</strong>पित दौ ।। 24/05।म. म. उ. प. र<strong>िव</strong>पित सुतौरतनू राम 178/01 36//105 लाखन बुिकरा: उजान बुधवालसँ <strong>दे</strong>वे।। 22//08 बेलउँ च सँ गयािदत् य ौ।। रघुनन् दन सुता और खण् बलासँ म.म. उ. प. <strong>िव</strong>श् वभरदौ ।। 04//06 म.म.उ पा. दामोदर सुतौ अिग्न <strong>ह</strong>ोिक म.म.उ.पा. <strong>िव</strong>श् वभार: <strong>ह</strong>िरअमसँ गयनदौ । 19/03।। गयन सुता राजनपुरा दिर<strong>ह</strong>रा सँ बसावन दौ 32/04 बाटू 34/08 सुतौ बसावन:ब<strong>ह</strong>ेराढ़ीसँ जनादर्न दौ ।। 10/01 जनादर्न सुता नाउन सँ कोने दौ।। 14//05 सकराढ़ी सँजीवेश् वर ौ।। 53//04 बसावन सता सोदरपुरसँ म.म.उ.पा. नासे दौ ।।23/01।। म.म. भासेसुतादामोदर पुरूपोषम कृ ष् णा: सत शंकर ौ 24/07 89/06 शंका सुता रित<strong>ह</strong>र 41/07 ल मीकरबुिकरा: फनन् द<strong>ह</strong>सँ वासु<strong>दे</strong>व सुत म<strong>ह</strong>ेश् वर दौ कु जौली सँ शिशकर अिग्न <strong>ह</strong>ोिमक म<strong>ह</strong>ाम<strong>ह</strong>ोपाध् याय<strong>िव</strong>श् वम् भर 95//08 सुतौ भवेश: 49/06 दिर<strong>ह</strong>रासँ म<strong>ह</strong>ेश दौ ।। 23//03 दाशेसुता 2777//03247//03 शंकर म<strong>ह</strong>ेश म<strong>ह</strong>ा<strong>दे</strong>व भीम(81)राम<strong>दे</strong>वा: 81//03 शिरायपुरनाउनसँ नारू दौ।। 25/05 जगर 318/08 . मुशे सुतौ लाखूनारू शै बेलउँ चसँ जयािदत् य दौ।। 30//09 पण् ुआसँ <strong>ह</strong>ल् लेश् वर ौ।। नास सुतौ <strong>ह</strong>ल् लेश् वर144


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्85//05 बेटर माण् रसँ सोम दौ ।।20//011 सोम सुता 54/10 रितकर बाटू चाणा 13/05सिरसबसँ माने सुत गंगेश् वर दौ।। 27//09 खौआलसँ नाने दौ।। म<strong>ह</strong>ेशा।। सुतौ भवानी 42/02नाथ: कटमा <strong>ह</strong>िरअमसँ भवपित दौ 25/09 <strong>िव</strong>मू सुता 61/06 बसावन जसाइन <strong>िव</strong>ष् णपितभवपित िगिरपितय: िदगउन् ध खौआल सँ तनू दौ 11/02 नाने सुतौ ीधर: धोसोतसँ र<strong>िव</strong>कर दौ।। ीधर सुतौ 56//03 रालूक: पिनचोभसँ धराई दौ 26/06 सबुणीय ौ।। शत सुता <strong>ह</strong>लधरकान<strong>ह</strong> िशव मि<strong>ह</strong>पितक: कु जौली सँ िदवाकर सुत मधुकर दौ पिनचोभ मांगु दौ ।। 21/10फनन् द<strong>ह</strong>सँ मोिर ौ रूपे सुतौ 60/01 ना<strong>ह</strong> गया धर 2066/06 गाग नारायण कौ उजानबुध् वालस दैवे दौ 22//08 बेलउँ च सँ गयािदत् य दौ।। एवं धराधर <strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> समांप् त ।। शुभ शाके1778 सन 1263 साल ावणा कृ ष् णतृतीययायं िदनकरौ पण् ुमासँ वां <strong>ह</strong>कर् निसवत िमदं ठल मीधर सुतो गणेश: पतनुका माण् रसँ धनश् याम दौ 22/04 <strong>िव</strong>ध् ◌ूपितसुता ाणपित जीउँ तपितभापित वेशी का राधवास सिरसबसँ गंगेशवर दौ 27/07 खैआलसँ नाने ौ।। ाणपित सुताकाशी 44/09 लड़ावन नरिसं<strong>ह</strong>ाि◌ <strong>दे</strong>उँरी खण् बाला सँ सािन्<strong>ह</strong> दौ 22/09 सकराढीसँ <strong>दे</strong>वे दौ लड़ाउसुतो राम<strong>दे</strong>व(82) ।। 33।।<strong>ह</strong>ोराई कौकन् <strong>ह</strong>ौली एक<strong>ह</strong>रा सँनी दौ ।। 25//01।। नी सुतो <strong>ह</strong>िरपित कु जौलीस33 िगरीश् वरसुत <strong>ह</strong>रीश् वर दौ माण् रसँ नोने ौ।। <strong>ह</strong>ोराई सुता मधुसूदन गोपनीय ल मी<strong>दे</strong>वा: गढ़ खण् बलासँमाधव दौ 28/04 <strong>ह</strong>राई सुतौ माने सोना की दिर<strong>ह</strong>रासँ <strong>ह</strong>ेश् वर दौ अल् यसँ साढूक्षण माने सुताधारू 74/008 चाण 38/05 जीवे का: बुधवाल सँ गंगेश् वर दौ।। 11/06 माण् र सँ जीवेश् वर ौ।।चान् द सुतौ माधव: नरउन सँ िदवाकर सुत िदनकर दौ 24/08दिरकु सुमाकर ौ माधव सुताबेलऊं च सं भवािदत् य दौ 30//09 63//06 <strong>ह</strong>रद सुता पौखू रित भवािदत् य सोमा शिरायपुरनरउनसँ योगीश् वर सुत <strong>ह</strong>िरश् वर दौ 25/05 <strong>िव</strong>स् कीसँ <strong>ह</strong>ोरई दौ 71/08 भवािदत् य भवाई सुताशंकर रघु गोढ़े का ारम खौआल सँ धारू दौ ।। 21//04 धारू 83/10 सुता िशरू पदम लखूगादूका: एक<strong>ह</strong>रासँ ी कर सुत चान् द दौ खौआल मूसे<strong>ह</strong>र मधुसूदन सुता उमापित 84/01<strong>िव</strong>ापित 26/103 ल मीपित भट्टा: अनलपुर कर म<strong>ह</strong>ासू रघु सुत िशव दौ 02//10//भवेश् वर सुतौ धमार्िदत् य: नाउनसँ गौरीश् वर दौ ।।03।।07 टकबाल सँ यद ौ धमार्िदत् य सुतौबासु<strong>दे</strong>व: <strong>ह</strong>मपुर जिजबालसँ कान् <strong>ह</strong> सुत नारू दौ ।।25/08।। वरूमालीसँ र<strong>िव</strong> िस रूिचकरदौिट भेदों 74//07 वासु<strong>दे</strong>व सुतौ रघु खू<strong>दे</strong> कौ मुराजपुर विलयास सँ िशवािदत् य सुत सवार्िदत् यदौ 12/09।। िशवािदत् य सुतौ सवार्िदत् य: <strong>ह</strong>ारीपालीसँ राम द दौ।। 41//02।। पवौिलसँ बागे145


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ौं।। साध् य सवार्िदत् य 70/02 सुता बाढ़ सोढ़ू नोने गोढ़े का: फर<strong>ह</strong>रा बुधवालसँ भानु सुत म<strong>ह</strong>ेश् वरदौ ।।19/04 माण् र से र<strong>िव</strong>द दौिट दौ रघुसुता िशव दामू मधुसूदन सोदापुरसँ सो<strong>दे</strong>न दौ ।।21/07।। सोल् <strong>ह</strong>न सुता ी 82/02 पित दूबेमुरािर का: कन् <strong>ह</strong>ौली बेलऊँ च <strong>ह</strong>िर दौ।। 10/04ाणािदत् य(83)सुतौ<strong>ह</strong>िर 70/09 गयनौ 14/03 गयनौ फनन ्द<strong>ह</strong>सँ बासु<strong>दे</strong>व सुत म<strong>ह</strong>ेश् वर दौ कु जौली सँ शिशधरदौ।। <strong>ह</strong>िर सुतौ <strong>िव</strong>श् वासनाथ . र<strong>िव</strong>नाथ <strong>दे</strong>वनाथौ गढ़धोतोसँ र<strong>िव</strong>पितसुत कु लपित दौ ।। 25/10विलयास सँ मधुकर ौ।। िशव सुता म<strong>ह</strong>नौरा खैभाल सँ जीवे दौ 20//09 िमकर 48/02 सुतौ<strong>ह</strong>रखू 55//06 <strong>ह</strong>रखू जीवेकौ काको बेलउँ च सँ के शव दौ 21/07 के शव सुतोगोन बागे कौपालीसँ ल मीधर . माधव सुत गोपाल . गोप दौ जिजवाल सँभव ौ जीवे सुतो पीताम् बर:िदगउन् ध ् सोदाउरसँ शक् तू सुत उोरण मधुकरपन् ने दिर<strong>ह</strong>रासँ शंकर दौ 11//08 गुणाकर सुताशंकर चन् कर सूयर्करा: <strong>िव</strong>ठु आल सँ नोने दौ।। 36//02 शंकर सुता <strong>िव</strong>रपर सोदपुरसँ रूंश् वरसुत <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र दौ बेलउँ च से रूािदत् य दौ।। उोग 57/07 सुतौ गंगाधर: कड़राइन बन िनयामसँ<strong>ह</strong>ेश् वरसुत <strong>ह</strong>ोरें दौ।। 22/10 <strong>ह</strong>ोरे सुतौ <strong>िव</strong>ष् णुपित: सकराढ़ीसँ गुणपित दौ।।30 या ालू सुतौरघुपित कु लपित से दौ ।। रघुपित सुतौ गुणपित िशवपित कु जौलीसँ रूपन दौ गुणपित सुताजिजवालसँ <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र सुत पुराई दौ सरौसँ पुराई ौ एवम ् भट्ट मािाक चन् ाभट्ट सुता घनश् यामराम ी कृ ष् णा बे<strong>ह</strong>र खण् वलासँ जनादर्न दौ 01//07।। मि<strong>ह</strong>पित सुतौ कान् <strong>ह</strong>: राजनपुरा दिर<strong>ह</strong>रासँिदवाकर सुतकर दौ बाटू, सुता अलयसँ नारायण सुत ीकरसखैआल सँ शुिचक ौ.।। ठ.72//02 कान् <strong>ह</strong> सुतौ <strong>िव</strong>ष् णुपित: कु रैलसकरीढ़ीसँ रूिचकर दौ।। 24/03 लाख सुता रूिचकर।।(84) ।।34।।शुिचकर मितकर 59/07 रासकर 46/03 कृ ष् ण 52/06 करा: पाली सँ गंगाधर सुत नरिस<strong>ह</strong>ं दौ34 विलयाससँ रित ौ।। रूिचकरसुतौ 46/09 सुतौ अफे ल पइमो 36/03 पालीसँ सुधाकरसुतमुशे दौ 24/03 सुधाकर सुतौ िमकर मुसेक: बिलयास सँ रूिचकर दौ।। मुझे सुताखौआलसँ ालूसुत <strong>िव</strong>ापित दौ भण् ािरसम सँ शुभे ौ।। ठ.। ठ. 91/10 <strong>िव</strong>ष् णुपित सुतौ जनादर्नबुआ ितसउँ तसजीवेश् वर सुत नन् दन दौ।। 14/05 गणपित सुतौ नन् दीश् वर रघुरामों बरेबा सें <strong>दे</strong>वेदौ।। नन् दीश् वर सुता गौरी मौिद खण् ेश् वर रबी का: पचाउँ <strong>ह</strong>सँ कीितर् शम् मर् दौ।। चण् ेश् वर सुतौ146


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ीवेश् वर: िदशोसँ बासु<strong>दे</strong>व सुत रित सम् मर् दौ कू िचत पण् ोलसँयन दौ मून शा पिन व् ध् नपितदा।जीवेश् वर सुता रघुपािण <strong>ह</strong>िरपािण रंजन 51/06 राम नन् दन 36/02 माधूका: सुदै बेसउँ चसँ <strong>ह</strong>ोरेदौ 30/07 सोदरकान् <strong>ह</strong> दौ।। 147/05 नन् दन सुतौ गोपीनाथ <strong>िव</strong>ज<strong>ह</strong>रा माण् र सँ िशरू दौ 29/03रितकर सुतौ <strong>ह</strong>ेलूक: पबौली सँ ीद सुता माण् र सँ बागेश् वर दौ 17/01 कु जौली सँ राजू राजूौ।। <strong>ह</strong>ेलू सुता <strong>िव</strong>द िशरू लाख परमू जाना: कु जौलीसँ सुपन दौ 30/05 <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>रासँ सुपन दौ िशरूसुता साधुकर 37/04 मानुकर भस् करा: सकु री गंगोली सँ आलू सुत सुरेदौ ।।05।।04 <strong>िव</strong>श् वरूपबड़गाम सुतौव<strong>ह</strong>ुरूप ए सुतौ मधुकर: ए सुतौ सवर्दन् त: ए सुतौ ल मीद: ए सुतौ भवद: सुतोसोमद: ए सुतौ ालूक: ए सुता रघुपित 44/07 कान् <strong>ह</strong> सुरेश् वरा: बरेबासँ साउले दौ।। सुरेश् वरसुतों <strong>ह</strong>ोरे शोरेकौ भन् दवालसँ <strong>िव</strong>ध सुत फू ल<strong>ह</strong>र दौ माण् रसँ सागर ौ।। एवम ् जनादर्न मािकचम।।(85)ठ. जनादर्न सुता बाबू 95//04 रघु<strong>दे</strong>व जयकृ ष् ण जयराम 111/02 जय िशव श् यामगो<strong>िव</strong>न् दा:गंगौरा बुधवाससराम<strong>दे</strong>व दौ ।।/03।। रूिचकर 37/03 सुतौ र<strong>िव</strong>कर बुिकररौ एक थानूदौ 22/08।। दिर ितशम् मर् दौ।। र<strong>िव</strong>कर सुता माधव साधुकर अमरू 85/01 लोटना: 137/04ओमोिसबेलउँच सधरािदत् य सुत बाढ़ दौ 10/05।। बाढ सुता जाने माने म<strong>ह</strong>ेश् वर गौरीश् वर45/07 चान् दा: भरे<strong>ह</strong>ासँ गणपित सुत के शव दौ सुगनसँ <strong>दे</strong>वनाथ ौ।। माधव 47/02 सुतौपरमके : मि<strong>ह</strong>या सोदारपुरसँ रूिचनाथ 23/01 पालीसँ गांगु ौ।। परमसुता बासु<strong>दे</strong>व राम<strong>दे</strong>वगो<strong>िव</strong>न् दा: खढ़ीक खौआल सँ गौरीनाथ दौ।। 24/03 गौरीनाथ 62/09 सुतौ अमरू उवो पालीस<strong>दे</strong>वािदत् य सुत गांगु दौ ।। 28/03 गांगु सुता <strong>िव</strong>दू कु लपित ी पित 332/09 जागे का:के उँ रगामा सोदरपुरसँ बादू दौ।। 19/0 माण् रस<strong>ह</strong>ोरे ौ।। राम<strong>दे</strong>व सुतौ नारायण: जगित सँकाशीदौ 29/01 नाने सुता िम मांशक 87/05 िमसरू <strong>ह</strong>ोरे 15/08 वेणी 43/03 काशीका: करमा<strong>ह</strong>िरअमसँ िमतू दौ।। 28//04 दिर<strong>ह</strong>रासँ र<strong>िव</strong>दौ।। काशीसुतौ भवानीनाथ <strong>िव</strong>ठौली सोदरपुरसँ नोनेदौ 30/07 48/05 जोर सुतौ नोने <strong>ह</strong>चलू कौ माण् रसँ <strong>िव</strong>शोसुत <strong>ह</strong>िरकर दौ 28/05 <strong>ह</strong>िरकर सुतौवेणी बुिकरो 173/04 गंगरौना <strong>ह</strong>िरअमसँ के शव दौ।। 27/05 <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>रा सँवर्मान ौ।। नोने सुतापरान <strong>िव</strong>ष् णुपित एकमा बिलयासँ रघु दौ।। 16//03।। <strong>िव</strong>भाकर सुता गुणाकर मितकर िदवाकरा:गंगोरसँ <strong>दे</strong>वनाथ दौ मितकर सुतौ रघु पुनन् द<strong>ह</strong>सँ माधवदौ ।। रघु सुतौ म<strong>ह</strong>ाईक: गाउल करम<strong>ह</strong>ासँबाटू सुत <strong>ह</strong>िरदौं सकराढ़ीसँ लिनौ।। एवम ् घनश् याम मातुबुचम।। घनश् याम 109/04 सुतौकु नाईक: 116/03 कन् <strong>ह</strong>ौली147


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्(86) ।। 35।।सोदरपुरसँ छोटाई दौ।। 28/081 बसाउन सुता पशुपित <strong>िव</strong>ापित 35 73/02 मि<strong>ह</strong>पित 49/07उँ मापितका: खौआन सँ गो<strong>िव</strong>न् द सँ गो<strong>िव</strong>न् द दौ 22/01।। खण् वाससँ नर<strong>ह</strong>िर ौ।। पशुपित सुता78/05 नर<strong>ह</strong>िर ी <strong>ह</strong>िरय: 44/02 मि<strong>ह</strong>षी पालीसँ मि<strong>ह</strong>षी पालीसँ बागे दौ 28/03 बागे सुता येधठालू रघुपितय: भौआन दिर<strong>ह</strong>रा सँ कारू दौ 23//09 कारू 40/04 कारू सुतौ रित म<strong>ह</strong>ाईकौझंझारपुर करम<strong>ह</strong>ा सराम दौ।। 02/09 राम सुतौ<strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>र िदवाकरौ जगौर माण् र सँ पघुपित दौ।।23/06 सोदर खांतू ौ।। नर<strong>ह</strong>िरसुता 11/05 राम<strong>दे</strong>व काम<strong>दे</strong>व लोटाई छोटाई का: 120/07<strong>ह</strong>ारीपाली सँ जसाई दौ।। 32/05 रघुपित 42/05 सुतौ जसाई वाचस् पिती<strong>ह</strong> दिरस् रासँ भवे दौ28/05 र<strong>िव</strong> सुतौ भवेक: <strong>ह</strong>िरअम सँ नोने दौ।। 16/03।। विलयास सँ िनितकर ौ भवेसूों मेंपाकर . मेध रतनाकर: बघवास सिरसवसँ गौिर दौ।। 27//09 गौर सुतौ जोर: टकवालसँ िशरूदौ।। 09/06 माण् रसँ सुधाकर ौ।। जसाई सुता लाखू 51/07 शंकर 89/03 गणेशा: <strong>ह</strong>सौलीसोदरपरसँ िशव दौ।। 23/02 दूबे 48/06 सुतौ चौबेक: 53/01 पवौिलसँ <strong>दे</strong>वद दौ ।।24/0/।।<strong>दे</strong>वद सुता विलयासँ दूबेसुत शि दौ गंगोलीसँ सोमद दौ।। िशवसुताध् य शोभाज्ञानोंकेंवमिनयामसँ कु लपित दौ ।।27/07।। कु लपित दौ ।।27/07 ।। कु लपित 81/06 सुतों जादू बाटूकौ माण् रसँ िकरतू दौ।। 22/02 िकरतू 230//01 सुतो दूबेक: सुपरानी गंगोलीसँ शोनूसुतिशवदो पिनचोभ से के उदू ौ एवम ् छोटाई मािक चं ।। 103/01 छोटाई सुतौ अिनरू:मलंिगय<strong>ह</strong> कु जौलीसँ <strong>ह</strong>िरनाथ दौ।। 18/02 जीवे सुतो म<strong>ह</strong>ाई गारी कौ माण् रसँ सुधाकर सुत चाणदौ उध दामू ौ।। 37/08 म<strong>ह</strong>ाई सुतोगोपीनाथ: पालीसँ कु लपित दौ।। 26/04 गुरू सुतो कु लपितमि<strong>ह</strong>पित के उँ टू का:(87)कु जौलीसँ ल मीश् वर दौ गंगोलीसँ <strong>ह</strong>िरश् वर ौ.।। कु लपित सुतो मुथेक: खौआलसँ <strong>ह</strong>रपित दौ।।25/04।। <strong>ह</strong>रपित सुता चान् द माने सोनेका: 43/09 38//07 77//05 पाली सँ गोपाल दौ31//06।। खैआल सँ शुिचकर सँ शुिचकर दौ.।। गोपीनाथ सुतौ िितनाथ <strong>ह</strong>िरनाथों बुआितसउँ तसँ माधू दौ।। 34/05 माधू सुतौ रूिचद लोकयं सकराढ़ी सिगरीश् वर दौ ।।27/05।।कु जौली सँ िमतू दौ।। दूबे सुतौ गो<strong>िव</strong>न् द: बिलयान सँ िमतू दौ 28/03 मि<strong>ह</strong>धोध सुधाकरसुतौिभतूक: टकबालसँ सोम दौ।। िमतू सुता गुणेशंकर म<strong>ह</strong>ाई ग<strong>ह</strong>ाईका: सोदर माधवद दौ सत148


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्रतनाकर ौ.।। <strong>ह</strong>िरनाथ मातृक चं ।। <strong>ह</strong>िरनाथ सुता सोम आनन् द मांझी ुमरा बुधवाल सँगुणपित दौ।। 19/04 <strong>िव</strong>श् वश् वर 44/10 सुता कु शे श् न <strong>दे</strong>वानन् द 151/08 बसाउन 67/07 राज173/09 परानमिणका: 52/05 का: बेल. रूािदत् य दौ नर<strong>ह</strong>िरश् वर दौ।। क् विचत विल जोर दौ ।।32/03।। व<strong>ह</strong>े ठ. <strong>िव</strong>श् वभर दौ ।। कू : न शाएबा ।। सदु. मिण सुता 82/10 गणपित <strong>िव</strong>ष् णुपितउँ मापित सुरपितय: 40/03 जैरामाण् सँ यग् यपितयो ।।32/0;7 पालीसँ रूद ौ।।गुणपित सुतौगो<strong>िव</strong>न् द: सोदर वासु<strong>दे</strong>व दौ 31/07। वासु<strong>दे</strong>व 40/03 सुता पालीसँ <strong>ह</strong>ोराइ <strong>ह</strong>ोिरल दौ।। सुतथसुतोनाथू पॉंथू 169/09 मिणधर माण् रसँ मधुकर दौ।। 28/05 मधुकर सुता जोर जान बलभा:करम<strong>ह</strong>ासँ जाकर दौ ।। नाथू सुतौ <strong>ह</strong>ोराई क: पबौिलसँ <strong>दे</strong>वद सुत िशवद दौ ।30/08।।माण् रसँ सवार्ई दौ।।.(88) ।। 36।।<strong>ह</strong>ोराई सुता कु जौली सें बैजू सुत औ<strong>ह</strong>िर दौ।। 23/03।। यशोधर सुतौ 36 वैजू कौ <strong>िव</strong>शो कौसोदरपुरसँ वर्न दौ 21/02।। माणरसँ भवद दौ।। बैजू सुतो नोने ओ<strong>ह</strong>िर असयसँ बुिपर .बुधेदो।। 18/02 <strong>ह</strong>िर गौरी दौ मो.न.था गंगोली िशरू ौ।। झू.न. ओ<strong>ह</strong>िर सुतो गणपित पशुपितदिर<strong>ह</strong>रासं शंकर दौ 34/05 शंकर 41/08 सुता वमिनयामसरूिचकर दौ 15/04 रूिचकर सुताखौआल सँ ीधर दौ 33/04 पिन. धरािदत् य ौ.।। (म.न.श.वैजू ौ।।) एवम ् ठ. ल मीधर थम<strong>िव</strong>वा<strong>ह</strong> समाप् त।। ठ. गणेश सुतो बै<strong>दे</strong>यनाथ दुगर्दौ पुड़े नाउन सँ रमाकान् त दौ ।। 24/08।। <strong>िव</strong>र76/07 सुतौ ज् यो रामनाद: माण् र सँ रितपित सुत सारवन दौ।। 32/06।। लाखन सुते मेध247/06 धरम कौ कु जौलीसँ ीकर दौ।। 30/06 ीकर सुतों ज्ञान 131/06 मधुकरपट्टोदिररासँ चाण दौ।। ।। 19/07 पवौलीस <strong>दे</strong>व धर दौ।। कल् याण सुता करम<strong>ह</strong>ास <strong>िव</strong>ापित दौ।।26/09।। शम् म 58/05 सुता <strong>िव</strong>ापित धनपित मि<strong>ह</strong>पितय: माण् रसँ मनोरथ दौ ।। 09/03।।मनोरथ सुता जीवे शीरू 71/01 चणों: जालयसँ रामेश् वरसुत मि<strong>ह</strong>घर दौ यमुगामसँ गेणाई ौ।।<strong>िव</strong>ापित सुतो भगीरथ: बिलयास सँ शीरू दौ 32/03 शीरू सुता 57/03 बसाउन 85/02भवनाथ नाने सोने का 90/10(89)149


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ब<strong>ह</strong>ेराढ़ी सँ नर<strong>ह</strong>िर सुत <strong>िव</strong>श् वम् मर दौ ।।07।।06।। खैआलसँ रघुपित दौ।। ीधर सुता गणेश् वरोमधरनीधए: सोदरपुरसँ वेणीसुत रितनाथ दौ ।। 35।।06।। वासु<strong>दे</strong>वस वेणी काशी कौ माण् र सँनगाई सुत <strong>िव</strong>श् वम् भर दौ फनन् द<strong>ह</strong>सँ जगन् नाथ ौ।। वेणी सुतो रितनाथ: पालीसँ <strong>दे</strong>वािदत् य सुतबागे दौ।।35/02 दिर<strong>ह</strong>रासँ कारू ौ।। रितनाथ सुतो ी 165/08 अच् युतौ पालीसँ <strong>िव</strong>ष् णो<strong>दे</strong>वसुतकाम<strong>दे</strong>व दौ ।। 32/05।। <strong>िव</strong>ष् णुपित सुता बासु<strong>दे</strong>व काम<strong>दे</strong>व 03/10 सोम<strong>दे</strong>वा माण् रसँ बसाउन सुतदशरथ दौ सिरस:<strong>ह</strong>लधर दौि<strong>ह</strong> दौ।। काम<strong>दे</strong>व सुता माण् रसँ िशरू सुत साधुकर दौ।। 34/07।।साधुकर सुतो नरपित र<strong>िव</strong>: <strong>ह</strong>िरअमसँ <strong>िव</strong>मूसुत जसाउन दौ।। 33/03 जसाउन सुता माण् र सँसुबे सुत िगरू दौ पालीसँ वद दौ।। धरनीधर सुतौ रमाकान् त कमलाकान् तोबे<strong>ह</strong>र 91/07 करम<strong>ह</strong>ासँरामचन् दौ 27/02 जय<strong>दे</strong> सुतौ बासु<strong>दे</strong>व िशव<strong>दे</strong>वों 98/06 पवौलीसँ रूिचद सुत रघुदन् त दौ ।।30//01 रघुद सुता बिलयाससँ <strong>ह</strong>ोरे सुत सोंढू दौ ।। 15/04।। दूबे सुता शि ीधर गणितकापालीसं नरिसं<strong>ह</strong> दौ।। गणपित सुता <strong>ह</strong>ेलू 47/01 सुरे <strong>ह</strong>ोरेका आदया गंगोलीसँ सोखद दौ।।अन् त् यो टकबालसँ माधव दौ।। 09/07।। दिर<strong>ह</strong>रा सँ सोढू ौणा <strong>ह</strong>ोरे सुतौ बादू सौठ कौ बेलऊँ चसँिदनकर दौ।। सौ 128/24 सोठ सुता कु जौलीसँ जीवे सुत म<strong>ह</strong>ाई दौ 135/01।। म<strong>ह</strong>ाई सुतौ रतनपूरखू कौ सोदरपुरसँ 34/04 <strong>दे</strong>वनाथ दौ <strong>दे</strong>वनापरूतोनाथ 70/10 ।।73।।03 पाथू कौ पालीसँ नादूसुत यशु दौ सिरसबसँ खांतू ौ।। बासु<strong>दे</strong>व सुतौ रामचन् भगीरथौ 78/06 सोदरपुरसँ िनकार दौ।।23/02 म.म. गो<strong>िव</strong>न् द 49/03 सुता रघुनन् दन 39/08(90) ।। 37।।गोन् टू 66/04 िनकारा: खौआल सँ वीर दौ ।। 30/05।। बाटू 44/03 सुतौ वीर: बेलउँ च सँधरािदत् य सुत म<strong>ह</strong>ािदत् य दौ एक. दूनम ौ वीर 47/07 सुतौ रंजन 73/05 परानौ <strong>ह</strong>िरअमसँलाख दौ ।। 25/08 लाख 65/06 सुतौ खखनू धारू कौ दिर<strong>ह</strong>रासँ नारू सुत लाखू दौ बुधवलसँगंगािदत् य ौ। िनकार सुता मि<strong>ह</strong>पित 77/04 272/04 चूड़ामिण <strong>िव</strong>ष् णु 103/04 कृ ष् ण <strong>ह</strong>िरनन् दन75/01 ल मन अच् युता: 63/08 बुधवालसँ चाण सुत धारू दौ।। 35/01।। रूिचकर सुता चाण46/03 िदनकर नोनेका: 49/02 माण् रसँ कौने सुत जीवेश् वर दौ बुधवासँ उत ौ।। चाण सुतामानू 48/06 73/06 नीित रितपित 52/08 ी पित 77/07 धरापित धारू का: वेलउँ च सँगयािदत् य सुत कृ ष् णपित दौ।। 29/08 पणुआसँ शुभंकर ौ।। 77/01 चारू सुतौ रघुनाथजी89/09 जी वनाथों 78/10 एक<strong>ह</strong>रा संकृ राणपित सुत ी पित दौ।। 22/08 िदन 42/03 सुतागुणपित 304/04 कृ ष् णपित सुधापित नरपितय: अलयसँ <strong>ह</strong>िर दौ।। कृ ष् णपितसुता 45/01कु लपित 50/07 ीपित रमापितय: जिजवालसँ लाखू दौ।। 17//03 गौरीश् वर सुत रतनपािण150


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्सुतौ जीवे लाखू कौ फनन् द<strong>ह</strong>सँ <strong>िव</strong>दू दौ।। लाखू सुतौ रथुपािण 72/05 <strong>ह</strong>िरपािण 189/04करन<strong>ह</strong>ासँ गंगेश् वरसुत राम ।।35/03।। माण् रसँ रघुपित ौ।। ीपित सुता सोदरपुरसँ भेश् वरसुत सोम् <strong>ह</strong>ल दौ।। 33/01।। बेलउँ चस<strong>ह</strong>िर ौ।। रामचन् सुता रामकृ ष् णा <strong>ह</strong>ष् ण ल मीकांतादिर<strong>ह</strong>रा सँ रामचन् दौ।। 22//05।। <strong>ह</strong>िर 47/03 सुता मित गो<strong>िव</strong>न् द दामू 75/02 मधुसूदन ी<strong>ह</strong>िर का: 114/03 बेलउँच सँ जयािदत् य सुत सुधे दौ।। 30।।09 सुधेसुता 43/07 माधू िमकर60/09 यशु 51/09 गुणोका: पालीसँ <strong>ह</strong>चससुत िदनकर दो 135/01।। माण् रसँ सुरसर ौ।।माण् रसँ सुरसर ौ।। गो<strong>िव</strong>न् द सुताके शव अजूर्न दभूभना: करम<strong>ह</strong>ासँ र<strong>िव</strong> सुतमांगु दौ।।20/08।। र<strong>िव</strong> सुतो गांगुक: तल् <strong>ह</strong>न पुरसं गो<strong>िव</strong>न् द सुत गोपाल दौ(91)25/10/0।। पालीसँ नन् दीश् वर ौ।। मांगू सुताम<strong>ह</strong>ाई 179/0668/05 निर<strong>ह</strong>िर <strong>िव</strong>शोका दिर<strong>ह</strong>रा सँ<strong>ह</strong>िरकर सुत पदमकर दौ ।।10/09।। पकर सुतो 58/01 रघु कान् <strong>ह</strong>ु कौ जिजबाल सँ सोमसुतमाधव दौ।। 31/माधव सुतौ <strong>दे</strong>ध: उचित सँ <strong>ह</strong>टवय सुत माधव दौ खौआल सँ भवे ौ।। दयूम् मसुता रामचन् रामभ वलभा: 160/01।। बलभा: 106 बुधवालसँ मिण सुत <strong>िव</strong>ष् णुपित दौ।।36/07।। <strong>िव</strong>ष् णुपितक िशवनाथ: खौआन सँ यशोधर दौ ।। 31/04।। रामकर सुता <strong>ह</strong>िर 39/03गणपित कु शा: <strong>ह</strong>िरअम् बसँ <strong>ह</strong>ारू सुत िशरू दौ।। 19/01 विलयास सँ रूिच ौ।। गणपित सुतौयशौपार सीरसद के शव दौ।। 29/06।। विलयाससँ िनितकर ौ।। यशोधर सुत जिजवालसँ रघुदौ।। 12/08।। शंकर सुता भैरवपुर <strong>ह</strong>ोरे शोरे का दिर<strong>ह</strong>रासँ धराधर सुत लाख दो करम<strong>ह</strong>स धाररघुसुतौ <strong>दे</strong>वद भवे कौ माण् रसरतनू सुत बागे दौ रउन सँ शिश दौ रामचन् सुतौ रघुनन् दन102/04 <strong>ह</strong>िरनन् दनौ 83/06 खण् बलासँ रितनाथ दौ।। 33/10।। की सुता रामनाथ पॉथू <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>राबेल. बाढ सुत मानू दौ नरउन सँ शिश दौ।। रामचन् सुतौ रघुनन् दन 102/04 <strong>ह</strong>िरन ्न् दनौ83/06 खण् बलासँ रितनाथ दौ।। 33/03।। की सुता रामनाथ मॉथू <strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>रा बेल बादू सुत मानूदौ पालीसँ शुभंकर ौ।। 64/08 पाथू सुतौ रितनाथ ब<strong>ह</strong>ेशंकर दौ।। 27/10।। मितश् वर सुताजोरम<strong>ह</strong>नबुशे जीवे शंका सकिण् नितकर दौ।। शंकर सुता<strong>ह</strong>ोिरल रनतपािण राघव 236//01 शूलपािणका सिरसबसँ इन दौ ।। 20/04।। <strong>ह</strong>ेश् वर 69/01 सुतारद चाण 44/03 इन म<strong>ह</strong>ेन् 147/08रिषका: 60/02 करम<strong>ह</strong>ासँ ल मीपितयां इनसुतों के ध सुधाकरौ पिन मि<strong>ह</strong> सुत रतनू दो माण् रसँनगाई दौ।। रितनाथ सुता मि<strong>ह</strong>षी बुधवालसं ालूसुत ी द दौ ।। 10/01।। सूयर्कर सुतौ रामलखन खण् बलासँ बलभ दौ लाखन . लक्षमन सुन् त <strong>ह</strong>ेश् वर 57/09 भोगीश् वर मितश् वरनन् दीश् वरा: ताो ितसूरीसँ गुणेश् वर दौ अन् रयो पण् ुचासँ <strong>ह</strong>रेश् वर दौ भोगीश् वरसुतो धारधाने कौ151


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्उपरसँ दोसर पंिकदीप: अपरदमन सुत् ग गौरीपित 97/03 रघुनाथ 78/04 लक्ष ्मीनाथ खण् मेघ दौ खौजार:(92) ।। 38।।माण् रसँ सागर दौ।। धारू सुता ीपित िगरपित ठालू . रितपित मिणपित गणपितकांविलयाससँ <strong>िव</strong>भाकर सुत िम िमकर दौ गंगोली सादू ौ।। रितपितय . ालूसुता जतज अमांईदौ।। 12/05।। े<strong>ह</strong>श् वर . अमांइ सुता दिर<strong>ह</strong>रासँ पॉंथू दौ ।। 23/08 कोने सुतो पॉंथूक: फनव् <strong>ह</strong>ीिरनाथदौ ।। पॉंथू सुता सोदव <strong>दे</strong>वनाथ दौ ी द सुता कृ ष् णदाश पुरूषोम वलभा: माण् रसँ<strong>िव</strong>शो सुत बासु<strong>दे</strong>व दौ।।27/01।। कु लपित सुतौ <strong>िव</strong>शांक: करम<strong>ह</strong>ा सँ जागू दौ ।। 53/06 <strong>िव</strong>शोसुतो वासु<strong>दे</strong>व: बुधवालसँ <strong>दे</strong>खे सुत र<strong>िव</strong> दौ ितसुरीसँ खाजो ौ।। वासु<strong>दे</strong>व सुतो रूपधर: पानी ससुरपित दौ।। 25/10/0।। बागू सुता गो<strong>िव</strong>न् द 62/02 दामोदर माधव<strong>ह</strong>िर<strong>ह</strong>रा: 89/08 81/04माण् रसँ बुिकर दौ।। 27 बुिकर सुताभवनाथ र<strong>िव</strong> 64/02 गोरीका ।। गो<strong>िव</strong>न् द सुतो सुरपितमनमानी ऋिषके शा: दिर.र<strong>िव</strong> सुत भवे दौ सिर.गोगी ौ।। सुरपितसुता खौआलसँ माने दौ।।36/01।। माने सुता वेद गवर्90/09 नोन गो<strong>िव</strong>न् दधाने अमरूशंकरा: ब<strong>ह</strong>ेराढ़ी सँ गदाघर दौ।।25/04।। गदघर सुतो <strong>िव</strong>ष् णुपित 49/03 सकराढ़ी सँ गो<strong>िव</strong>न् द सुत चाणो दौ ।।05/08 बन् धमेंध दौ एवम ् रमाकान् त मातृचं ।। रमाकान् त सुता िस<strong>ह</strong>ािन माण् रसँ मि<strong>ह</strong>पित सुत वल<strong>दे</strong>व दौ।।31/08।। दूबे 54/02 सुतौ <strong>िव</strong>भाकर भागीरथ सोदापुर से वर्नसुत <strong>ह</strong>िरनाथ दौ ।।21/03दिर<strong>ह</strong>रासँ राम ौ। <strong>िव</strong>भाकर सुतौ वैिदक <strong>िव</strong>श् वम् भर <strong>ह</strong>ीरे वौ बुधवालसँ लाखूसुत गोपी ।। 19।।09।।लाख सुता(93)सुता गोपी 85/07 गौरी रूदा: खौआल सँ बुिकर दौ ।।14//05।। बभिन. रूिचकर ौ।। गोपीसुतो दामोदर: खौआलसँ सोजू दौ।। 19/09।। िकशोटू सुता <strong>िव</strong>शोरघुशोभीक टक. ितकर दौ।।रघु सुतो साजू 85/07 जगन् नाथौ करम<strong>ह</strong>ासँ गणपित दौ जिज. सोम ौ.।। सोजू सुतो रंजन:पािनलाख दौ 30/01।। सकराढ़ी सँ <strong>ह</strong>िरश् वर ौ।। वैिदक: <strong>िव</strong>श् वमभर 86/01 सुतो <strong>ह</strong>िरपित92/01 मि<strong>ह</strong>पित खण् बलासँ म.म. ढ़ दामोदर दौ।। 32/107।। <strong>ह</strong>िरअमसँ गयात ौ।। मि<strong>ह</strong>पित77//03 सुता बल<strong>दे</strong>व जय<strong>दे</strong>व भागीरथ: घुसौतसँ जगतगु<strong>ह</strong>. सदानन् द दौ।। 29/0 कं टकाारकरक152


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्म.म. मधुसूदन 182/02 सुतो कृ ष् णानन् द 82/05 जगत<strong>ह</strong> म.म. सदानन् दो दिर<strong>ह</strong>रासँ शक् तसुतइन दौ ।।25/06।। शक् तू सुता <strong>ह</strong>ोरे चाण इन शोरे 49/01 मि<strong>ह</strong>न् ा: 66/02 बेलउँ च सुधेदौ।।37।।08।। पालीसँ िदनकर दौ।। इन सुतो ीराम: 128/02 <strong>ह</strong>िरअमसँ पीताम् बर दौ।।31/08।। मांगु सुतो पीताम् बर गुदीकौ माण् रसँ रमायित दौ।। 22/04 पक्षघर सुतो मि<strong>ह</strong>पितअपरा लाखू सुतो सुधाकर: कर बारा<strong>ह</strong> दौ ।।20/8।। खण् . ज्ञानपित रमापित ितसुरी सं<strong>ह</strong>ेश् वरदौ ।। रमापित सुता नरउनसँ खांतू दौ ।। 19/03।। माण् र सें वागीश् वर ौ।। पीताम् बर सुतासकराढ़ी सं सुधकर दौ 34/09।। पालीस <strong>ह</strong>िरयािण सुधाकर दुतो परमूक: पालीसँ दौ ।।31/06२.भारत आ नेपालक मैिथली भाषा-वैज्ञािनक लोकिन ारा बनाओल मानक शैलीमैिथलीक मानक लेखन-शैली1. नेपालक मैिथली भाषा वैज्ञािनक लोकिन ारा बनाओल मानक उच्चारण आ लेखन शैली आऽ 2.मैिथलीअकादमी, पटना ारा िनधिरत मैिथली लेखन-शैली1.नेपालक मैिथली भाषा वैज्ञािनक लोकिन ारा बनाओल मानकउच्चारण आ लेखन शैलीमैिथलीमे उच्चारण तथा लेखन१.पचमाक्षर आ अनुवार: पचमाक्षरातगर्त ङ, ञ, ण, न एवं म अबैत अिछ। संकृत भाषाक अनुसारशदक अतमे जाि<strong>ह</strong> वगर्क अक्षर र<strong>ह</strong>ैत अिछ ओ<strong>ह</strong>ी वगर्क पचमाक्षर अबैत अिछ। जेना-अ (क वगर्क र<strong>ह</strong>बाक कारणे अतमे ङ् आएल अिछ।)पच (च वगर्क र<strong>ह</strong>बाक कारणे अतमे ञ् आएल अिछ।)खड (ट वगर्क र<strong>ह</strong>बाक कारणे अतमे ण् आएल अिछ।)सिध (त वगर्क र<strong>ह</strong>बाक कारणे अतमे न् आएल अिछ।)खभ (प वगर्क र<strong>ह</strong>बाक कारणे अतमे म् आएल अिछ।)उपयुर्क्त बात मैिथलीमे कम <strong>दे</strong>खल जाइत अिछ। पचमाक्षरक बदलामे अिधकांश जग<strong>ह</strong>पर अनुवारक योग<strong>दे</strong>खल जाइछ। जेना- अंक, पंच, खंड, संिध, खंभ आिद। याकरण<strong>िव</strong>द पिडत गो<strong>िव</strong>द झाक क<strong>ह</strong>ब छिन जे153


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्कवगर्, चवगर् आ टवगर्सँ पूवर् अनुवार िलखल जाए तथा तवगर् आ पवगर्सँ पूवर् पचमाक्षरे िलखल जाए।जेना- अंक, चंचल, अंडा, अत तथा कपन। मुदा ि<strong>ह</strong>दीक िनकट र<strong>ह</strong>ल आधुिनक लेखक एि<strong>ह</strong> बातकेँ नि<strong>ह</strong>मानैत छिथ। ओलोकिन अत आ कपनक जग<strong>ह</strong>पर से<strong>ह</strong>ो अंत आ कंपन िलखैत <strong>दे</strong>खल जाइत छिथ।नवीन पित िकछु सु<strong>िव</strong>धाजनक अवय छैक। िकएक तँ एि<strong>ह</strong>मे समय आ थानक बचत <strong>ह</strong>ोइत छैक। मुदाकतोकबेर <strong>ह</strong>तलेखन वा मुणमे अनुवारक छोटसन िबदु प नि<strong>ह</strong> भेलासँ अथर्क अनथर् <strong>ह</strong>ोइत से<strong>ह</strong>ो <strong>दे</strong>खलजाइत अिछ। अनुवारक योगमे उच्चारण-दोषक सभावना से<strong>ह</strong>ो ततबए <strong>दे</strong>खल जाइत अिछ। एतदथर् कसँलऽकऽ पवगर्धिर पचमाक्षरेक योग करब उिचत अिछ। यसँ लऽकऽ ज्ञधिरक अक्षरक स अनुवारक योगकरबामे कत<strong>ह</strong>ु कोनो <strong>िव</strong>वाद नि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>खल जाइछ।२.ढ आ ढ़ : ढ़क उच्चारण “र् <strong>ह</strong>”जकाँ <strong>ह</strong>ोइत अिछ। अतः जतऽ “र् <strong>ह</strong>”क उच्चारण <strong>ह</strong>ो ओतऽ मा ढ़िलखल जाए। आनठाम खािल ढ िलखल जएबाक चा<strong>ह</strong>ी। जेना-ढ = ढाकी, ढेकी, ढीठ, ढेउआ, ढ, ढेरी, ढाकिन, ढाठ आिद।ढ़ = पढ़ाइ, बढ़ब, गढ़ब, मढ़ब, बुढ़बा, साँढ़, गाढ़, रीढ़, चाँढ़, सीढ़ी, पीढ़ी आिद।उपयुर्क्त शदसभकेँ <strong>दे</strong>खलासँ ई प <strong>ह</strong>ोइत अिछ जे साधारणतया शदक शुरूमे ढ आ मय तथा अतमे ढ़अबैत अिछ। इए<strong>ह</strong> िनयम ड आ ड़क सदभर् से<strong>ह</strong>ो लागू <strong>ह</strong>ोइत अिछ।३.व आ ब : मैिथलीमे “व”क उच्चारण ब कएल जाइत अिछ, मुदा ओकरा ब रूपमे नि<strong>ह</strong> िलखल जएबाकचा<strong>ह</strong>ी। जेना- उच्चारण : बैनाथ, िबा, नब, <strong>दे</strong>बता, िबणु, बंश, बदना आिद। एि<strong>ह</strong>सभक थानपर मशःवैनाथ, <strong>िव</strong>ा, नव, <strong>दे</strong>वता, <strong>िव</strong>णु, वंश, वदना िलखबाक चा<strong>ह</strong>ी। सामायतया व उच्चारणक लेल ओ योगकएल जाइत अिछ। जेना- ओकील, ओज<strong>ह</strong> आिद।४.य आ ज : कत<strong>ह</strong>ु-कत<strong>ह</strong>ु “य”क उच्चारण “ज”जकाँ करैत <strong>दे</strong>खल जाइत अिछ, मुदा ओकरा ज नि<strong>ह</strong>िलखबाक चा<strong>ह</strong>ी। उच्चारणमे यज्ञ, जिद, जमुना, जुग, जाबत, जोगी, जदु, जम आिद क<strong>ह</strong>ल जाएवलाशदसभकेँ मशः यज्ञ, यिद, यमुना, युग, याबत, योगी, यदु, यम िलखबाक चा<strong>ह</strong>ी।५.ए आ य : मैिथलीक वतर्नीमे ए आ य दुनू िलखल जाइत अिछ।ाचीन वतर्नी- कएल, जाए, <strong>ह</strong>ोएत, माए, भाए, गाए आिद।नवीन वतर्नी- कयल, जाय, <strong>ह</strong>ोयत, माय, भाय, गाय आिद।सामायतया शदक शुरूमे ए मा अबैत अिछ। जेना एि<strong>ह</strong>, एना, एकर, ए<strong>ह</strong>न आिद। एि<strong>ह</strong> शदसभक थानपरयि<strong>ह</strong>, यना, यकर, य<strong>ह</strong>न आिदक योग नि<strong>ह</strong> करबाक चा<strong>ह</strong>ी। यिप मैिथलीभाषी थारूसि<strong>ह</strong>त िकछु जाितमेशदक आरभोमे “ए”केँ य कि<strong>ह</strong> उच्चारण कएल जाइत अिछ।ए आ “य”क योगक योगक सदभर्मे ाचीने पितक अनुसरण करब उपयुक्त मािन एि<strong>ह</strong> पुतकमे ओकरेयोग कएल गेल अिछ। िकएक तँ दुनूक लेखनमे कोनो स<strong>ह</strong>जता आ दुरू<strong>ह</strong>ताक बात नि<strong>ह</strong> अिछ। आ154


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्मैिथलीक सवर्साधारणक उच्चारण-शैली यक अपेक्षा एसँ बेसी िनकट छैक। खास कऽ कएल, <strong>ह</strong>एब आिदकितपय शदकेँ कैल, <strong>ह</strong>ैब आिद रूपमे कत<strong>ह</strong>ु-कत<strong>ह</strong>ु िलखल जाएब से<strong>ह</strong>ो “ए”क योगकेँ बेसी समीचीन मािणतकरैतअिछ।६.ि<strong>ह</strong>, <strong>ह</strong>ु तथा एकार, ओकार : मैिथलीक ाचीन लेखन-परपरामे कोनो बातपर बल दैत काल शदक पाछाँि<strong>ह</strong>, <strong>ह</strong>ु लगाओल जाइत छैक। जेना- <strong>ह</strong>ुनकि<strong>ह</strong>, अपन<strong>ह</strong>ु, ओकर<strong>ह</strong>ु, तकालि<strong>ह</strong>, चोि<strong>ह</strong>, आन<strong>ह</strong>ु आिद। मुदाआधुिनक लेखनमे ि<strong>ह</strong>क थानपर एकार एवं <strong>ह</strong>ुक थानपर ओकारक योग करैत <strong>दे</strong>खल जाइत अिछ। जेना-<strong>ह</strong>ुनके, अपनो, तकाले, चोे, आनो आिद।७.ष तथा ख : मैिथली भाषामे अिधकांशतः षक उच्चारण ख <strong>ह</strong>ोइत अिछ। जेना- षय (खड़य),षोडशी (खोड़शी), षकोण (खटकोण), वृषेश (वृखेश), सतोष (सतोख) आिद।८.विन-लोप : िनिलिखत अवथामे शदसँ विन-लोप भऽ जाइत अिछ:(क)ियावयी यय अयमे य वा ए लुत भऽ जाइत अिछ। ओि<strong>ह</strong>मेसँ पि<strong>ह</strong>ने अक उच्चारण दीघर् भऽ जाइतअिछ। ओकर आगाँ लोप-सूचक िच वा <strong>िव</strong>कारी (’ / ऽ) लगाओल जाइछ। जेना-पूणर् रूप : पढ़ए (पढ़य) गेला<strong>ह</strong>, कए (कय) लेल, उठए (उठय) पड़तौक।अपूणर् रूप : पढ़’ गेला<strong>ह</strong>, क’ लेल, उठ’ पड़तौक।पढ़ऽ गेला<strong>ह</strong>, कऽ लेल, उठऽ पड़तौक।(ख)पूवर्कािलक कृत आय (आए) ययमे य (ए) लुत भऽ जाइछ, मुदा लोप-सूचक <strong>िव</strong>कारी नि<strong>ह</strong> लगाओलजाइछ।जेना-पूणर् रूप : खाए (य) गेल, पठाय (ए) <strong>दे</strong>ब, न<strong>ह</strong>ाए (य) अएला<strong>ह</strong>।अपूणर् रूप : खा गेल, पठा <strong>दे</strong>ब, न<strong>ह</strong>ा अएला<strong>ह</strong>।(ग)ी यय इक उच्चारण ियापद, संज्ञा, ओ <strong>िव</strong>शेषण तीनूमे लुत भऽ जाइत अिछ। जेना-पूणर् रूप : दोसिर मािलिन चिल गेिल।अपूणर् रूप : दोसर मािलन चिल गेल।(घ)वतर्मान कृदतक अितम त लुत भऽ जाइत अिछ। जेना-पूणर् रूप : पढ़ैत अिछ, बजैत अिछ, गबैत अिछ।अपूणर् रूप : पढ़ै अिछ, बजै अिछ, गबै अिछ।(ङ)ियापदक अवसान इक, उक, ऐक तथा <strong>ह</strong>ीकमे लुत भऽ जाइत अिछ। जेना-पूणर् रूप: िछयौक, िछयैक, छ<strong>ह</strong>ीक, छौक, छैक, अिबतैक, <strong>ह</strong>ोइक।अपूणर् रूप : िछयौ, िछयै, छ<strong>ह</strong>ी, छौ, छै, अिबतै, <strong>ह</strong>ोइ।(च)ियापदीय यय <strong>ह</strong>, <strong>ह</strong>ु तथा <strong>ह</strong>कारक लोप भऽ जाइछ। जेना-पूणर् रूप : छि<strong>ह</strong>, क<strong>ह</strong>लि<strong>ह</strong>, क<strong>ह</strong>ल<strong>ह</strong>ुँ, गेल<strong>ह</strong>, नि<strong>ह</strong>।155


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अपूणर् रूप : छिन, क<strong>ह</strong>लिन, क<strong>ह</strong>लौँ, गेलऽ, नइ, निञ, नै।९.विन थानातरण : कोनो-कोनो वर-विन अपना जग<strong>ह</strong>सँ <strong>ह</strong>िटकऽ दोसरठाम चिल जाइत अिछ। खासकऽ व इ आ उक सबधमे ई बात लागू <strong>ह</strong>ोइत अिछ। मैिथलीकरण भऽ गेल शदक मय वा अतमे जँव इ वा उ आबए तँ ओकर विन थानातिरत भऽ एक अक्षर आगाँ आिब जाइत अिछ। जेना- शिन(शइन), पािन (पाइन), दािल ( दाइल), मािट (माइट), काछु (काउछ), मासु(माउस) आिद। मुदा तसमशदसभमे ई िनयम लागू नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत अिछ। जेना- रिमकेँ रइम आ सुधांशुकेँ सुधाउंस नि<strong>ह</strong> क<strong>ह</strong>ल जा सकैतअिछ।१०.<strong>ह</strong>लत(्)क योग : मैिथली भाषामे सामायतया <strong>ह</strong>लत (्)क आवयकता नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत अिछ। कारण जेशदक अतमे अ उच्चारण नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइत अिछ। मुदा संकृत भाषासँ जि<strong>ह</strong>नाक ति<strong>ह</strong>ना मैिथलीमे आएल (तसम)शदसभमे <strong>ह</strong>लत योग कएल जाइत अिछ। एि<strong>ह</strong> पोथीमे सामायतया सपूणर् शदकेँ मैिथली भाषासबधीिनयमअनुसार <strong>ह</strong>लत<strong>िव</strong><strong>ह</strong>ीन राखल गेल अिछ। मुदा याकरणसबधी योजनक लेल अयावयक थानपरकत<strong>ह</strong>ु-कत<strong>ह</strong>ु <strong>ह</strong>लत <strong>दे</strong>ल गेल अिछ। तुत पोथीमे मिथली लेखनक ाचीन आ नवीन दुनू शैलीक सरल आसमीचीन पक्षसभकेँ समेिटकऽ वणर्-<strong>िव</strong>यास कएल गेल अिछ। थान आ समयमे बचतक सि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>त-लेखनतथा तकिनकी दृिसँ से<strong>ह</strong>ो सरल <strong>ह</strong>ोबऽवला ि<strong>ह</strong>साबसँ वणर्-<strong>िव</strong>यास िमलाओल गेल अिछ। वतर्मान समयमेमैिथली मातृभाषीपयर्तकेँ आन भाषाक मायमसँ मैिथलीक ज्ञान लेबऽ पिड़र<strong>ह</strong>ल पिरेयमे लेखनमे स<strong>ह</strong>जतातथा एकरूपतापर यान <strong>दे</strong>ल गेल अिछ। तखन मैिथली भाषाक मूल <strong>िव</strong>शेषतासभ कुिठत नि<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ोइक,ता<strong>ह</strong>ूिदस लेखक-मडल सचेत अिछ। िस भाषाशाी डा. रामावतार यादवक क<strong>ह</strong>ब छिन जे सरलताकअनुसधानमे ए<strong>ह</strong>न अवथा िक<strong>ह</strong>ु ने आबऽ <strong>दे</strong>बाक चा<strong>ह</strong>ी जे भाषाक <strong>िव</strong>शेषता छाँ<strong>ह</strong>मे पिड जाए। <strong>ह</strong>मसभ <strong>ह</strong>ुनकधारणाकेँ पूणर् रूपसँ स लऽ चलबाक यास कएल<strong>ह</strong>ुँ अिछ।पोथीक वणर्<strong>िव</strong>यास कक्षा ९ क पोथीसँ िकछु माामे िभ अिछ। िनरतर अययन, अनुसधान आ<strong>िव</strong>लेषणक कारणे ई सुधारामक िभता आएल अिछ। भ<strong>िव</strong>यमे आन<strong>ह</strong>ु पोथीकेँ पिरमािजर्त करैत मैिथलीपायपुतकक वणर्<strong>िव</strong>यासमे पूणर्रूपेण एकरूपता अनबाक <strong>ह</strong>मरासभक य र<strong>ह</strong>त।कक्षा १० मैिथली लेखन तथा पिरमाजर्न म<strong>ह</strong>े मलंिगया/ धीरे ेमिषर् संयोजन- गणेशसाद भराईकाशक िशक्षा तथा खेलकूद मालय, पायम <strong>िव</strong>कास के,सानोिठमी, भक्तपुरसविधकार पायम <strong>िव</strong>कास के एवं जनक िशक्षा सामी के, सानोिठमी, भक्तपुर।पि<strong>ह</strong>ल संकरण २०५८ बैशाख (२००२ ई.)योगदान: िशवसाद सयाल, जगाथ अवा, गोरखब<strong>ह</strong>ादुर िसं<strong>ह</strong>, गणेशसाद भराई, डा. रामावतार यादव, डा.राजे <strong>िव</strong>मल, डा. रामदयाल राकेश, धम <strong>िव</strong>ल, रूपा धीरू, नीरज कणर्, रमेश रनभाषा सपादन- नीरज कणर्, रूपा झा156


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्2. मैिथली अकादमी, पटना ारा िनधिरत मैिथली लेखन-शैली1. जे शद मैिथली-साि<strong>ह</strong>यक ाचीन कालसँ आइ धिर जाि<strong>ह</strong> वर्नीमे चिलत अिछ, से सामायतः ताि<strong>ह</strong>वर्नीमे िलखल जाय- उदा<strong>ह</strong>रणाथर्-ाएखनठामजकर,तकरतिनकरअिछअाअखन,अखिन,एखेन,अखनीिठमा,िठना,ठमाजेकर, तेकरितनकर।(वैकिपक रूपेँ ा)ऐछ, अि<strong>ह</strong>, ए।2. िनिलिखत तीन कारक रूप वैक्लिपकतया अपनाओल जाय:भ गेल, भय गेल वा भए गेल। जा र<strong>ह</strong>लअिछ, जाय र<strong>ह</strong>ल अिछ, जाए र<strong>ह</strong>ल अिछ। कर’ गेला<strong>ह</strong>, वा करय गेला<strong>ह</strong> वा करए गेला<strong>ह</strong>।3. ाचीन मैिथलीक ‘<strong>ह</strong>’ विनक थानमे ‘न’ िलखल जाय सकैत अिछ यथा क<strong>ह</strong>लिन वा क<strong>ह</strong>लि<strong>ह</strong>।4. ‘ऐ’ तथा ‘औ’ ततय िलखल जाय जत’ पतः ‘अइ’ तथा ‘अउ’ सदृश उच्चारण इ <strong>ह</strong>ो। यथा-<strong>दे</strong>खैत, छलैक, बौआ, छौक इयािद।5. मैिथलीक िनिलिखत शद एि<strong>ह</strong> रूपे युक्त <strong>ह</strong>ोयत:जै<strong>ह</strong>,सै<strong>ह</strong>,इए<strong>ह</strong>,ओऐ<strong>ह</strong>,लै<strong>ह</strong> तथा दै<strong>ह</strong>।6. र्व इकारांत शदमे ‘इ’ के लुत करब सामायतः अा िथक। यथा- ा <strong>दे</strong>िख आब<strong>ह</strong>, मािलिन गेिल(मनुय मामे)।157


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्7. वतं व ‘ए’ वा ‘य’ ाचीन मैिथलीक उरण आिदमे तँ यथावत राखल जाय, िकंतु आधुिनक योगमेवैकिपक रूपेँ ‘ए’ वा ‘य’ िलखल जाय। यथा:- कयल वा कएल, अयला<strong>ह</strong> वा अएला<strong>ह</strong>, जाय वा जाएइयािद।8. उच्चारणमे दू वरक बीच जे ‘य’ विन वतः आिब जाइत अिछ तकरा लेखमे थान वैकिपक रूपेँ <strong>दे</strong>लजाय। यथा- धीआ, अढ़ैआ, <strong>िव</strong>आ<strong>ह</strong>, वा धीया, अढ़ैया, िबया<strong>ह</strong>।9. सानुनािसक वतं वरक थान यथासंभव ‘ञ’ िलखल जाय वा सानुनािसक वर। यथा:- मैञा,किनञा, िकरतिनञा वा मैआँ, किनआँ, िकरतिनआँ।10. कारकक <strong>िव</strong>भिक्क िनिलिखत रूप ा:-<strong>ह</strong>ाथकेँ, <strong>ह</strong>ाथसँ, <strong>ह</strong>ाथेँ, <strong>ह</strong>ाथक, <strong>ह</strong>ाथमे। ’मे’ मे अनुवारसवर्था याय िथक। ‘क’ क वैकिपक रूप ‘केर’ राखल जा सकैत अिछ।11. पूवर्कािलक ियापदक बाद ‘कय’ वा ‘कए’ अयय वैकिपक रूपेँ लगाओल जा सकैत अिछ। यथा:-<strong>दे</strong>िख कय वा <strong>दे</strong>िख कए।12. माँग, भाँग आिदक थानमे माङ, भाङ इयािद िलखल जाय।13. अर् ‘न’ ओ अर् ‘म’ क बदला अनुसार नि<strong>ह</strong> िलखल जाय, िकंतु छापाक सु<strong>िव</strong>धाथर् अर् ‘ङ’ , ‘ञ’,तथा ‘ण’ क बदला अनुवारो िलखल जा सकैत अिछ। यथा:- अ, वा अंक, अचल वा अंचल, कठ वाकंठ।14. <strong>ह</strong>लंत िच िनयमतः लगाओल जाय, िकंतु <strong>िव</strong>भिक्तक संग अकारांत योग कएल जाय। यथा:- ीमान्,िकंतु ीमानक।15. सभ एकल कारक िच शदमे सटा क’ िलखल जाय, <strong>ह</strong>टा क’ नि<strong>ह</strong>, संयुक्त <strong>िव</strong>भिक्तक <strong>ह</strong>ेतु फराकिलखल जाय, यथा घर परक।16. अनुनािसककेँ चिबदु ारा यक्त कयल जाय। परंतु मुणक सु<strong>िव</strong>धाथर् ि<strong>ह</strong> समान जिटल माा परअनुवारक योग चिबदुक बदला कयल जा सकैत अिछ। यथा- ि<strong>ह</strong>ँ केर बदला ि<strong>ह</strong>ं।17. पूणर् <strong>िव</strong>राम पासीसँ ( । ) सूिचत कयल जाय।158


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्18. समत पद सटा क’ िलखल जाय, वा <strong>ह</strong>ाइफेनसँ जोिड़ क’ , <strong>ह</strong>टा क’ नि<strong>ह</strong>।19. िलअ तथा िदअ शदमे िबकारी (ऽ) नि<strong>ह</strong> लगाओल जाय।20. अंक <strong>दे</strong>वनागरी रूपमे राखल जाय।21.िकछु विनक लेल नवीन िच<strong>ह</strong> बनबाओल जाय। जा' ई नि<strong>ह</strong> बनल अिछ ताबत एि<strong>ह</strong> दुनू विनक बदलापूवर्वत् अय/ आय/ अए/ आए/ आओ/ अओ िलखल जाय। आिक ऎ वा ऒ सँ यक्त कएल जाय।<strong>ह</strong>./- गो<strong>िव</strong>द झा ११/८/७६ ीकात ठाकुर ११/८/७६ सुरे झा "सुमन" ११/०८/७६आब 1.नेपालक मैिथली भाषा वैज्ञािनक लोकिन ारा बनाओल मानक शैली आऽ 2. मैिथली अकादमी,पटनाक मानक शैलीक अययनक उपरात िन िबदु सभपर मनन कए िनणर्य करू।ा / अा1.<strong>ह</strong>ोयबला/ <strong>ह</strong>ोबयबला/<strong>ह</strong>ोमयबला/ <strong>ह</strong>ेब’बला,<strong>ह</strong>ेम’बला/ <strong>ह</strong>ोयबाक/ <strong>ह</strong>ोएबाक2. आ’/आऽ आ3. क’ लेने/कऽ लेने/कएलेने/कयलेने/ल’/लऽ/लय/लए4. भ’ गेल/भऽ गेल/भयगेल/भए गेल5. कर’ गेला<strong>ह</strong>/करऽगेल<strong>ह</strong>/करए गेला<strong>ह</strong>/करय61. भाय भै62. भाँय63. यावत जावत64. माय मै65.<strong>दे</strong>ि<strong>ह</strong>/दएि<strong>ह</strong>/दयि<strong>ह</strong>दि<strong>ह</strong>/दैि<strong>ह</strong>66. द’/द ऽ/दए67. ओ(संयोजक) ओऽ(सवर्नाम)121. जरेनाइ122. जरओनाइ-जरएनाइ/जरयनाइ123. <strong>ह</strong>ोइत124. गड़बेलि<strong>ह</strong>/गड़बओलि<strong>ह</strong>125. िचखैत- (totest)िचखइत126.करइयो(willing181. प<strong>ह</strong>ुँिच प<strong>ह</strong>ुँच182. राखलि<strong>ह</strong>रखलि<strong>ह</strong>183. लगलि<strong>ह</strong>लागलि<strong>ह</strong>184. सुिन (उच्चारणसुइन)185. अिछ(उच्चारण अइछ)186. एलिथ गेलिथ187. िबतओने िबतेने188. करबओलि<strong>ह</strong>/करेलिख<strong>ह</strong>159


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्गेला<strong>ह</strong>6. िलअ/िदअिलय’,िदय’,िलअ’,िदय’7. कर’ बला/करऽ बला/करय बला करै बला/क’र’बला8. बला वला9. आङ्ल आंग्ल10. ायः ाय<strong>ह</strong>11. दुःख दुख12. चिल गेल चलगेल/चैल गेल13. <strong>दे</strong>लिख<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>लिक<strong>ह</strong>,<strong>दे</strong>लिखन14. <strong>दे</strong>खलि<strong>ह</strong> <strong>दे</strong>खलिन/<strong>दे</strong>खलै<strong>ह</strong>15. छिथ<strong>ह</strong>/ छलि<strong>ह</strong>छिथन/ छलैन/ छलिन16. चलैत/दैत चलित/दैित17. एखनो अखनो18. बढ़ि<strong>ह</strong> बढि<strong>ह</strong>19. ओ’/ओऽ(सवर्नाम) ओ20. ओ (संयोजक)ओ’/ओऽ21. फाँिग/फािफाइंग/फाइङ22. जे जे’/जेऽ23. ना-नुकुर ना-नुकर24.केलि<strong>ह</strong>/कएलि<strong>ह</strong>/कयलि<strong>ह</strong>25. तखन तँ तखनतँ26. जा’ र<strong>ह</strong>ल/जायर<strong>ह</strong>ल/जाए र<strong>ह</strong>ल68. तका’ कएतकाय तकाए69. पैरे (onfoot) पएरे70. ता<strong>ह</strong>ुमे ता<strong>ह</strong>ूमे71. पुीक72. बजा कय/कए73. बननाय74. कोला75. िदनुकािदनका76. तति<strong>ह</strong>सँ77. गरबओलि<strong>ह</strong>गरबेलि<strong>ह</strong>78. बालु बालू79. चे<strong>ह</strong>िच<strong>ह</strong>(अशु)80. जे जे’81. से/ केसे’/के’82. एखुनकाअखनुका83. भुिम<strong>ह</strong>ारभूिम<strong>ह</strong>ार84. सुगर सूगर85. झठ<strong>ह</strong>ाकझट<strong>ह</strong>ाक86. छूिब87. करइयो/ओto do) करैयो127. जेकरा-जकरा128. तकरा-तेकरा129. िब<strong>दे</strong>सरथानेमे/ िब<strong>दे</strong>सरेथानमे130. करबयल<strong>ह</strong>ुँ/करबएल<strong>ह</strong>ुँ/करबेल<strong>ह</strong>ुँ131. <strong>ह</strong>ािरक(उच्चारण <strong>ह</strong>ाइरक)132. ओजन वजन133. आधे भाग/आध-भागे134. िपचा’/िपचाय/िपचाए135. नञ/ ने136. बच्चा नञ(ने) िपचा जाय137. तखन ने(नञ) क<strong>ह</strong>ैतअिछ।138. कतेक गोटे/कताक गोटे139. कमाइ-धमाइ कमाई-धमाई140. लग ल’ग141. खेलाइ (forplaying)142. छिथ<strong>ह</strong>छिथन189. करएलि<strong>ह</strong>190. आिक िक191. प<strong>ह</strong>ुँिच प<strong>ह</strong>ुँच192. जराय/ जराएजरा’ (आिग लगा)193. से से’194. <strong>ह</strong>ाँ मे <strong>ह</strong>ाँ (<strong>ह</strong>ाँमे<strong>ह</strong>ाँ <strong>िव</strong>भिक्मे <strong>ह</strong>टाकए)195. फेल फैल196.फइल(spacious)फैल197. <strong>ह</strong>ोयति<strong>ह</strong>/<strong>ह</strong>ोएति<strong>ह</strong> <strong>ह</strong>ेति<strong>ह</strong>198. <strong>ह</strong>ाथमिटआयब/ <strong>ह</strong>ाथमिटयाबय199. फेका फेंका200. <strong>दे</strong>खाए <strong>दे</strong>खा’201. <strong>दे</strong>खाय <strong>दे</strong>खा’202. सिर सर203. सा<strong>ह</strong>ेब सा<strong>ह</strong>ब204.गेलै<strong>ह</strong>/ गेलि<strong>ह</strong>205.<strong>ह</strong>ेबाक/ <strong>ह</strong>ोएबाक206.केलो/ कएलो207. िकछु न िकछु/िकछु ने िकछु208.घुमेल<strong>ह</strong>ुँ/घुमओल<strong>ह</strong>ुँ209. एलाक/अएलाक210. अः/ अ<strong>ह</strong>160


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्27. िनकलय/िनकलएलागल ब<strong>ह</strong>राय/ब<strong>ह</strong>राएलागल िनकल’/ब<strong>ह</strong>रै लागलकरैयो88. पुबािर पुबाइ89. झगड़ा-झाँटी143. <strong>ह</strong>ोइत <strong>ह</strong>ोइ144. क्यो िकयो145. केश (hair)211.लय/ लए(अथर्-पिरवर्न)28. ओतय/जतयझगड़ा-झाँिट146. केस212.कनीक/ कनेकजत’/ओत’/जतए/ओतए29. की फूड़ल जे िक90. पएरे-पएरेपैरे-पैरे(court-case)147. बननाइ/213.सब<strong>ह</strong>क/ सभकफूड़ल जे30. जे जे’/जेऽ31. कूिद/यािद(मोन पारब)91. खेलएबाकखेलेबाक92. खेलाएबाकबननाय/ बननाए148. जरेनाइ149. कुरसी कुस214.िमलाऽ/ िमला215.कऽ/ ककूइद/याइद/कूद/याद32. इ<strong>ह</strong>ो/ओ<strong>ह</strong>ो93. लगा’94. <strong>ह</strong>ोए- <strong>ह</strong>ो150. चरचा चच151. कमर् करम216.जाऽ/जा33. <strong>ह</strong>ँसए/<strong>ह</strong>ँसय <strong>ह</strong>ँस’95. बुझल बूझल152. डुबाबय/217.आऽ/ आ34. नौ आिक दस/नौिकंवा दस/नौ वा दस35. सासु-ससुर सास-ससुर96. बूझल(संबोधन अथर्मे)97. यै<strong>ह</strong> यए<strong>ह</strong>98. ताितलडुमाबय153. एखुनका/अखुनका154. लय218.भऽ/भ’ (’फॉटक कमीकोतक)219.िनअम/िनयम36. छ<strong>ह</strong>/सात छ/छः/सात37. कीकी’/कीऽ(दीघकारातमे99. अयनाय-अयनाइ100. िन- िनद(वाक्यक अितमशद)- ल’155. कएलक220.<strong>ह</strong>ेक्टेअर/<strong>ह</strong>ेक्टेयरविजर्त)38. जबाब जवाब101. िबनु िबन102. जाए जाइकेलक156. गरमी गम221.पि<strong>ह</strong>ल अक्षर ढ/बादक/बीचक ढ़39. करएता<strong>ह</strong>/करयता<strong>ह</strong>करेता<strong>ह</strong>40. दलान िदिश दलानिदश103. जाइ(indifferentsense)-lastword of157. बरदी वद158. सुना गेला<strong>ह</strong>सुना’/सुनाऽ159. एनाइ-गेनाइ222.ति<strong>ह</strong>ं/ति<strong>ह</strong>ँ/ तिञ/तैं223.कि<strong>ह</strong>ं/क<strong>ह</strong>ॴ41. गेला<strong>ह</strong> गएला<strong>ह</strong>/गयला<strong>ह</strong>42. िकछु आर िकछु औरsentence104. छत पर160. तेनानेघेरलि<strong>ह</strong>224.तँइ/ तइँ43. जाइत छल जाितआिब जाइ161. नञ225.नँइ/नइँ/ निञछल/जैत छल44. प<strong>ह</strong>ुँिच/भेिट जाइत105. ने106. खेलाए162. डरो ड’रो163. कत<strong>ह</strong>ु- क<strong>ह</strong>ॴ226.<strong>ह</strong>ै/ <strong>ह</strong>इछल प<strong>ह</strong>ुँच/भेट जाइत छल45.(play) –खेलाइ107. िशकाइत-164. उमिरगर-उमरगर227.छिञ/ छै/छैक/छइजबान(युवा)/जवान(फौजी)िशकायत165. भिरगर161


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्46. लय/लए क’/कऽ47. ल’/लऽ कय/कए108. ढप- ढ़प109. पढ़- पढ166. धोल/धोअलधोएल228.दृिएँ/ दृियेँ48. एखन/अखनेअखन/एखने110. किनए/किनये किनञे167. गप/गप168. के के’229.आ (come)/आऽ(conjunction)49. अ<strong>ह</strong>ॴकेँ अ<strong>ह</strong>ीँकेँ50. ग<strong>ह</strong>ॴर ग<strong>ह</strong>ीँर51. धार पार केनाइ धारपार केनाय/केनाए52. जेकाँ जेँकाँ/जकाँ111. राकस-राकश112. <strong>ह</strong>ोए/ <strong>ह</strong>ोय<strong>ह</strong>ोइ113. अउरदा-169. दरबजा/दरबजा170. ठाम171. धिर तक172. घूिर लौिट230. आ(conjunction)/आऽ(come)231.कुनो/ कोनो53. ति<strong>ह</strong>ना तेि<strong>ह</strong>नाऔरदा173. थोरबेक54. एकर अकर114. बुझेलि<strong>ह</strong>174. बड55. बि<strong>ह</strong>नउ ब<strong>ह</strong>नोइ(different175. तोँ/ तूँ56. बि<strong>ह</strong>न बि<strong>ह</strong>िनmeaning- got176. तोँि<strong>ह</strong>( पमे57. बि<strong>ह</strong>िन-बि<strong>ह</strong>नोइ बि<strong>ह</strong>न-understand)ा)ब<strong>ह</strong>नउ115. बुझएलि<strong>ह</strong>/177. तोँ<strong>ह</strong>ी/तोँि<strong>ह</strong>58. नि<strong>ह</strong>/नैबुझयलि<strong>ह</strong>178. करबाइए59. करबा’/करबाय/करबाए(understoodकरबाइये60. त’/त ऽ तय/तएhimself)179. एकेटा116. चिल- चल180. किरतिथ117. खधाइ-करतिथखधाय118. मोनपाड़लिख<strong>ह</strong> मोनपारलिख<strong>ह</strong>119. कैक-कएक- कइएक120. लग ल’गON ENGLISH_MAITHILI DICTIONARY BY GAJENDRA THAKUR-PROFESSOR UDAYA NARAYANA SINGH162


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्Only when Samuel Johnson's A Dictionary of the English Language (1755) was published, the English scholars andstudents could get an actually reliable lexicon of their language with a great degree of sophistication. Most earlyefforts in English lacked maturity. The 1604 dictionary called A Table Alphabeticall by Robert Cawdrey, or otherworks by many imitators who followed it were no match vis-a-vis the tradition of dictionary-making in the rest ofEurope. But the early bilingual dictionaries that involved French, Italian or Latin words along with definitions of theforeign words in English were much better, and the 1592-glossary of Richard Mulcaster could be given as oneinstance. These were still not comparable with Arabic dictionaries were compiled between the 8th and 14thcenturies, especially the general purpose dictionaries like the Lisan al-`Arab (13th c.).English as we know her now has been a relatively recent phenomenon in the world history of languages, perhaps alittle older than Maithili. This is because when the oldest available treatise in Maithili by Jyotirishwara was beingwritten, that was the time of Chaucer in English. The oldest known western dictionaries were created in theerstwhile Akkadian empire with bilingual Sumerian-Akkadian wordlist (found in Ebla, Modern Syria) and datingroughly 2300 BC. But the oldest Greek lexicon by Apollonius the Sophist (fl. 1st century CE), which lists Homericvocabulary and meanings set an example. The 2nd millennium BC Urra=hubullu glossary with such bilingualSumerian wordlists is another example of old lexicographical accounts, comparable only with the Chinese traditionof the 3rd century B.C. The early Japanese attempt of 682 CE Niina glossary of Chinese characters, or the oldestexisting Japanese dictionary, Tenrei Banshō Meigi (835 CE) were also important steps.In India, preservation of the Vedic literature was the biggest motivation for grammatical and lexicographical works.In Panini as well as other grammatical traditions in Sanskrit, it was a common and very basic task to segment Vedicsentences into words, and words into root-suffix components. In the process, morphological, phonological as wellas morpho-phonological theories were also developed. Nighantu (700BC) on which Yaska is believed to havewritten a commentary called Nirukta is the oldest known treatise, and this tradition continued to Pali tradition aswell. They arranged lexical material from the point of view of Synonymy as well as Homonymy. The first and theforemost popular name of lexicon work in Classical Sanskrit is Amarasimha’s Amarakosa (6h century AD). TheCatalogous Catalogorum lists at least 40 commentaries on Amarakosa alone, which shows how important andpopular this synonyms dictionary was in Ancient India. There were many other léxica created more or less in thestyle of Amarakosa, which included the following (cf. Malhar Kulkarni, in TDIL site):1. Naamamaalikaa of Bhoja (11 C)2. SiddhashabdaarNava of Sahajakirti- (17 th C)3. Shaaradiiyaakhyaanaamamaalaa of Harsakirti- (17th C)4. Paryaayashabdaratna of Dhananjaya-Bhatta5. Koshakalpataru6. Naanaartharatnamaalaa of Irugapa Dandadhinatha (14 th C)7. Naanaarthamañjarii of Raghav a8. DharaNiikosha of Dharanidas a (12th C)9. Shivakosa of Sivadatta-Misra10. Ekaarthanaamamaalaa-dvyaksharanamamaalaa of Saubhari.11. Paramaanandiiyanaamamaalaa of MakrandadasaThe first modern-day dictionary of Sanskrit made using the western principles was the Sanskrit-English Dictionarycompiled by Professor H.H. Wilson and published in 1813. Two Indian dictionaries came out soon after, namely,the Sabdakalpadruma of Pt Sir Raja Radhakanta Dev and the Vacasptya compiled by Pt Taranatha Tarkavacaspati.To my mind, Practical lexicography, or the science and art of compiling, writing and editing lexicons meant fordifferent purposes is as important as Theoretical lexicography. Lexicography as an expression occurs only in 1680A.D., although the term Dictionary makes its appearance in English in 1526 A.D., as the Merriam-Webster’s tells us.We are told that a dictionary must be the following:163


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्1 : A reference source in print or electronic form containing words usually alphabetically arranged along withinformation about their forms, pronunciations, functions, etymologies, meanings, and syntactical and idiomaticuses2 : A reference book listing alphabetically terms or names important to a particular subject or activity along withdiscussion of their meanings and applications3 : A reference book giving for words of one language equivalents in another4 : A computerized list (as of items of data or words) used for reference (as for information retrieval or wordprocessing)The activities associated with the practice of this rare and time-intensive art involves at least the following:• Identification of the end-users and their requirements• Decision on a limited set of defining words based on common people’s vocabulary• Decision on how to organize definitions and explications• Identifying what the communicative and cognitive functions of the lexicon might be• Identification of the different components of the dictionary• Choice of appropriate structures for data storage and display (i.e. frames, categorization, classification,distribution, and cross-references)• Selecting head words and affixes for lemmatization• Highlighting the collocations and combinations• Adding IPA or Bloch & Tragger symbols marking pronunciation of words• Adding stylistic and dialectal variations• Choice of equivalents in the target languages in case of multilingual dictionaries• User access keys and facilities in both print and e-dictionariesThe Gangetic plain in Bihar and the Terai region at the foothills of the Himalayas in Nepal that together define thecultural space of Maithili and Mithila was talked about by George Abraham Grierson (1908) long ago, although hewas mainly concerned with what is traditionally known as Mithila within India. There had been many changes andredrawing of borders in this region. Grierson had considered the speech area of Maithili to be the entire districtsof Darbhanga and Bhagalpur of Bihar in the early 20th century. In addition, he had enlisted Maithili as a languagespoken by the majority of people living in the districts of Muzaffarpur, Mongyr, Purnea and Santhal Parganas.But as we know, some of these have now been a part of Jharkhand state.It should also be mentioned that in between, during the recognization of the state, only 5 out of 17 districts(viz. Bhagalpur, Purnea, Saharsa, Darbhanga and Muzaffarpur) were generally taken as Mithila-speakingdistricts of Bihar. Paul Brass(1974) in his detailed study of the Maithili movement in his "Language religion andpolitics in North India" had taken this as broadly defining the geographical space of Mithila. After Bihar was splitup into 31 districts in early 1980s, in a project report (entitled "The Maithili language movement in North Bihar:a sociolinguistic investigation") prepared by me jointly with N. Rajaram and Pradip Kumar Bose, we had taken theposition that 10 out of 31 districts should be considered as Maithili speech area: Bhagalpur, Katihar, Purnea,Saharsa, Madhubani, Darbhanga, Samastipur, Sitamarhi, Muzaffarpur and Vaishali. In conclusion, the geographicalboundaries have changed both because of natural changes (as the river Koshi has changed its course seven timesin the last 200 years) as well as because of reorganization of districts.It is obviously a great challenge for anyone who wishes to attempt a gigantic dictionary of Maithili as GajendraThakur has attempted. The situation is more complex because Maithili lexis is likely to be affected partly or greatlyby the 12 other languages spoken in the same cultural area. There are about 12 other languages worthmentioning. The major languages spoken around Maithili are Bhojpuri and Magahi with Hindi being a superimposedlanguage spoken by all the three speech communities. But Bihar being a multi-lingual state, one can also164


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्find Nepali and Bengali speakers in good number. In addition, since Maithili speakers are found in good numbersin the Jharkhand region too, one has to take it that Oraon, Mundari, Ho, Bihar, Dhangar, Santali and a number ofthe smaller Austric language speakers too co-exist with them. Although a lot of Muslims in Mithila region returntheir mother tongue as Maithili, a number of them also claim to be speakers of Urdu. Of these, only four haveconstitutional recognition: Hindi, Urdu, Bengali and Nepali. To my mind, Maithili has had influences at the syntacticlevels from many, including from the Austric languages but at the lexical level, the additions and adaptations havebeen limited to limited sources such as Urdu, Hindi, Bhojpuri and Magahi. The dictionary captures native lexis asmuch as the nativized ones. This is also because I think not more than 25% to 30% speakers are monolingualspeakers of Maithili, as most are quite proficient in other tongues. Those Maithili speakers living near westernBihar also speak in Bhojpuri and those in the Patna-Ranchi-Gaya-Monghyr region know Magahi, too, in addition toHindi. But only a tiny percentage, say - less than 3% to 5% of Maithils, can also speak effectively in English. Butborrowing from English into Maithili at the word level is as rampant as in case of other New Indian Languages(NIA).Many might raise this doubt as to what would be the number of people who would be benefitted by an attemptsuch as Gajendra-ji’s? Although the Official figures of speakers of Maithili have not remained stable. But thisobviously needs some elaboration. The Census figures are not realistic as 2001 figures are: 1,21,79,122. Theskepticism is confirmed, when we see that there have been tremendous fluctuations in the decennial estimatesof Maithili speakers as can be shown from a comparison of decennial increase or decrease of all Census figuressince 1891 base:1901 - 11: + 3.12%1911 - 21: - 0.77%1921 - 31: + 7.68%1931 - 41: + 9.13%1941 - 51: Not conducted1951 - 61: + 22.35%1961 - 71: + 20.89%1971 - 81: + 24.19%In actuality, the number of Maithili speakers have reasonably steadily increased. Some indications could be givenonly from my guess-work, which is estimated to be 40 million. In 1891, Grierson (1908) had estimated thenumber of speakers of Maithili as 9,289,376. As against this, the Census 1961 figures showed 4,982,615.Obviously, the Census 1961 figures were not realistic. Although Grierson’s (1909) population estimates based onhis survey done in 1891 were not agreed upon by all, at the turn of the present century Maithili was spoken inthe following regions:i. all Darbhanga and Bhagalpur,ii. 6/7th of Muzaffarpuriii. 1/2 of Monghyriv. 2/3rd of Purnea, andv. 4/5 of the so-called "Hindi" speakers (enumerated in the Census) under the Santhal Parganas.During 1816, a part of the northern speech area was permanently annexed by the Kingdom of Nepal.Therefore, to the total number of speakers, about 14% population of Nepal will have to be added. Paul Brass(1974: 64-6) uses Gait's computation (cf. Census 1901) based on various documents available through 1885,and arrives at the figure of 16,565,477. The calculation here is based on Grierson's estimates plus the growthof overall population for Bihar over these 8 decades. On the basis of 1981 figures, and considering the figures ofscattered Maithilis outside the Mithila area, and considering the population in the 10 districts (out of 31), I andmy colleagues had, in mid-1980s, arrived at the figure of 22,972,807 (cf. Singh, Rajaram & Bose 1985). Thisfigure, considering the decennial increase of population, has gone up to 40 million, to my mind, and that manypeople stand to gain by a gigantic effort such as this dictionary. It is generally presumed that Maithili is spoken only165


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्by the Brahmins in the Mithila region. This seems to be a disinformation spread earlier to somehow fit it as adialect of Hindi, mainly in order to increase the official figure of speakers of Hindi. But a look at the castecomposition in North Bihar and the actual census returns for Maithili would tell the true story. The relatively highreturns for Maithili in some census reports could be explained only by the fact that although 46.84% people livingin the Mithila-speaking districts are Muslims, as against 31.06% Hindus in Mithila, there could not have been anoverwhelming support for Maithili unless a good number of them returned Maithili as their mother tongue.A survey of language use in Mithila could show that although the language had been shrinking in use in the formaldomains. But it is also true that literary productivity and achievements are better noticed on all-India scale nowmore than they were 20 years ago. Madhubani painting or Mithila Art have become famous all over India, and hasreached the world market, too. Only if the new generation of Maithili speakers decides to shift their culturallinguisticidentity, there could be a threat. In my perception, denial of constitutional rights has been a boon indisguise for Maithili, because that has added vigor to its literary-cultural activity. It has already overtaken severalconstitutionally recognized languages such as Manipuri, Konkani, Nepali and even Sindhi. And now that it is in the8 th Schedule, it should get the official and other kind of patronage it deserves. It should also get the support of itsusers who would now look for the modern tools such as on-line e-zines, e-dictionaries, hand-held mobileglossaries, and the automated Q-A systems etc. To that extent, this dictionary of Maithili which will be available inboth web and printed version will be a significant contribution by the compiler. Gajendra Thakur and thepublishers deserve all commendation from the Maithili speech community in particular, and from the scholars intranslation in general. It is true that Maithili lexicography bloomed very late, much after M.M. Dinabandhu Jha’sefforts and only now we have some significant works like KalyaaNii-kosha by Pt. Govind Jha, or the Brihat MaithiliiShabdakosha by Jayakant Mishra, Mithila Shabda-Prakasha by Pt. Matinath Mishra ‘Matanga’, or Basic ColloquialMaithili: A Maithili-Nepali-English Vocabulary by Alice Davis. The Sankshipta Maithili Shabdakosha and theBilingual Maithili Dictionary, planned by the Maithili Academy, Patna are yet to see the light. The plan of theNational Translation Mission (see www.ntm.org.in) to come out with a Longman-CIIL Basic English-English-Maithilibased on corpora will also be an interesting product. But all said and done, the significance of this work will beunderstood more and more as time will pass by.28.2.2009.MysoreProf. Udaya Narayana SinghDirectorCENTRAL INSTITUTE OF INDIAN LANGUAGES (CIIL)Born in 1951 at Calcutta, Dr Udaya Narayana Singh writes in both Maithili (in which he has3 collections of poems, 11 plays, and a few books in translation) with a pen-nameNachiketa and also in Bengali (with two collections of poems, 3 books of translation, 7edited books of essays and scores of literary essays). He has also translated from and intoBengali, Hindi, Gujarati, Maithili, Sanskrit and English, and has edited the first poetryjournal in Maithili called Maithili Kavita for a number of years. His research publications inLinguistics and Translation Studies are over 150, and they are in varied fields.Dr Singh earned Linguistics honours at Sanskrit College, Calcutta, and later at the Univ ofDelhi (Ph.D., 1979). He taught at several Indian universities, including MSU-Baroda (1979-81), SGU-Surat (1981-85), Univ of Delhi (1985-87), and later at the University ofHyderabad (1987-2000). Currently, he is the Director of the Central Institute of IndianLanguages, Mysore the apex institution dealing with Indian languages.166


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्Dr Singh has been an Eshan Scholar of the University of Calcutta (1972), UGC Fellow(1994-99), a recipient of LSA fellowship at Urbana (1978), CIPL-grant for visiting Berlin(GDR) (1987), a member of the Indo-Italian Cultural Exchange Programme for Creativewriters, and a member of the Official delegation of scholars to Trinidad & Tobago (2002). Hehas been Chief Editor of Indian Linguistics, 1988-1990, and a Visiting Professor of IIAS(1989), and delivered many prestigious lectures in India, Bangladesh, Nepal, Pakistan,Thailand, Singapore, Russia, Sweden, Germany (including erstwhile East Germany), andUSA.He has been a Life Member of numerous academic bodies and societies, including LSI, DLA,ASRC, Canadian Studies, and Comparative Literature Association, and has completedseveral major projects in Sociolinguistics, NLP, and Translation Studies, besides supervisinga large number of doctoral and M.Phil. students in Linguistics, Translation and ComparativeLiterature.English Translation of Gajendra Thakur's (Gajendra Thakur (b. 1971) is the editor ofMaithili ejournal “<strong>Videha</strong>” that can be viewed at http://www.videha.co.in/ . His poem, story, novel,research articles, epic – all in Maithili language are lying scattered and is in print in singlevolume by the title “KurukShetram.” He can be reached at his email:ggajendra@airtelmail.in )Maithili Novel Sahasrabadhani translated into English by Smt. Jyoti JhaChaudharyJyoti Jha Chaudhary, Date of Birth: December 30 1978,Place of Birth- Belhvar(Madhubani District), Education: Swami Vivekananda Middle School, Tisco Sakchi Girls HighSchool, Mrs KMPM Inter College, IGNOU, ICWAI (COST ACCOUNTANCY); Residence-LONDON, UK; Father- Sh. Shubhankar Jha, Jamshedpur; Mother- Smt. Sudha Jha- Shivipatti.Jyoti received editor's choice award from www.poetry.com and her poems were featured in frontpage of www.poetrysoup.com for some period.She learnt Mithila Painting under Ms. Shveta Jha,167


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्Basera Institute, Jamshedpur and Fine Arts from Toolika, Sakchi, Jamshedpur (India). HerMithila Paintings have been displayed by Ealing Art Group at Ealing Broadway, London.SahasraBarhani:The Comettranslated by JyotiHis body was stretched and senseless. The fear of death of Nandturned the environment very sad. Aaruni was shocked. The doctor fromthe upper floor came and declared death of Nand. Aaruni’s friend calledhis friends without delay. Everyone got their job- one at the entrance toguide people, one in the drawing room and so on. His friends rolled therequired things in the bedding and brought to Aaruni.“You will have to prepare for funeral; you will need to go arrange bamboobed to lift the body to the bamboo ghat. I am going to arrange the vehicle,”said Aaruni’s friend.“My father was very attached to the village. He used to say that he wouldnot come to the city for next seven births. Ba’s funeral was done in Patna.The bridge of Patna was not made during those days. But now it is possibleto take the body of my father to the village by any vehicle so funeral can bedone in the early morning,”said Aaruni.“I am arranging that”, replied his friend.That friend of Aaruni was like Hanuman there arranging everything soquickly including the vehicle.168


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्“You must have the identity card of your uniform”, said his friend.“Yes I do have,” said Aaruni.“However there is less chance to be any destruction in the way to home butkeep it with you for the safer side,” advised his friend.House was vacant. That was locked. Both brothers along with their motherstarted towards the village in that night of Shukla Paksha.(continued)म<strong>ह</strong>वपूणर् सूचना (१):म<strong>ह</strong>वपूणर् सूचना: ीमान् निचकेताजीक नाटक "नो एंी: मा <strong>िव</strong>श" केर '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>' मे ई-कािशत रूप <strong>दे</strong>िखकए एकर िंट रूपमे काशनक लेल '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>' केर समक्ष "ुित काशन" केर ताव आयल छल। ी निचकेता जी एकर िंटरूप करबाक वीकृित दए <strong>दे</strong>लि<strong>ह</strong>। िंट रूप <strong>ह</strong>ाडर्बाउड (ISBN NO.978-81-907729-0-7 मूय रु.१२५/- यू.एस. डॉलर४०) आऽ पेपरबैक (ISBN No.978-81-907729-1-4 मूय रु. ७५/- यूएस.डॉलर २५/-) मे ुित काशन, १/७, ितीय तल,पटेल नगर (प.) नई िदली-११०००८ ारा छापल गेल अिछ। '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>' ारा कएल गेल शोधक आधार पर १.मैिथली-अंेजी शदकोश २.अंेजी-मैिथली शद कोश ुित पिलकेशन ारा िट फॉमर्मे कािशत करबाक आ<strong>ह</strong> वीकार कए लेल गेल अिछ।संित मैिथली-अंेजी शदकोश-खड-I-XVI. लेखक-गजे ठाकुर, नागे कुमार झा एवं पीकार <strong>िव</strong>ानद झा, दाम-रु.५००/- ित खड । Combined ISBN No.978-81-907729-2-15 e-mail:shruti.publication@shruti-publication.com website: http://www.shruti-publication.comम<strong>ह</strong>वपूणर् सूचना:(२). पी-बध <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> डाटाबेस िमिथलाक्षरसँ <strong>दे</strong>वनागरी पाडुिलिप िलयातरण- ुित पिलकेशन ारा िट फॉमर्मेकािशत करबाक आ<strong>ह</strong> वीकार कए लेल गेल अिछ। पुतक-ाितक <strong>िव</strong>िधक आऽ पोथीक मूयक सूचना एि<strong>ह</strong> पृ पर शी <strong>दे</strong>लजायत। पी-बध (िडिजटल इमेिजंग आ िमिथलाक्षरसँ <strong>दे</strong>वनागरी िलयांतरण)- तीनू पोथीक संकलन-सपादन-िलयांतरण गजे ठाकुर, नागे कुमार झा एवं पीकार <strong>िव</strong>ानद झा ारा ।म<strong>ह</strong>वपूणर् सूचना:(३) '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>' ारा धारावाि<strong>ह</strong>क रूपे ई-कािशत कएल जा' र<strong>ह</strong>ल गजे ठाकुरक 'स<strong>ह</strong>बाढ़िन'(उपयास), 'गप-गुच्छ'(कथा सं<strong>ह</strong>) , 'भालसिर' (प सं<strong>ह</strong>), 'बालानां कृते', 'एकाी सं<strong>ह</strong>', 'म<strong>ह</strong>ाभारत' 'बु चिरत' (म<strong>ह</strong>ाकाय)आ 'याा वृांत'<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>मे संपूणर् ई-काशनक बाद िंट फॉमर्मे। - कुरुक्षेम्–अतमर्नक, खड-१ आ २ (लेखकक िछिड़आयल प,उपयास, गप-कथा, नाटक-एकाी, बालानां कृते, म<strong>ह</strong>ाकाय, शोध-िनबध आिदक सम संकलन)- गजेठाकुरम<strong>ह</strong>वपूणर् सूचना (४): "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>" केर २५म अंक १ जनवरी २००९, ई-कािशत तँ <strong>ह</strong>ोएबे करत, संगमे एकर िंट संकरण से<strong>ह</strong>ोिनकलत जाि<strong>ह</strong>मे पुरान २४ अंकक चुनल रचना सिमिलत कएल जाएत।169


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्म<strong>ह</strong>वपूणर् सूचना (५):सूचना: <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>क मैिथली-अंेजी आ अंेजी मैिथली कोष (इंटरनेटपर पि<strong>ह</strong>ल बेर सचर्-िडक्शनरी) एम.एस.एस.क्यू.एल. सवर्र आधािरत -Based on ms-sql server Maithili-English and English-Maithili Dictionary. <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>कभाषापाक- रचनालेखन तंभमे।नव अंक <strong>दे</strong>खबाक लेल पृ सभकेँ िरेश कए <strong>दे</strong>खू। Always refresh the pages forviewing new issue of VIDEHA.अंितका काशन की नवीनतम पुतकेंसिजदमीिडया, समाज, राजनीित और इित<strong>ह</strong>ासिडज़ाटर : मीिडया एड पॉिलिटक्स: पुयसून वाजपेयी 2008 मूय रु. 200.00राजनीित मेरी जान : पुय सून वाजपेयीकाशन वषर् 2008 मूय रु.300.00पालकालीन संकृित : मंजु कुमारी काशन वषर्2008 मूय रु. 225.00ी : संघषर् और सृजन : ीधरम काशनवषर् 2008 मूय रु.200.00अथ िनषाद कथा : भव<strong>दे</strong>व पाडेय काशन वषर्2007 मूय रु.180.00उपयासमोनालीसा <strong>ह</strong>ँस र<strong>ह</strong>ी थी : अशोक भौिमककाशन वषर् 2008 मूय रु. 200.00पेपरबैक संकरणउपयासमोनालीसा <strong>ह</strong>ँस र<strong>ह</strong>ी थी : अशोकभौिमक काशन वषर् 2008 मूयरु.100.00क<strong>ह</strong>ानी-सं<strong>ह</strong>रेल की बात : <strong>ह</strong>िरमो<strong>ह</strong>न झाकाशन वषर् 2007 मूय रु.70.00छिछया भर छाछ : म<strong>ह</strong>ेश कटारेकाशन वषर् 2008 मूय रु.100.00को<strong>ह</strong>रे में कंदील : अवधेश ीतकाशन वषर् 2008 मूय रु.100.00श<strong>ह</strong>र की आिखरी िचिडय़ा : काशकात काशन वषर् 2008 मूय रु.100.00पीले कागज़ की उजली इबारत :170


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्क<strong>ह</strong>ानी-सं<strong>ह</strong>रेल की बात : <strong>ह</strong>िरमो<strong>ह</strong>न झा काशन वषर्2008 मूय रु.125.00छिछया भर छाछ : म<strong>ह</strong>ेश कटारे काशन वषर्2008 मूय रु. 200.00को<strong>ह</strong>रे में कंदील : अवधेश ीत काशन वषर्2008 मूय रु. 200.00श<strong>ह</strong>र की आिखरी िचिडय़ा : काश कातकाशन वषर् 2008 मूय रु. 200.00पीले कागज़ की उजली इबारत : कैलाशबनवासी काशन वषर् 2008 मूय रु.200.00नाच के बा<strong>ह</strong>र : गौरीनाथ काशन वषर् 2008मूय रु. 200.00आइस-पाइस : अशोक भौिमक काशन वषर्2008 मूय रु. 180.00कुछ भी तो रूमानी न<strong>ह</strong>ॴ : मनीषा कुलेकाशन वषर् 2008 मूय रु. 200.00बडक़ू चाचा : सुनीता जैन काशन वषर् 2008मूय रु. 195.00भेम का भेरू माँगता कुाड़ी ईमान :सयनारायण पटेल काशन वषर् 2008 मूयरु. 200.00कैलाश बनवासी काशन वषर् 2008मूय रु. 100.00नाच के बा<strong>ह</strong>र : गौरीनाथ काशनवषर् 2007 मूय रु. 100.00आइस-पाइस : अशोक भौिमककाशन वषर् 2008 मूय रु.90.00कुछ भी तो रूमानी न<strong>ह</strong>ॴ : मनीषाकुले काशन वषर् 2008 मूयरु. 100.00भेम का भेरू माँगता कुाड़ी ईमान: सयनारायण पटेल काशन वषर्2007 मूय रु. 90.00शी कायआलोचनाइित<strong>ह</strong>ास : संयोग और साथर्कता :सुरे चौधरीसंपादक : उदयशंकरि<strong>ह</strong>ंदी क<strong>ह</strong>ानी : रचना और पिरिथित: सुरे चौधरीसंपादक : उदयशंकरक<strong>िव</strong>ता-सं<strong>ह</strong>साधारण की ितज्ञा : अंधेरे सेसाक्षाकार : सुरे चौधरी171


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्संपादक : उदयशंकरया : शैलेय काशन वषर् 2008 मूय रु.160.00जीना चा<strong>ह</strong>ता <strong>ह</strong>ूँ : भोलानाथ कुशवा<strong>ह</strong>ा काशनवषर् 2008 मूय रु. 300.00कब लौटेगा नदी के उस पार गया आदमी :भोलानाथ कुशवा<strong>ह</strong>ा काशन वषर् 2007 मूयरु. 225.00लाल िरबन का फुलबा : सुनीता जैन काशनवषर् 2007 मूय रु.190.00लूओं के बे<strong>ह</strong>ाल िदनॲ में : सुनीता जैन काशनवषर् 2008 मूय रु. 195.00फैंटेसी : सुनीता जैन काशन वषर् 2008मूय रु. 190.00दु:खमय अराकच : याम चैतय काशन वषर्2008 मूय रु. 190.00कुआर्न क<strong>िव</strong>ताएँ : मनोज कुमार ीवातवकाशन वषर् 2008 मूय रु. 150.00मैिथली पोथी<strong>िव</strong>कास ओ अथर्तं (<strong>िव</strong>चार) : नरे झाकाशन वषर् 2008 मूय रु. 250.00संग समय के (क<strong>िव</strong>ता-सं<strong>ह</strong>) : म<strong>ह</strong>ाकाशकाशन वषर् 2007 मूय रु. 100.00एक टा <strong>ह</strong>ेरायल दुिनया (क<strong>िव</strong>ता-सं<strong>ह</strong>) :कृणमो<strong>ह</strong>न झा काशन वषर् 2008 मूय रु.60.00दकचल <strong>दे</strong>बाल (कथा-सं<strong>ह</strong>) : बलराम काशनबादल सरकार : जीवन और रंगमंच: अशोक भौिमकबालकृण भट्ïट और आधुिनक ि<strong>ह</strong>ंदीआलोचना का आरंभ : अिभषेकरौशनसामािजक िचंतनिकसान और िकसानी : अिनलचमिडय़ािशक्षक की डायरी : योगेउपयासमाइोकोप : राजे कुमारकनौिजयापृवीपु : लिलत अनुवाद :म<strong>ह</strong>ाकाशमोड़ पर : धूमकेतु अनुवाद : वणमोलारूज़ : िपयैर ला मूर अनुवाद :सुनीता जैनक<strong>ह</strong>ानी-सं<strong>ह</strong>172


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्वषर् 2000 मूय रु. 40.00सबध (कथा-सं<strong>ह</strong>) : मानेर मनुज काशनवषर् 2007 मूय रु. 165.00पुतक मंगवाने के िलए मनीआडर्र/ चेक/ ाटअंितका काशन के नाम से भेजें। िदली सेबा<strong>ह</strong>र के एट पार बैंिकंग (at par banking)चेक के अलावा अय चेक एक <strong>ह</strong>जार से कमका न भेजें। रु.200/- से यादा की पुतकॲपर डाक खचर् <strong>ह</strong>मारा व<strong>ह</strong>न करेंगे। रु.300/-से रु.500/- तक की पुतकॲ पर 10% कीछूट, रु.500/- से ऊपर रु.1000/- तक15% और उससे यादा की िकताबॲ पर20% की छूट यिक्तगत खरीद पर दी जाएगी।अंित का , मै िथ ली ै मा िस क , सपादक-अनलकांतअंितका काशन,सी-56/यूजीएफ-4,शालीमारगाडर्न, एकसटेंशन-II,गािजयाबाद-201005 (उ..),फोन : 0120-6475212,मोबाइलनं.9868380797,9891245023,आजीवन सदयता शुक भा.रु.2100/- चेक/ाट ारा “अंितका काशन” क नाम सँपठाऊ। िदलीक बा<strong>ह</strong>रक चेक मे भा.रु. 30/-अितिरक्त जोड़ू।धूँधली या<strong>दे</strong>ं और िससकते ज़ख्म :िनसार अ<strong>ह</strong>मदजगधर की ेम कथा : <strong>ह</strong>िरओमएक साथ ि<strong>ह</strong>दी, मैिथली में सियआपका काशनअंितका काशनसी-56/यूजीएफ-4, शालीमार गाडर्न,एकसटेंशन-IIगािजयाबाद-201005 (उ..)फोन : 0120-6475212मोबाइल नं.9868380797,9891245023ई-मेल:antika1999@yahoo.co.in,antika.prakashan@antikaprakashan.comhttp://www.antikaprakashan.com(<strong>िव</strong>ज्ञापन)बया, ि<strong>ह</strong> दी छमा<strong>ह</strong>ी पिका, सपादक-173


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्गौ री ना थसंपकर्- अंितका काशन,सी-56/यूजीएफ-4,शालीमारगाडर्न, एकसटेंशन-II,गािजयाबाद-201005 (उ..),फोन : 0120-6475212,मोबाइलनं.9868380797,9891245023,आजीवन सदयता शुक रु.5000/- चेक/ाट/ मनीआडर्र ारा “ अंितका काशन ”के नाम भेजें। िदली से बा<strong>ह</strong>र के चेक में 30रुपया अितिरक्त जोड़ें।174


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्ुित काशनसँ८. नो एी: मा <strong>िव</strong>श- डॉ. उदय नारायणिसं<strong>ह</strong> “निचकेता”१.पंच<strong>दे</strong>वोपासना-भूिम िमिथला- मौन२.मैिथली भाषा-साि<strong>ह</strong>य (२०म शतादी)-ेमशंकर िसं<strong>ह</strong>३.गुंजन जीक राधा (ग-प-जबुलीिमित)- गंगेश गुंजन४.बनैत-िबगड़ैत (कथा-गप सं<strong>ह</strong>)-सुभाषच यादव९/१०/११ '<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>' ारा कएल गेल शोधक आधार पर१.मैिथली-अंेजी शद कोश २.अंेजी-मैिथली शद कोशुित पिलकेशन ारा िट फॉमर्मे कािशत करबाक आ<strong>ह</strong>वीकार कए लेल गेल अिछ। संित मैिथली-अंेजीशदकोश-खड-I-XVI. लेखक-गजे ठाकुर, नागेकुमार झा एवं पीकार <strong>िव</strong>ानद झा, दाम-रु.५००/- ित खड । Combined ISBNNo.978-81-907729-2-15 ३.पी-बध(िडिजटल इमेिजंग आऽ िमिथलाक्षरसँ<strong>दे</strong>वनागरी िलयांतरण)- संकलन-सपादन-५.कुरुक्षेम्–अतमर्नक, खड-१ आऽ २िलयांतरण गजे ठाकुर, नागे(लेखकक िछिड़आयल प, उपयास, गप-कथा, नाटक-एकाी, बालानां कृते,म<strong>ह</strong>ाकाय, शोध-िनबध आिदक समसंकलन)- गजे ठाकुर६.<strong>िव</strong>लिबत कइक युगमे िनब (प-सं<strong>ह</strong>)- पंकज पराशर७.<strong>ह</strong>म पुछैत छी (प-सं<strong>ह</strong>)- <strong>िव</strong>नीतउपलकुमार झा एवं पीकार <strong>िव</strong>ानद झाारा ।ुित काशन, रिजटडर् ऑिफस:एच.१/३१, ितीय तल, सेक्टर-६३, नोएडा(यू.पी.), कॉरपोरेट स<strong>ह</strong> संपकर् कायलय-१/७, ितीय तल, पूव पटेल नगर, िदली-११०००८. दूरभाष-(०११) २५८८९६५६-५७ फैक्स- (०११)२५८८९६५८Website: http://www.shruti-publication.com175


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्e-mail: shruti.publication@shruti-publication.com(<strong>िव</strong>ज्ञापन)सं<strong>दे</strong>श१.ी ो. उदय नारायण िसं<strong>ह</strong> "निचकेता"- जे काज अ<strong>ह</strong>ाँ कए र<strong>ह</strong>ल छी तकर चरचा एकिदन मैिथली भाषाक इित<strong>ह</strong>ासमे <strong>ह</strong>ोएत। आनद भए र<strong>ह</strong>ल अिछ, ई जािन कए जे एतेक गोटमैिथल "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>" ई जनर्लकेँ पिढ़ र<strong>ह</strong>ल छिथ।२.ी डॉ. गंगेश गुंजन- एि<strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>-कमर्मे लािग र<strong>ह</strong>ल अ<strong>ह</strong>ाँक सवेदनशील मन, मैिथलीक ितसमिपर्त मे<strong>ह</strong>नितक अमृत रंग, इित<strong>ह</strong>ास मे एक टा <strong>िव</strong>िश फराक अयाय आरंभ करत, <strong>ह</strong>मरा<strong>िव</strong>ास अिछ। अशेष शुभकामना आ बधाइक स, सने<strong>ह</strong>|३.ी रामाय झा "रामरंग"(आब वगय)- "अपना" िमिथलासँ संबंिधत...<strong>िव</strong>षय वतुसँ अवगतभेल<strong>ह</strong>ुँ।...शेष सभ कुशल अिछ।176


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्४.ी जे िपाठी, साि<strong>ह</strong>य अकादमी- इंटरनेट पर थम मैिथली पािक्षक पिका "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>"केर लेल बाधाई आ शुभकामना वीकार करू।५.ी फुलकुमार िसं<strong>ह</strong> "मौन"- थम मैिथली पािक्षक पिका "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>" क काशनक समाचारजािन कनेक चिकत मुदा बेसी आािदत भेल<strong>ह</strong>ुँ। कालचकेँ पकिड़ जाि<strong>ह</strong> दूरदृिक पिरचय<strong>दे</strong>ल<strong>ह</strong>ुँ, ओि<strong>ह</strong> लेल <strong>ह</strong>मर मंगलकामना।६.ी डॉ. िशवसाद यादव- ई जािन अपार <strong>ह</strong>षर् भए र<strong>ह</strong>ल अिछ, जे नव सूचना-ाितक क्षेमेमैिथली पकािरताकेँ वेश िदअएबाक सा<strong>ह</strong>िसक कदम उठाओल अिछ। पकािरतामे एि<strong>ह</strong>कारक नव योगक <strong>ह</strong>म वागत करैत छी, संगि<strong>ह</strong> "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>"क सफलताक शुभकामना।७.ी आाचरण झा- कोनो प-पिकाक काशन- ता<strong>ह</strong>ूमे मैिथली पिकाक काशनमे केकतेक स<strong>ह</strong>योग करता<strong>ह</strong>- ई तऽ भ<strong>िव</strong>य क<strong>ह</strong>त। ई <strong>ह</strong>मर ८८ वषर्मे ७५ वषर्क अनुभव र<strong>ह</strong>ल।एतेक पैघ म<strong>ह</strong>ान यज्ञमे <strong>ह</strong>मर ापूणर् आ<strong>ह</strong>ुित ात <strong>ह</strong>ोयत- यावत ठीक-ठाक छी/ र<strong>ह</strong>ब।८.ी <strong>िव</strong>जय ठाकुर, िमिशगन <strong>िव</strong><strong>िव</strong>ालय- "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>" पिकाक अंक <strong>दे</strong>खल<strong>ह</strong>ुँ, सपूणर् टीमबधाईक पा अिछ। पिकाक मंगल भ<strong>िव</strong>य <strong>ह</strong>ेतु <strong>ह</strong>मर शुभकामना वीकार कएल जाओ।९. ी सुभाषच यादव- ई-पिका ’<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>’ क बारेमे जािन सता भेल। ’<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>’ िनरतरपल<strong>िव</strong>त-पुिपत <strong>ह</strong>ो आ चतुिदर्क अपन सुगंध पसारय से कामना अिछ।१०.ी मैिथलीपु दीप- ई-पिका ’<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>’ केर सफलताक भगवतीसँ कामना। <strong>ह</strong>मर पूणर्स<strong>ह</strong>योग र<strong>ह</strong>त।११.डॉ. ी भीमनाथ झा- ’<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>’ इटरनेट पर अिछ तेँ ’<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>’ नाम उिचत आर कतेक रूपेँएकर <strong>िव</strong>वरण भए सकैत अिछ। आइ-काि मोनमे उेग र<strong>ह</strong>ैत अिछ, मुदा शी पूणर् स<strong>ह</strong>योग<strong>दे</strong>ब।177


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्१२.ी रामभरोस कापिड़ मर, जनकपुरधाम- "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>" ऑनलाइन <strong>दे</strong>िख र<strong>ह</strong>ल छी। मैिथलीकेँअतरीय जगतमे प<strong>ह</strong>ुँचेल<strong>ह</strong>ुँ तकरा लेल <strong>ह</strong>ािदर्क बधाई। िमिथला र सभक संकलन अपूवर्।नेपालोक स<strong>ह</strong>योग भेटत से <strong>िव</strong>ास करी।१३. ी राजनदन लालदास- ’<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>’ ई-पिकाक मायमसँ बड़ नीक काज कए र<strong>ह</strong>ल छी,नाितक एि<strong>ह</strong>ठाम <strong>दे</strong>खल<strong>ह</strong>ुँ। एकर वािषर्क अ ंक जखन ि ट िनकालब तँ <strong>ह</strong>मरा पठायब।कलकामे ब<strong>ह</strong>ुत गोटेकेँ <strong>ह</strong>म साइटक पता िलखाए <strong>दे</strong>ने िछयि<strong>ह</strong>। मोन तँ <strong>ह</strong>ोइत अिछ जेिदली आिब कए आशीवद दैत<strong>ह</strong>ुँ, मुदा उमर आब बेशी भए गेल। शुभकामना <strong>दे</strong>श-<strong>िव</strong><strong>दे</strong>शकमैिथलकेँ जोड़बाक लेल।१४. डॉ. ी ेमशंकर िसं<strong>ह</strong>- अ<strong>ह</strong>ाँ मैिथलीमे इंटरनेटपर पि<strong>ह</strong>ल पिका "<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>" कािशत कएअपन अुत मातृभाषानुरागक पिरचय <strong>दे</strong>ल अिछ, अ<strong>ह</strong>ाँक िनःवाथर् मातृभाषानुरागसँ ेिरत छी,एकर िनिम जे <strong>ह</strong>मर सेवाक योजन <strong>ह</strong>ो, तँ सूिचत करी। इंटरनेटपर आोपांत पिका<strong>दे</strong>खल, मन फुिलत भ' गेल।<strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>मैिथली साि<strong>ह</strong>त्य आन्दोलन(c)२००८-०९. सविधकार लेखकाधीन आ’ जतय लेखकक नाम नि<strong>ह</strong> अिछ ततय संपादकाधीन। <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>(पािक्षक) संपादक- गजे ठाकुर। एतय कािशत रचना सभक कॉपीराइट लेखक लोकिनक लगमे र<strong>ह</strong>ति<strong>ह</strong>,मा एकर थम काशनक/ आकइवक/ अंेजी-संकृत अनुवादक ई-काशन/ आकइवक अिधकार एि<strong>ह</strong> ईपिकाकेँ छैक। रचनाकार अपन मौिलक आऽ अकािशत रचना (जकर मौिलकताक संपूणर् उरदाियवलेखक गणक मय छि<strong>ह</strong>) ggajendra@yahoo.co.in आिक ggajendra@videha.com केँ मेल178


<strong>िव</strong> <strong>दे</strong> <strong>ह</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> <strong>Videha</strong> <strong>িবেদহ</strong> <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका <strong>Videha</strong> Ist MaithiliFortnightly e Magazine <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> थम मैिथली पािक्षक ई पिका १५ माचर् २००९ (वषर् २मास १५ अंक ३०) http://www.videha.co.in/ मानुषीिम<strong>ह</strong> संस्कृ ताम्अटैचमेटक रूपमेँ .doc, .docx, .rtf वा .txt फॉमटमे पठा सकैत छिथ। रचनाक संग रचनाकार अपनसंिक्षत पिरचय आ’ अपन कैन कएल गेल फोटो पठेता<strong>ह</strong>, से आशा करैत छी। रचनाक अंतमे टाइप र<strong>ह</strong>य,जे ई रचना मौिलक अिछ, आऽ पि<strong>ह</strong>ल काशनक <strong>ह</strong>ेतु <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong> (पािक्षक) ई पिकाकेँ <strong>दे</strong>ल जा र<strong>ह</strong>ल अिछ। मेलात <strong>ह</strong>ोयबाक बाद यथासंभव शी ( सात िदनक भीतर) एकर काशनक अंकक सूचना <strong>दे</strong>ल जायत। एि<strong>ह</strong>ई पिकाकेँ ीमित लमी ठाकुर ारा मासक 1 आ’ 15 ितिथकेँ ई कािशत कएल जाइत अिछ।(c)2008 सविधकार सुरिक्षत। <strong>िव</strong><strong>दे</strong><strong>ह</strong>मे कािशत सभटा रचना आ' आकइवक सविधकार रचनाकार आ'सं<strong>ह</strong>कक लगमे छि<strong>ह</strong>। रचनाक अनुवाद आ' पुनः काशन िकंवा आकइवक उपयोगक अिधकार िकनबाक<strong>ह</strong>ेतु ggajendra@videha.co.in पर संपकर् करू। एि<strong>ह</strong> साइटकेँ ीित झा ठाकुर, मधूिलका चौधरी आ'रिम िया ारा िडजाइन कएल गेल।िसिरतु179

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!