pianura la - Camera di Commercio di Ferrara - Camere di Commercio
pianura la - Camera di Commercio di Ferrara - Camere di Commercio
pianura la - Camera di Commercio di Ferrara - Camere di Commercio
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>la</strong><strong>pianura</strong><br />
<strong>pianura</strong><br />
<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong><br />
<strong>pianura</strong><br />
<strong>pianura</strong><br />
<strong>la</strong><br />
c u l t u r a<br />
dell’accaduto e del<strong>la</strong> percezione<br />
del ruolo del Papa ai nostri giorni.<br />
(2) Index librorum prohibitorum<br />
SS.mi D.N. Pii PP. XII iussu e<strong>di</strong>tus<br />
anno MDCCCCXLVIII, Typis<br />
Polyglottis Vaticanis, 1948, p.<br />
478, dove compare <strong>la</strong> seguente<br />
<strong>di</strong>citura Van de Velde, Th. H. Het<br />
volkomen huwelijk. Decr. S. Off. 11<br />
mar. 1931, che costituisce il<br />
rimando al decreto del S. Uffizio.<br />
Nei re<strong>la</strong>tivi Acta Apostolicae S.<br />
Se<strong>di</strong>s dello stesso 1931 è pubblicato<br />
a firma <strong>di</strong> A. Subrizi, notaio<br />
del<strong>la</strong> Congregazione del S. Uffizio,<br />
l’intero decreto che reca testualmente<br />
il titolo <strong>di</strong> Damnatur doctoris<br />
Th. H. Van de Velde liber cui<br />
titulus: «Het volkomen huwelijk». Il<br />
decreto prevede <strong>la</strong> messa all’In<strong>di</strong>ce<br />
dell’e<strong>di</strong>zione o<strong>la</strong>ndese, tradotta in<br />
<strong>la</strong>tino nel testo con Matrimonium<br />
perfectum. L’e<strong>di</strong>zione in lingua italiana<br />
delle Me<strong>di</strong>terranee <strong>di</strong> Roma<br />
costituiva negli anni Cinquanta<br />
l’unica traduzione autorizzata dall’opera<br />
originale Die vollkommene<br />
ehe, pubblicata dal<strong>la</strong> casa e<strong>di</strong>trice<br />
svizzera Albert Müller Ver<strong>la</strong>g <strong>di</strong><br />
Rüschlikon (AG); cfr. Th. H. Van de<br />
Velde, Il matrimonio perfetto.<br />
Fisiologia e tecnica, traduzione del<br />
dott. Alessandro Clerici, Mi<strong>la</strong>no,<br />
Aldor, 1930.<br />
(3) Cfr. Id., Die vollkommene Ehe.<br />
Eine Stu<strong>di</strong>e über Physiologie und<br />
Technik, Benno Konegen, me<strong>di</strong>zinischer<br />
Ver<strong>la</strong>g, Leipzig und Stuttgart,<br />
1927.<br />
(4) Cfr. Id., Le mariage parfait.<br />
Etudes sur sa physiologie et sa<br />
technique, Paris, E<strong>di</strong>tions François<br />
Aldor, 1930, tradotto dall’o<strong>la</strong>ndese.<br />
Sempre in lingua francese<br />
si segna<strong>la</strong> l’e<strong>di</strong>zione elvetica:<br />
Id., Le mariage parfait. Etudes sur<br />
sa physiologie et sa technique,<br />
Horw-Lucerna, E<strong>di</strong>tions Montana,<br />
1930.<br />
(5) Id., Det fulländade äktenskapet<br />
En stu<strong>di</strong>e i samlevnadens fysiologi<br />
och teknik. Auktoriserad översättning<br />
med förord av Dr. Curth<br />
Franke, Internationel<strong>la</strong> för<strong>la</strong>get<br />
Frans Aldor 1931.<br />
(6) Sul<strong>la</strong> figura <strong>di</strong> Pietro Niccolini,<br />
animatore <strong>di</strong> cultura e uomo politico,<br />
si rimanda al<strong>la</strong> Col<strong>la</strong>na dei ferraresi<br />
benemeriti, a cura <strong>di</strong> Deulmo<br />
Bombar<strong>di</strong>, <strong>Ferrara</strong>, 1939, pp. 3-<br />
Partico<strong>la</strong>re del<strong>la</strong> Venere Callipige conservata al Museo Nazionale <strong>di</strong> Napoli<br />
27, e al contributo <strong>di</strong> R. Ber-nardello,<br />
Pietro Niccolini, s.l., Stabilimento<br />
del<strong>la</strong> Società Anonima<br />
Emiliana, 1940, pp. 49-79, dove<br />
peraltro è contenuta <strong>di</strong> G. Medri,<br />
Bibliografia degli scritti <strong>di</strong> Pietro<br />
Niccolini; cfr. inoltre <strong>di</strong> L. Carrà<br />
Borgatti, I cento anni del<strong>la</strong> Dante<br />
Alighieri a <strong>Ferrara</strong>, 1897-1997,<br />
<strong>Ferrara</strong>, Liberty house, 1997; Id, I<br />
cento anni del<strong>la</strong> Dante Alighieri a<br />
<strong>Ferrara</strong>, 1897-1997, Atti del convegno<br />
a cura <strong>di</strong> Luisa Carrà<br />
Borgatti, <strong>Ferrara</strong>, Liberty house,<br />
1998; S. Garuti, Pietro Niccolini,<br />
in «<strong>Ferrara</strong> Storia», 12-13, 1998,<br />
pp. 51-53; G. Muscar<strong>di</strong>ni, Alfredo<br />
Oriani nel decennio <strong>di</strong> “formidabile<br />
attività”: 1892-1902. Lettere a<br />
Pietro Niccolini, in «Nuova<br />
Antologia», luglio-settembre 2000,<br />
vol. 585, fasc. 2215, pp. 303-<br />
310; Id., «Le Vergini» controverse.<br />
Svago e costumi del<strong>la</strong> borghesia<br />
mi<strong>la</strong>nese <strong>di</strong> fine Ottocento in quattro<br />
lettere ine<strong>di</strong>te <strong>di</strong> Marco Praga,<br />
in «Nuova Antologia», gennaiomarzo<br />
2004, vol. 592, fasc. 2229,<br />
1, pp. 250-259.<br />
(7) La lettera autografa <strong>di</strong> Theodoor<br />
Hendrik Van de Velde e l’accluso<br />
biglietto da visita sono conservati<br />
presso l’Archivio dei Musei Civici<br />
d’Arte Antica <strong>di</strong> <strong>Ferrara</strong>, Corrispondenza<br />
Niccolini, 1926.<br />
(8) Cfr. Th. H. Van de Velde, Il<br />
matrimonio perfetto cit. p. 17.<br />
(9) Cfr. in proposito C. Cieri Via, I<br />
Trionfi, il mito e l’amore: <strong>la</strong> fascia<br />
superiore dei Mesi negli affreschi <strong>di</strong><br />
Schifanoia, in At<strong>la</strong>nte <strong>di</strong> Schifanoia,<br />
a cura <strong>di</strong> Ranieri Varese,<br />
Modena, E<strong>di</strong>zioni Panini, 1989,<br />
pp. 41-43, p. 332 e p. 357; V.<br />
Sgarbi, Francesco del Cossa,<br />
Mi<strong>la</strong>no, Rizzoli/Skira, 2007, p. 102<br />
e p. 227; F. Frisoni, Le tre Grazie<br />
(scheda), in Il Pa<strong>la</strong>zzo Schifanoia a<br />
<strong>Ferrara</strong>, a cura <strong>di</strong> Salvatore Settis e<br />
Walter Cupperi, Modena, Franco<br />
Cosimo Panini, 2007, I (Testi), p.<br />
263; II (At<strong>la</strong>nte), p. 138 e p. 141.<br />
(10) Cfr. Th. H. Van de Velde, Il<br />
matrimonio perfetto cit. p. 52.<br />
(11) A. Ruesch, (a cura <strong>di</strong>) Guida<br />
illustrata al Museo Nazionale <strong>di</strong><br />
Napoli, Napoli , Richter e Co., 1908,<br />
p. 314; Il Museo Archeologico<br />
Nazionale <strong>di</strong> Napoli, a cura <strong>di</strong><br />
Stefano De Caro, Napoli, Electa,<br />
1999, p. 134.<br />
Appunti iconografici del Santo con le frecce<br />
Sebastiano ferrarese<br />
Sebastiano. Iconografie <strong>di</strong> un<br />
martirio fra passato e presente.<br />
Questo è il titolo dato al<strong>la</strong> mostra<br />
tenutasi nel gennaio <strong>di</strong> quest’anno<br />
al Museo Sandro Parmeggiani<br />
<strong>di</strong> Renazzo. L’esposizione, de<strong>di</strong>cata<br />
al patrono del<strong>la</strong> chiesa<br />
renazzese, inizia, <strong>di</strong> fatto, un<br />
percorso artistico del<strong>la</strong> durata <strong>di</strong><br />
un anno nel<strong>la</strong> nostra provincia. Il<br />
santo martire <strong>di</strong>venta il riferimento<br />
<strong>di</strong> ben tre mostre: dopo<br />
Renazzo, <strong>Ferrara</strong> e Bondeno. Le<br />
tre se<strong>di</strong> hanno proposto al visitatore<br />
un viaggio all’interno del<br />
complesso mondo dell’iconografia<br />
del santo, su cui vale <strong>la</strong> pena<br />
<strong>di</strong> fare qualche riflessione.<br />
I tre spazi espositivi, con storie e<br />
finalità <strong>di</strong>verse, hanno <strong>di</strong>mostrato<br />
con molta determinazione <strong>di</strong><br />
saper cogliere le specificità dell’iconografia<br />
del santo. Accanto<br />
ad un museo dalle caratteristiche<br />
del tutto partico<strong>la</strong>ri come il<br />
Parmeggiani <strong>di</strong> Renazzo, si è collocata<br />
una galleria privata come<br />
quel<strong>la</strong> <strong>di</strong> Monica Benini a<br />
<strong>Ferrara</strong> ed infine, da ultima ma<br />
non ultima, <strong>la</strong> Pinacoteca Civica<br />
<strong>di</strong> Bondeno. Tutte hanno <strong>di</strong>mostrato<br />
ampiamente come l’intelligenza<br />
delle idee risulta sempre<br />
vincente.<br />
Nel recensire per Il Resto del<br />
Carlino–<strong>Ferrara</strong> <strong>la</strong> mostra <strong>di</strong><br />
Renazzo, ho espresso <strong>la</strong> mia sod<strong>di</strong>sfazione<br />
per <strong>la</strong> modalità con <strong>la</strong><br />
quale <strong>la</strong> curatrice, Maria Censi,<br />
ha approntato per sezioni le<br />
salette del primo piano. Questo<br />
allestimento è <strong>la</strong> prova ulteriore<br />
del fatto che con pochi quadri e<br />
molta sapienza si possono creare<br />
prodotti <strong>di</strong> qualità.<br />
Le opere esposte vanno dal XV<br />
secolo ai nostri giorni. Molte tele<br />
sono state espressamente realizzate<br />
per questa esposizione da<br />
artisti legati al museo. La curatrice,<br />
infatti, ha voluto un gruppo <strong>di</strong><br />
opere “site specific”. Tra queste,<br />
una vera sorpresa è il grande<br />
olio su te<strong>la</strong> <strong>di</strong> Ottavio Mazzonis,<br />
San Sebastiano e Santa Irene<br />
(2007). Le pitture antiche e le<br />
moderne <strong>di</strong>alogano tra loro per<br />
consonanze e <strong>di</strong>ssonanze; ne<br />
risulta una sorta d’ibridazione<br />
“postmoderna” <strong>di</strong> partico<strong>la</strong>re<br />
sapi<strong>di</strong>tà, fatta <strong>di</strong> molte sollecitazioni<br />
visive ma anche <strong>di</strong> molti<br />
riman<strong>di</strong> segnici e semantici.<br />
Fra le trenta opere presenti bisogna<br />
ricordare almeno quelle <strong>di</strong><br />
scuo<strong>la</strong> ferrarese. Oltre al giovanissimo<br />
San Sebastiano (1513)<br />
<strong>di</strong> Francesco Zaganelli, prestato<br />
dal<strong>la</strong> Pinacoteca Nazionale <strong>di</strong><br />
<strong>Ferrara</strong> e già nel<strong>la</strong> collezione<br />
Costabili, è ammirevole <strong>la</strong> picco<strong>la</strong><br />
pa<strong>la</strong> La Madonna con Bambino<br />
adorata dai SS. Sebastiano<br />
e Rocco (1522) proveniente<br />
dal<strong>la</strong> Pinacoteca civica <strong>di</strong> Budrio.<br />
L’opera, riconosciuta da Roberto<br />
Longhi come autografa <strong>di</strong><br />
Dosso Dossi, apparteneva al<strong>la</strong><br />
<strong>di</strong>spersa collezione ferrarese<br />
del<strong>la</strong> famiglia Canonici. È, tra le<br />
opere del<strong>la</strong> mostra, <strong>la</strong> più antica<br />
ad abbinare il santo martire a<br />
San Rocco, altro santo taumaturgo<br />
contro le epidemie. Una pic-<br />
co<strong>la</strong> pa<strong>la</strong> <strong>di</strong> Carlo Bononi, proveniente<br />
da Trecenta nel<strong>la</strong> traspadana<br />
estense, testimonia ancora<br />
una volta <strong>la</strong> <strong>di</strong>ffusione del culto<br />
del santo nel ferrarese. A <strong>Ferrara</strong><br />
dal<strong>la</strong> metà del Quattrocento <strong>la</strong><br />
Confraternita <strong>di</strong> San Sebastiano<br />
occupava l’oratorio accanto al<strong>la</strong><br />
chiesa <strong>di</strong> San Francesco. Sull’altare<br />
maggiore era posta una<br />
te<strong>la</strong> del Bononi. Era proprio quest’artista<br />
il referente dell’iconografia<br />
del santo in città. Fuori<br />
catalogo, proveniente da una<br />
chiesa centese, vi è un bel frammento,<br />
recentemente restaurato<br />
da Antonio Torresi, attribuito a<br />
Bartolomeo Gennari. Sempre<br />
all’interno del<strong>la</strong> cerchia del<br />
Guercino si evidenzia <strong>la</strong> pa<strong>la</strong> <strong>di</strong><br />
Benedetto Gennari, vera icona <strong>di</strong><br />
<strong>la</strong>Pianura<br />
Gianni Cerioli<br />
Gianni Deserri, “Dar<strong>di</strong>”, 1998, tecnica<br />
mista su carte, cm. 51x61<br />
68 69