HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

De Cyclopen
in de antieke
literatuur
Kleine En-cycloop-edie
W. H. Mineur
Zoals men bij Hannibal onmiddellijk aan olifanten, bij Columbus aan een ei, en bij
Hugo de Groot aan een boekenkist denkt, zo zal eenieder bij het horen van het woord
Cycloop ongetwijfeld het beeld voor zich krijgen van een reus met één oog. Maar
zoals er ook van Hannibal, Columbus en Hugo de Groot waarachtig wel meer te
zeggen valt dan hun relatie met olifanten, eieren en kisten, zo blijken ook Cyclopen
wezens met meer facetten dan alleen die eenogigheid. Antieke commentatoren
onderscheidden reeds drie soorten Cyclopen, en de moderne wetenschap heeft daar
nog een vierde aan toegevoegd om het ontstaan van die drie andere te kunnen
verklaren; en het speciale optreden van één van deze monophthalmen heeft
aanleiding gegeven tot een uitgebreide literatuur, met echo’s in allerlei Europese
kunstuitingen. Voldoende de moeite waard dus om er eens een Hermeneusnummer
lang bij stil te staan.
Laat ik mijn rondreis door de relevante klassieke literatuur beginnen met een enkel
woord over de herkomst van het woord.
Etymologie
De voor de hand liggende verklaring van Κκλωψ wordt al gegeven door de
Griekse dichter Hesiodus, wiens Theogonie tot stand zal zijn gekomen tussen 730 en
700 v. Chr. In de verzen 139-146 van dit mythologische leerdicht treffen we de
volgende beschrijving aan van afkomst en uiterlijk van de Cyclopen (de vertaling
volgt niet het oorspronkelijke metrum):
‘Gaia heeft ook geweldige Cyclopen voortgebracht.
Zij heetten Brontès, Steropès, en Argès Dommekracht,
die graag voor Zeus de bliksems smeedden en zijn donderboden,
en die voor al het overige geleken op de goden;
alleen prijkte op hun voorhoofd, middenop, één enkel oog.
Dus heetten zij Rondogigen, omdat, ’t hoeft geen betoog,
één enkel oog van ronde vorm daar in hun voorhoofd lag.
Zij legden naast hun brute kracht ook slimheid aan de dag’.
Dat Κκλωψ is samengesteld uit de elementen Κκλς= cirkel en – ωπ – = -ogig
(vergelijk woorden als λικωψ = met beweeglijke ogen,µωψ = bijziende, en νωψ
= wijnkleurig) wordt ook tegenwoordig algemeen aangenomen, hoewel de logica
2/58

natuurlijk enigszins zoek is: het woord betekent immers eigenlijk niet ‘eenogig’, maar
‘rondogig’. Maar poëtische uitdrukkingen zijn nu eenmaal minder gebonden aan de
wetten van de logica. Poëtisch gevoel zal ook niet de sterkste kant zijn geweest van de
Leidse Graecus C. G. Cobet, getuige een opmerking naar aanleiding vaneen passage
in de hymne aan Artemis van de Griekse dichter Callimachus (3e eeuw v. Chr.).
Daar staat beschreven (w. 52-4), dat de Cyclopen onder hun wenkbrauw allen
‘eenpupillige ogen’ (άεα µυνγληνα) hebben. ‘Ja dank je de koekoek’, is dan
ongeveer de reactie van Cobet, ‘eenpupillige ogen hebben we allemaal’. Maar, zoals
gezegd, dichters gaan nu eenmaal anders te werk, en zo kunnen we ook wat Κκλωψ
betreft ‘cirkelogig’ zeker accepteren als een expressief-poëtische term.
Voor de curiositeit zij nog vermeld dat Thieme heeft voorgesteld om Κκλωψ af te
leiden van * Πκ-κλωψ ‘veedief, waarbij men in het eerste lid het Latijnse pecus zal
herkennen, en verder dat Κκλωψ via het Etruskisch in het Latijn gekomen is in de
vorm Cocles - inderdaad, de bijnaam van de beroemde Horarius, die de hoofdrol
speelde in de Romeinse versie van ‘One Bridge too Far’.
3 soorten Cyclopen
Τρία γρ γένη ασν εναι Κυκλώπων τς κατ τν δυσσέα,
Σικελς ντας, τς ειργάστρας, κα τς καλυµένς ρανίυς.
‘Want men zegt, dat er 3 soorten Cyclopen zijn: de Siciliaanse van de Odyssee, de
Broodverdieners en de zogenaamde Hemelingen’. Dit noteert een oude commentator
(Scholiast) al over ons onderwerp, en ik neem zijn indeling graag over voor dit
overzicht.
Cyclopen als goddelijke smeden
Als smeden staan de Cyclopen het eerst beschreven bij Hesiodus, in de passage die
ik boven al heb geciteerd. Hesiodus’ beschrijving is enigszins verwarrend: aanvankelijk
lijkt het, dat de Cyclopen, wier geboorte na die van de Titanen beschreven wordt,
zelf ook Titanen zijn; maar later blijkt, dat de Cyclopen alsmede de na hen geboren
Hekatoncheiren (‘Honderdhandigen’) beslist niet tot de Titanengroep gerekend
moeten worden. Duidelijk is in elk geval, dat alle kinderen van Gaia door Ouranos in
de Tartaros worden opgeborgen, waaruit de Cvclopen pas bevrijd worden door Zeus,
die hun hulp (en die van de Honderdhanders) nodig heeft voor de strijd tegen de al
eerder vrijgekomen Titanen.
De Cyclopen smeden daarop uit dankbaarheid voor Zeus een aantal bliksems, voor
Poseidon een drietand en voor Hades een κυνέη (onzichtbaar makende helm,
‘Tarnkappe’), en daarmee weten de Olvmpiërs tenslotte de Titanomachie in hun
voordeel te beslissen.
Wanneer Hephaistos zijn intrede in het pantheon heeft gedaan, worden de
Cyclopen logischerwijze met hem in verbinding gebracht. Bij Homerus is dit
overigens nog niet het geval: daar wordt de Smid der Goden, wanneer Thetis hem
een bezoek komt brengen om voor haar zoon Achilles een nieuwe wapenrusting te
bestellen, bijgestaan door twee door hemzelf vervaardigde ‘robot-meisjes’ (Ilias 18,
417 e.v.). Maar in latere poëzie zijn de Cyclopen traditionele helpers van Hephaistos
in zijn smidse, die gelokaliseerd wordt op plaatsen waar regelmatig vulkanische
activiteit heerst, zoals Lemnos, de Etna of Hiera, een van de Liparische eilanden. Als
zij wapenrustingen smeden voor goden of mensen, dreunt het mijlenver in de
omtrek. De Cyclopennamen, die in de Latijnse poëzie hun intrede doen, zoals
Acamas (de Onvermoeibare), Pyracmon (Vuurtang) en Acmonides (κµων =
aambeeld), passen ook geheel in deze sfeer.
3/59

Cyclopen als bouwers
Wie Griekenland bezocht heeft, kent ongetwijfeld de indrukwekkende Cyclopische
muren van Mycene en Tiryns, opgebouwd uit blokken van zo enorme
afmetingen, ‘dat een span muildieren zelfs de kleinste steen nog niet in beweging zou
kunnen krijgen’, zoals Pausanias in zijn 2e eeuwse ‘Guide bleu’ schrijft (2,25,8). De
Cyclopen, die deze muren bouwden, zouden een Thracisch volk zijn geweest,
waarvan een deel naar Lydië verbannen was. Vandaaruit keerden ze weer naar
Griekenland terug op uitnodiging van koning Proitos, die hen de burcht van Tiryns
liet bouwen. Proitos voelde zich namelijk bedreigd door zijn tweelingbroer Akrisios,
die in het nabije Argos heerste. ‘Cyclopisch’ blijkt in elk geval voor de Grieken een
begrip te zijn geweest, als we zien hoe Euripides Mycene aanduidt als ‘de
Cyclopische stad’, en Pindarus Tiryns omschrijft als ‘het Cyclopisch voorportaal van
Eurystheus’. Latere dichters schrijven ook andere indrukwekkende bouwwerken wel
aan de Cyclopen toe; en wanneer Vergilius wil aanduiden dat het bastion van
Proserpina, waaraan Aeneas de Gouden Tak moet bevestigen, van brons of ijzer is,
schrijft hij dat ze gebouwd zijn ‘met de ovens van de Cyclopen’ (Aeneis 6, 630).
De Cyclopen in de Odyssee
De Cyclopen, waarvan we er één vooral zo goed kennen uit de beschrijving die
Homerus van hem geeft in het 9e boek van de Odyssee, vertonen vrijwel geen
overeenkomst met de Smeden en de Bouwers, afgezien misschien van hun voorkeur
voor grote rotsblokken. De Homerische Cyclopen zijn geïsoleerd levende
natuurmensen, die profiteren van hetgeen de natuur hun biedt. Zonder dat zij er iets
voor behoeven te doen groeit voor hen het koren en gedijt de wijnstok; verder
houden zij schapen en geiten, waarvan zij de melk zelf verwerken. Kortom, hun land
was een waar paradijs voor moderne liefhebbers van het onbedorven leven, hoewel het
nog beter toeven zou zijn geweest op het idyllische eiland, waar Odysseus landde,
vóór hij aan zijn bezoek aan Polyphemus begon: want daar kwamen de Cyclopen, die
geen scheepvaart kenden, gelukkig nooit. Het waren immers geen aantrekkelijke
heren, maar eenzelvige figuren, die elk met vrouw en kinderen in een eigen grot
woonden, niet bepaald beschikkend over wat je noemt ‘goede contactuele eigenschappen’.
Terecht had Odysseus er een voorgevoel van, dat hij ‘een man ging bezoeken,
die beschikte over een ontzaglijke kracht zonder beschaving, wars van alle
verplichtingen tegenover mensen en goden’ (v. 213-5).
De Cycloop Polyphemus, bij wie Odysseus toevallig belandt, onderscheidt zich
in zoverre van de andere, dat hij zich uitsluitend met veeteelt schijnt bezig te houden.
Brood zien we hem niet eten, maar dat komt misschien ook, omdat hij door
Odysseus’ komst nu mensenvlees op het menu heeft staan. Verder leeft hij alleen,
zonder vrouw en kinderen, een essentiële trek in verband met de loop van het
verhaal. Dit verloop lag voor Homerus overigens nogal vast, omdat de oorsprong van
de Polyphemus-episode ongetwijfeld gezocht zal moeten worden in de sfeer van het
sprookje, en ook sprookjes hebben bij al hun veelvormigheid doorgaans een vast
schema.
Eenoog en Tweeoogje
In 1928 publiceerde de Russische folklorist Vladimir Propp een fenomenologische
studie van het Russische sprookje. Uit zijn onderzoekingen, die ook op andere
sprookjes van toepassing zijn, blijkt, dat zich in de opbouw van sprookjes uit
4/60

verschillende tijden en culturen steeds weer een aantal standaardverschijnselen
voordoen. De 31 elementen, die Propp onderscheidt, zijn door Bremer vereenvoudigd
tot een negental, dat in ons geval duidelijk van toepassing is:
A. er heerst een toestand van rust en vrede; B. een monster doet kwaad; C. een
held komt; D. deze krijgt een tovermiddel; E. hij strijdt met het monster; F. hij
overwint; G. hij wordt achtervolgd; H. hij weet te ontkomen; I herstel vredestoestand.
Welnu, Homerus begint met een lange beschrijving van het idyllische eiland in de
buurt van het Cyclopenland, waar Odysseus en de zijnen voedsel in overvloed vinden
en bijkomen van hun vorige avontuur. Het is evenwel Odysseus zelf die door zijn
bezoek aan de grot van Polyphemus de rust verstoort (een gevolg uiteraard van het
feit dat het een onderdeel van een grotere avonturenreeks is), en daardoor zijn bij
Homerus B en C verwisseld. Opvallend is verder, dat de Cycloop driemaal bemanningsleden
van Odysseus verslindt: de tol die het getal drie in sprookjes speelt lijkt me
genoegzaam bekend. Voor een wapen (de paal met de gloeiende punt) en nog enige
andere trucs (de naam Niemand, de ontsnapping onder de schapen) zorgt de slimme
held Odysseus zelf, maar de sterke wijn van Maron is natuurlijk een echte toverdrank.
Strijd en ontsnapping vinden in het verhaal in de traditionele volgorde plaats; er is
zelfs een dubbele ontsnapping, want Polyphemus smijt het schip van Odysseus tot
tweemaal toe een enorm rotsblok achterna, hetgeen hun avontuur nog een hachelijk
staartje geeft. Voor een echt ‘happy end’ is in deze avonturenreeks van Odysseus natuurlijk
geen plaats: het volgende avontuur staat immers alweer voor de deur...
Functie van het Polyphemus-verhaal in de Odyssee
Het geniale van de zanger, die de Odyssee zijn uiteindelijke vorm heeft gegeven, is,
dat hij elementen van verschillend gehalte (zoals sprookjes, zeemansverhalen,
bestaande epen, e.d.) tot één dramatisch geheel heeft weten te construeren. Terwijl
nu een aantal van Odysseus’ ‘Sindbadavonturen’ alleen maar bedoeld is als illustratie
van de problemen van de held om naar huis terug te keren (het zg. Nostos- of
Terugkeerthema, dat ook in epen over andere Trojaanse helden een rol moet hebben
gespeeld), is het Cycloop-avontuur een essentieel element in de Odyssee. Meteen al
in het eerste boek, vv. 20-21, was de toehoorders duidelijk gemaakt dat Poseidon ‘bij
voortduring toornig was op Odysseus’, en in boek 5, 282 e.v. was dat door de
beschrijving van zijn ‘vlotbreuk’ in de praktijk ook meer dan voldoende gebleken.
Maar het waarom van dit alles wordt de toehoorder pas duidelijk door het Cycloopavontuur:
dan blijkt immers Polyphemus Poseidons zoon te zijn, en na de geslaagde
ontsnapping van onze held smeekt de blindgeworden reus zijn vader, dat deze de
thuisreis van Odysseus zo ellendig mogelijk zal maken. Hiermee wordt dus de
motivatie voor een groot deel van de verdere avonturen gegeven.
Ruwe bolster, blanke pit?
Homerus laat er geen twijfel over bestaan: Polyphemus is een monster. Tot in de
meest gruwelijke details wordt zijn kannibalisme beschreven; zijn gastgeschenk voor
Odysseus (‘Niemand zal ik als laatste opeten!’) is een cynische grap. Toch is het
opmerkelijk dat hij ook humane trekken vertoont, maar dan alleen ten opzichte van
zijn vee en het daarmee verbonden werk, zoals melken en kaasmaken. Roerend is
vooral zijn toespraak tot de ram, waar Odysseus onder hangt om uit de grot te
ontsnappen. We zullen zien, dat in de Hellenistische literatuur dit aspect van de
wildeman speciaal benadrukt gaat worden.
5/61

Polyphemus op de planken
Odysseus’ Cycloop-avontuur is af en toe behandeld in de Attische comedie, maar
van de betreffende stukken zijn alleen wat titels en/of korte fragmenten bewaard
gebleven. Wel beschikken we over een compleet satyrspel van de hand van Euripides
(± 485-406), getiteld ‘Cvclops’. Polyphemus houdt daarin al enige tijd de oude
Silenus met een aantal satyrs gevangen, wanneer Odysseus arriveert. Deze vraagt
hun hulp om de Cycloop van zijn gezichtsvermogen te beroven, maar als het er op
aankomt hebben de satyrs ineens allerlei smoesjes: ‘vuiltje in m’n oog’, ‘m’n voet
verzwikt’, enz. Odysseus’ bemanning moet er dan aan te pas komen om het karwei te
klaren en zo de satyrs te bevrijden. In verband met de toneeleisen zijn er enkele
wijzigingen ten opzichte van Homerus: het stuk speelt vóór de grot van de Cycloop;
het blindmaken is minder essentieel voor de bevrijding van de gevangenen, maar
gebeurt vooral uit wraak voor het verorberen van enkele bemanningsleden; en in
verband met het verplichte snufje erotiek is er een scène, waarin de dronken
Polyphemus verliefd wordt op Silenus en hem op het toneel achterna zit. Het stuk
speelt in zoverre ook in op de problematiek van Euripides’ tijd, dat de Cycloop, als
principieel wettenverachter, een extreme vertegenwoordiger is van de groep van
voorstanders van het natuurrecht, en als zodanig het publiek herinnerd kan hebben
aan de radicale sofisten, die ook de physis (natuur) stelden boven de nomos (wet).
‘Der Hirt auf dem Felsen’
Rond 405 v. Chr. kwam in Syracuse op Sicilië Dionysios I aan de macht, een
tyranniek vorst met weinig scrupules. Hij moet eruit gezien hebben als een
zwaargebouwd man met rossig haar en veel sproeten. In ietwat onverwacht contrast
met dit alles stond zijn artistieke kant: in zijn vrije uren was hij amateurkitharaspeler,
dichter en componist. Een van de hofdichters van Dionysios, Philoxenos
van Kithera, werd eens door de tyran betrapt met diens maitresse, een aantrekkelijke
fluitspeelster. Philoxenos werd daarop in een van de beruchte steengroeven
van Syracuse opgesloten. Maar de dichter nam wraak, door in de steengroeve een zg.
mimos (eenacter) te vervaardigen, waarin een lompe Cycloop ten tonele wordt
gevoerd, die op de helling van de Etna verliefd zit te zijn op een lieftallige zeenimf,
Galatea. Deze verliefdheid slaat zelfs poëtische kwaliteiten bij de bruut los: in het
toneelstukje brengt hij een ‘Ständchen’ aan zijn geliefde, maar het is een ‘vergebliches
Ständchen’, want Galatea neemt een loopje met de eenogige lomperik en gaat
er met Odysseus vandoor. Het Syracusaanse publiek van die tijd zal er weinig moeite
mee gehad hebben om in de zingende Cycloop Dionysios, in Galatea de fluitspeelster
en in Odysseus Philoxenos te herkennen.
Deze ombouw van het traditionele gegeven is in de Griekse literatuur zeer populair
geworden. Het contrast tussen de lieftallige nimfen de onbehouwen eenogige reus
appelleerde door de combinatie van het pathetische en het groteske kennelijk zeer
aan de smaak van de Hellenistische dichters. Omdat deze wellicht minder goed
bekend zijn, veroorloof ik mij hier even een uitweiding.
Hellenistische poëzie
Onder de Hellenistische periode verstaat men doorgaans de rijd tussen Alexander
de Grote en keizer Augustus, dus ruwweg van 330 tot 30 v. Chr. In deze tijd werkten
‘literati’ in besloten kringen als het Pergameense hof en het Mouseion van
Alexandrië, waar zij grote bibliotheken tot hun beschikking hadden en op grond van
6/62

dat materiaal tekstedities verzorgden, commentaren schreven, bibliografieën samenstelden,
e.d. Binnen deze ‘Muiderkringen’ van geleerde dichters of dichtende
geleerden legde men zichzelf ook toe op het schrijven van fijnzinnige poëzie, waarin
men zijn kennis kon etaleren, toespelingen kon maken op elkaars werk en op
contemporaine gebeurtenissen, en vorstelijke beschermheren kon vleien. De dichters
gebruikten daarvoor in hoofdzaak het traditionele literaire materiaal, maar vermeden
het clichématige van hun voorgangers door gebruik te maken van weinig bekende
mythen of mythische details, en door op taalkundig niveau verrassingseffecten te
bewerken door het gebruik van curieuze ‘antieke’ woorden, neologismen, onverwachte
woordbetekenissen, etc. De belangrijkste Alexandrijnse dichter, Callimachus
van Cyrene (± 300-240), beschrijft in die trant bijvoorbeeld in zijn Hymne
aan Artemis, hoe de jonge godin met een paar vriendinnen naar Hephaistos en zijn
Cyclopen gaat om een boog en pijlen te bestellen. De meisjes schrikken na aankomst
geweldig van die ruige Cyclopen, maar Artemis had met hen geen moeite: ze was
namelijk als driejarig meisje al op de arm van haar moeder Leto bij Hephaistos
geweest voor een kennismakingsbezoek. Ze was toen gezellig bij Brontes op schoot
geklommen, en had daar zó aan zijn weelderige borsthaar geplukt, dat de reus daar
sindsdien een kale plek aan over had gehouden, ‘zoals wanneer de vos (=
kaalhoofdigheid) het op de slapen van een man groeiende haar heeft afgegraasd’.
Moeten we hier een toespeling in zien op een persoon aan het Alexandrijnse hof of in
het Mouseion? Of misschien op medische onderzoekingen van de arts Herophilus, die
in die tijd aan het Mouseion verbonden was, en op wiens ontdekkingen Callimachus
meermalen zinspeelt? Of is het een puur literaire verwijzing naar een berg met een
merkwaardige kale plek op een van de hellingen? Allemaal vragen, waarop men met
onze gebrekkige kennis van de Griekse literatuur en van de toenmalige omstandigheden
maar zelden het juiste antwoord vindt.
Van thema naar drama
Een tijdgenoot en vriend van Callimachus was Theocritus van Syracuse, die enige
tijd in het Alexandrijnse Museum heeft gewerkt. Hij staat te boek als degene die het
genre van de herderspoëzie heeft ontwikkeld: gedichten waarin herders, maaiers en
andere landlieden met elkaar dichtwedstrijden houden, ruzie maken of anderszins
pastoraal bezig zijn. In twee van zijn ‘Idyllen’ heeft Theocritus het Cycloop-thema
verwerkt.
In nr. 6 houden twee herders een zangwedstrijd. Daphis zingt daarin een
veertiental verzen, waarin hij Polyphemus bespot om zijn onverschilligheid ten
opzichte van de avances van Galatea, en Damoetas kruipt daarna in de huid van de
Cycloop om uit te leggen, dat die onverschilligheid bedoeld is om Galatea’s
arrogantie te doorbreken en haar zo tot overgave te dwingen.
Beroemder en meermalen geïmiteerd is nr. 11. Theocritus richt zich hierin tot de
arts-dichter Nicias met de wijze les, dat er tegen de liefde geen kruid is gewassen,
behalve: de poëzie. Dat ondervond Polyphemus, die zijn hopeloze liefde voor
Galatea vergat door haar toe te zingen. De Cycloop doet dat overigens geheel in
bucolische sfeer, waarbij hij slechts één couplet wijdt aan een beschrijving van
Galatea’s charmes; de rest van zijn lied bevat voornamelijk een opsomming van
kwaliteiten, die zijn onaantrekkelijk uiterlijk naar zijn zeggen in ruime matecompenseren.
De Romeinse dichter Ovidius heeft later in zijn Metamorfosen (XIII, 778 e.v.)
dit thema overgenomen en - zoals dat in de Oudheid gebruikelijk was - verder uitgebreid
en verfraaid. Zo heeft Theocritus bijvoorbeeld vier vergelijkingen gebruikt
7/63

om Galatea’s schoonheid te prijzen, in de trant van ‘je bent nog blanker dan kwark’;
maar Ovidius heeft maar liefst 25 comparatieven, waarin ook Galatea’s ontoeschietelijkheid
breed wordt uitgemeten. Verder voegt Ovidius, mogelijk uit eigen inventiviteit,
een ‘Nebenbuhler’ in, in de figuur van de herdersjongen Acis, en daarmee
wordt wat tot nu toe in het verhaal alleen maar situatie was (contrast blanke Galatea -
ruwe Cycloop) tot drama, overigens in de beide betekenissen van het woord. Want
Polyphemus, kampioen rotsblokkenwerper zoals we nog wisten uit de Odyssee,
wordt door de poëzie niet genezen, maar hij verplettert de arme Acis met een enorme
steen. In deze Ovidiaanse versie is het verhaal pas goed rijp geworden voor
schilderkunst, toneel, opera en ballet, en in de Renaissance is het daarvoor dan ook
naarstig gebruikt blijkens de lijst in Hungers Lexikon (p. 296).
‘After the Fall’: De Cyclopen in de Aeneis
Troffen we in de Hellenistische versies van het thema steeds een jeugdige
Polyphemus aan, nog steeds in het glorieuze bezit van zijn ene oog, in de Latijnse
poëzie komt tweemaal de situatie na Odysseus’ optreden ter sprake.
In Ovidius’ Metamorfosen vinden we in boek 14, 154 e.v. een dialoog tussen
Macareus en Achaemenides, twee bemanningsleden van Odysseus, van wie de eerste
bij de Etna was achtergebleven, en de laatste door Aeneas uit Sicilië was meegenomen.
Ovidius ontleent deze stof aan Vergilius, die in het derde boek van zijn Aeneis
enige duidelijke verwijzingen heeft naar de avonturen van Odysseus (Scylla
en Charybdis, Polyphemus), waarschijnlijk om de parallel tussen de beide helden, die
beiden op weg zijn naar hun - zij het nogal verschillende - einddoel, te accentueren. De
voorstelling van zaken bij Vergilius is als volgt (v. 588 e.v.): Tijdens zijn reis van Troje
naar Italië landt Aeneas op Sicilië in de buurt van de Etna. Daar komt een
uitgemergelde Griek op hem af, die de Trojanen - eigenlijk zijn doodsvijanden - vraagt
hem te redden uit de handen van de Cyclopen. Hij heet Achaemenides, was bemanningslid
van Odysseus, en is in de paniek door deze bij Polyphemus achtergelaten. Hij
beschrijft uitgebreid de gruwelijke daden van de reus en Odvsseus’ wraakactie, uiteraard
om medelijden op te wekken. Als om zijn woorden kracht bij te zetten verschijnt
daarop Polyphemus zelf, door Vergilius beschreven in het bekende, effectvolle vers:
monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum, ‘Een schriklijk woest gedrocht,
en van zijn eenig oog/Beroofd’ (Vondel). Van schrik roeien de Trojanen dan
met Achaemenides weg. Op het horen van het geluid van de roeiriemen stoot Polyphemus
een luid gebrul uit, dat ook de andere Cyclopen naderbij roept. De Trojanen
zetten nu alle zeilen bij, terwij l ze in de verte de grimmige ‘Etnabroeders’ op het strand
zien samendrommen, als een waar woud van reuzen: ‘one of the most striking pieces of
visual imagery in Virgil’ (R. D. Williams).
Polyphemus in de kleinkunst: Lucianus
Voor de laatste wat grotere bewerkingen van het Polyphemus-motief - vele
secundaire vermeldingen heb ik achterwege gelaten - keren we terug naar het
Griekse taalgebied. Lucianus van Samosata (± 120 - na 180 n. Chr.) had het Grieks
niet als moedertaal, maar leerde het goed genoeg om advocaat en voordrachtskunstenaar
te worden. Later concentreerde hij zich op het schrijven van satyrische dialogen,
waarin hij populaire godsdienstige opvattingen, de menselijke ijdelheid en filosofische
pretenties op de hak nam. In deze dialogen treden regelmatig goden op in typisch
‘Hellenistische’, d.w.z. alledaagse situaties, waarin zij eigenlijk volkomen menselijk
8/64

eageren. De bedoeling daarvan was niet om de Olympische goden belachelijk te
maken - die waren in intellectuele kringen in die tijd allang van hun voetstuk gestoten -
maar om via een travestie menselijke verhoudingen te bekritiseren, zoals fabeldichters
dat via dieren plegen te doen.
Onze Polyphemus treedt in twee van Lucianus’ ‘eenacters’ op. In nr. 2 van de
zogenaamde ‘Zeegodendialogen’ klaagt Polyphemus bij zijn vader Poseidon over de
ruwe behandeling, die hij van Odysseus heeft ondergaan; in nr. 1 maakt Galatea
ruzie met een medezeenimf Doris. Net op het einde van de klassieke traditie krijgt
het thema hier nog een onverwachte wending: hetzelfde soort argumenten, dat
Polyphemus bij Theocritus en vooral Ovidius hanteert om zichzelf ondanks zijn
ruige uiterlijk aan te prijzen, wordt nu Galatea in de mond gelegd. Ze valt kennelijk
op het muzikale monster.
Ook uit Pompeii kennen we overigens tenminste één schildering, waarin Galatea
en de Cycloop elkaar duidelijk gevonden hebben.
‘Here is my journey’s end’
Men zou denken, dat in de Oudheid het Polyphemus-thema al van alle mogelijke
kanten belicht was, en dat er voor de verdere traditie weinig mogelijkheden tot
‘poetische Entfaltung’ resteerden. Dat er letterlijk muziek in het thema zat, bewijst
het ontstaan van ettelijke opera’s met het Acis-Galatea-Polyphemus-motief in
Europa vanaf ± 1600 (na een voorstelling in Dresden van Metastasio’s ‘La Galatea’
verschenen toepasselijke illustraties zelfs op Meissner-porcelein). Maar ook in
minstens één ander opzicht was er nog iets toe te voegen, dat in de antieke versies
volkomen ontbreekt: een moraal. Onder invloed van het Christendom werd vooral
de altijd immens populair gebleven Ovidius bruikbaar gemaakt voor de nieuwe leer
door allegorische verklaringen (‘Ovide moralisé’). Veel variatiemogelijkheden bood
ons thema overigens niet: Galatea is in deze verklaringen altijd de kuise vrouw, Acis
nu eens de bestrafte verleider, dan weer de onschuldige verliefde, die door een
wonder gered wordt uit de handen van de Cycloop. Maar deze laatste blijft altijd de
schurk, die moet boeten voor zijn misdaden. Wat dat betreft blijft het verhaal wat het
vanaf het begin was: een sprookje.
Belangrijkste geraadpleegde literatuur:
J. M. Bremer, Beschouwingen omtrent de Odyssee, Lampas 6 (1973), 304-333.
Id., Sprookjes in de Odyssee, Lampas 7 (1974), 215-221.
P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque (Paris 1968), 598.
H. Dörrie, Die schöne Galatea (München 1968).
S. Eitrem, art. ‘Kyklopen’, in Pauly-Wissowa’s Realencyclopädie der class. Altert. wiss., IX, 2328 e.v.
H. von Geisau, art. ‘Kyklopen’, in Der kleine Pauly, 3 (München 1979), 393 e.v.
A. S. F. Gow, Theocritus II (Cambridge 1973), 118e.a.
H. Hunger, Lexikon der griechischen und römischen Mythologie (Wien 1959).
M. L. West, Hesiod, Theogony (Oxford 1971), 206 e.a.
9/65

Op zoek
naar de
cycloop
Jan N. Bremmer
Het verhaal van Odysseus’ bezoek bij de Cycloop Polyphemus behoort tot de
boeiendste episodes van de Odyssee. Niet alleen kinderen horen het verhaal met rode
oortjes aan, maar ook volwassenen worden altijd weer geboeid door Odysseus’
meeslepend relaas. Juist de laatste jaren zijn verschillende interessante studies over
de Polyphemus-episode verschenen die ons in staat stellen de achtergronden van dit
verhaal beter te begrijpen. Aan de hand hiervan zullen wij eerst bekijken wat het
verband is van het Cyclopen-avontuur met soortgelijke verhalen bij talloze andere
volkeren. Dan analyseren wij Homerus’ schildering van de Cyclopen. Vervolgens
gaan we in op een recente interpretatie van Polyphemus als nazaat van de goddelijke
‘Heer der dieren’, een religieuze figuur die waarschijnlijk al uit het Palaeolithicum
stamt.
Tenslotte bekijken we enkele curieuze parallellen van het Cyclopen-avontuur met
een archaïsche rite, die zich in een afgelegen gebied van Griekenland tot in
historische tijd heeft gehandhaafd.
Hoe uniek is Homerus?
In 1815 ontdekte de Duitse geleerde H. F. von Dietz in de Koninklijke Bibliotheek
te Dresden een 16e eeuws handschrift met een collectie nog onbekende Turkse
verhalen;, die zich afspeelden in de heldentijd van de Turkse stam der Oghuzen, Het
boek van Dede Korkut. De Oghuzen woonden omstreeks de 8e eeuw nog bij het
Baikal-meer, maar ze schoven daarna steeds meer op naar het Westen om uiteindelijk
de belangrijkste macht in het Ottomaanse rijk te vormen. Tot zijn verbazing las Von
Dietz ook het volgende verhaal, dat ik verkort weergeef:
10/66
Een Cycloopachtige figuur terroriseerde het land van de Oghuzen. Deze
riepen de hulp van hun ziener Dede Korkut in, die het monster overreedde
genoegen te nemen met twee mensen en 500 schapen per dag. Toen een
moeder haar tweede en laatste zoon moest opgeven, ging ze naar de grote
held der Oghuzen, Basat, die uiteindelijk erin toestemde het monster uit de
weg te ruimen. Dit schudde echter Basats pijlen als vliegen van zich af, greep
de held beet en stopte hem in zijn laars. Toen Basat zich bevrijd had, dreef hij

een braadspit in het oog van de ‘Cycloop’ en verliet de grot in de huid van een
ram. De ‘Cycloop’ gaf hem nog een ring, maar Basat doodde hem kort
hierop.
Het ontging de ontdekker van de verhalen niet, dat deze episode rechtstreeks
geïnspireerd was door de ontmoeting van Odysseus met Polyphemus en daarmee was
de eerste parallel voor dit verhaal buiten Homerus genoteerd. 1 Een kleine vijftig jaar
later had de broer van Jacob Grimm, Wilhelm, al tien versies verzameld waaronder
enkele uit Noord-Europa en een kleine honderd later verscheen een monografie met
221 varianten die uit alle delen van de wereld versies presenteerde; de grote vlijt van
moderne volkskundigen heeft daar in de laatste decennia nog het nodige aan
toegevoegd. 2
Wilhelm Grimm meende, dat Esten, Finnen, Grieken en de andere volkeren bij
wie hij versies van het Polyphemus-verhaal gevonden had allen uit dezelfde oerbron
putten, waarbij het niet van belang was dat de versies uit Noord-Europa meer dan
2500 jaar na Homerus waren genoteerd. Ook veel latere volkskundigen bekommerden
zich niet om een chronologische zifting van hun materiaal. De romantische
opvatting van het ‘volk’ als drager van oeroude tradities maakte dit onnodig. Daarbij
kwam, dat de verschillende versies lang niet allemaal precies op het Polyphemusverhaal
leken. Locale vertellers voegden varianten toe, die het verhaal een schijnbaar
onafhankelijke oorsprong gaven. Een mooi voorbeeld vinden we in de alleroudste
versie, die in West-Europa is opgetekend. De Cisterciënzer monnik Johannes uit hef
Lotharingse Alta Silva vertelt in zijn Dolopathos (omstreeks 1190) het volgende
verhaal, dat ik weer iets verkort weergeef:
Rovers hadden gehoord dat een reus (gigas) een enorme hoeveelheid goud
bezat. Ze besloten hem te beroven, maar werden zelf gevangen genomen. De
reus koos onmiddellijk de vetste onder hen om te koken. Zo verging het ook
de andere rovers, totdat de verteller, die aan dit kannibalisme moest
meedoen, als laatste over was. Door een list wist hij de reus te verblinden,
maar kon niet ontsnappen, totdat hij zich in de huid van een ram had
gewikkeld en zo naar buiten kwam. De reus gaf hem een ring, die hem dwong
zijn plaats te verraden. Daardoor kon de reus hem telkens op het spoor
komen, totdat hij - door de nood gedwongen - de vinger met de ring afsneed.
Jammer genoeg vermeldde Johannes in een tweede roversavontuur, dat de naam
van deze menseneter Polyphemus luidde. Dat is voldoende om te weten, dat de
geleerde monnik uiteindelijk uit Homerus, langs directe of indirecte weg, putte. De
kanalen, waarlangs Johannes deze informatie betrokken had, zijn helaas nog
onbekend, maar het lijkt mij in dit verband aantrekkelijk om te denken aan de
Kruistochten, die de contacten tussen het Westen en het Oosten sterk bevorderden.
De kennis van de Homerische Cycloop moet in elk geval betrekkelijk recent zijn
geweest, zoals blijkt uit een vergelijking met een notitie over Cyclopen uit het Liber
Monstrorum van omstreeks 900 n. Chr.:
Et fuit quoddam hominum genus in Sicilia, ubi Aetnae montis incendium
legitur, qui unum oculum sub asperrima fronte clipei latitudinis habuerunt:
et Cyclopes dicebantur. Et procenssimarum arborum altitudinem excedebant,
et humano sanguine vescebantur. Quorum quidam in suo antro
resupinus una manu duos viros tenuisse et crudos manducasse legitur.
11/67

Er was eens een soort mensen in Sicilië, waar naar men vertelt de berg
Aetna vuur spuwt, die een oog zo groot als een schild in een afschuwelijk
voorhoofd hadden: en ze werden Cyclopen genoemd. En ze overtroffen de
hoogste bomen in grootte, en ze voedden zich met menselijk bloed. Men
vertelt dat één van hen op zijn rug liggend in zijn grot met één hand twee
mannen greep en rauw heeft verslonden.
Dit bericht is bijna letterlijk gebaseerd op een episode in Vergilius Aeneïs III (588
vv) en verraadt nog niet de geringste kennis van de Odyssee. 3 Ook andere versies van
het Polyphemus- verhaal vertoonden sporen van literaire invloed. Zo noemde een
Siciliaans sprookje de reus Ciclopu en in een IJslandse versie merkten de twee helden
(monniken in dit geval) op, dat de reus in het Latijn monoculus, ‘eenoog), heette.
Weliswaar missen de meeste sprookjes de ‘Niemand’-episode van Homerus en
hebben zij vaak de scène met de ring toegevoegd, maar toch kan men nauwelijks
betwijfelen, dat al deze versies uiteindelijk van Homerus afhankelijk zijn.
Nu hebben volkskundigen ook opgemerkt, dat de latere sprookjesversies in een
aantal details overeenstemden met de archeologische overlevering van Odysseus’
bezoek aan Polyphemus, waarvan verschillende episodes op vazen zijn overgeleverd.
Dit is een interessant probleem dat nog niet voldoende onderzocht is. Wat is het
geval? Het blijkt, dat op de vazen verschillende episodes uit de Griekse mythologie
voorkomen, die niet in de literatuur geattesteerd zijn. Zo zien we bijvoorbeeld
afbeeldingen van een draak, die Jason verslindt, of van een ketel, waarin Athene na
haar geboorte gekookt wordt. In zekere zin kan men zeggen, dat op deze manier de
orale overlevering van de mythen in picturale vorm bewaard is gebleven.
Op deze vazen nu zien we een twee-ogige Polyphemus en ook op Etruscische
vazen heeft de Cycloop twee ogen. We zien ook, dat Polyphemus één van Odysseus
makkers roostert in plaats van hem rauw te verslinden. Odysseus zelf ontsnapt in de
huid van een ram in plaats van hangend onder de buik van het dier. Deze verschillen
met het epos komen precies zo voor bij de sprookjesversies. Het gaat echter veel te
ver om hieruit te concluderen, dat er dus een van Homerus onafhankelijke traditie
heeft bestaan, die pas na 1200 n. Chr. weer aan de oppervlakte kwam. Al deze
verschillen kunnen gemakkelijk verklaard worden als varianten, die een vakkundige
verteller aanbrengt om een bekend verhaal boeiend te houden. 4
De conclusie moet dus zijn, dat voor het verstaan van het Polyphemus-verhaal de
latere versies verder niet van belang kunnen zijn. Een onderzoek naar de ouderdom
en de functie van het verhaal moet de Odyssee als uitgangspunt nemen; latere
varianten zijn alleen van belang voor de studie van de populariteit van het motief.
Waar de grote Frazer nog zo’n dertig parallellen presenteerde, zullen wij het in eerste
instantie met de tekst van Homerus moeten doen. Deze ontwikkeling is voor een
groot deel te danken aan de intensieve analyse van het probleem van de orale
overlevering. De laatste jaren is het steeds duidelijker geworden, dat de mondelinge
overlevering volstrekt weerloos is tegen de tand des tijds. Slechts als een verhaal
verbonden is met een rite of met een bepaald object, zoals een grafheuvel of een
ruïne, kan men verwachten dat archaïsche tradities zich over een lange tijdsspanne
handhaven. Wanneer men klassieke motieven tegenkomt in modernere sprookjes,
zijn deze altijd aan de Oudheid ontleend. Deze inzichten zijn niet alleen van belang
voor ons verhaal. Wijlen professor Wagenvoort heeft in Hermeneus (1959) eens de
beroemde gouden tak van Aeneas met behulp van sprookjes willen verduidelijken;
elders ging hij het sprookje van Amor en Psyche uit Apuleius met behulp van moderne
sprookjes te lijf. Beide pogingen moeten naar modernere inzichten als mislukt en
12/68

misplaatst beschouwd worden. We verlaten dus voorlopig het terrein van het
volksverhaal en wenden ons tot de episode uit de Odyssee. Wat leert deze ons van de
Cycloop?
Wie waren de Cyclopen?
Een interessante kant van de volksverhalen is, dat de episode geheel geïntegreerd
werd in de cultuur van de vertellers. Zo wordt de held in een versie, die opgetekend
is onder de Berbers, bijgestaan door Allah die hem de list om in de huid van de ram
te ontsnappen influistert. Het is dan ook niet meer verrassend te zien, dat in dit
verhaal de Reus beschreven wordt als een ‘vijand van god’! In een versie uit
Gascogne bidt een meisje tot God en de maagd Maria en wordt tot straf meteen
levend geroosterd door de Reus. In een variant opgetekend onder de Lappen worden
de ongelukkige slachtoffers niet geroosterd maar gekookt, zoals deze nomaden
gewoonlijk hun vlees bereiden. Hoe worden de Cyclopen getekend? Past hun
typering in de vroeg-archaïsche tijd of kunnen zij van alle tijden en alle plaatsen zijn?
Voordat we nader op de episode in het negende boek van de Odyssee ingaan, is het
verstandig eerst te kijken naar andere gegevens over de Cyclopen in de verdere
Griekse geschiedenis. Als deze een eenstemmig beeld opleveren, dan wordt het van
groot belang dit beeld met de schildering van Homerus te confronteren, omdat wij
misschien op deze manier ook de eigen inbreng van deze dichter kunnen achterhalen.
De Griekse literatuur is zo goed als eenstemmig in zijn oordeel dat de Cyclopen
smeden waren. Dit begint bij Hesiodus, die in zijn Theogonie (139-146) vertelt, dat
de Cyclopen de bliksem voor Zeus smeedden. Volgens Apollodorus (1.2.1), die hier
uit een ons onbekende bron put, maakten zij bij deze gelegenheid ook de onzichtbaarmakende
helm voor Hades en de drietand voor Poseidon. De historicus Istros
(FGH 334 F 71), een leerling van Callimachus, voegt hier aan toe, dat de Cyclopen
de uitvinders van de bronzen wapens waren, en de late commentator Proclus (in
Timaeum II.100a) weet nog te melden, dat de Cyclopen de kunst van standbeelden
gieten aan Athene en Hephaistus onderwezen hadden. Het is dan ook met een
knipoog naar de lezer dat Homerus het schuimen van het bloed in Polyphemus’ oog,
wanneer de paal er in geboord wordt, vergelijkt met het schuimen van het water
waarin een smid een bijl of een hak koelt.
Bij Hesiodus horen we maar van drie Cyclopen; ook latere berichten geven niet deindruk,
dat men hen zich in grotere getale voorstelde. Nu is bekend, dat bij vrijwel
alle primitieve volkeren smeden een zeer speciale plaats innamen, doordat zij als
enigen de bijna magische kunst van het ijzer bewerken kenden; zelfs vormden ze vaak
een kaste. Deze marginaliteit weerspiegelde zich ook in de verbeeldingswereld,
waarin de smeden als zeer aparte, eigenlijk on-menselijke, mensen werden voorgesteld.
Zo dacht men zich de Telchinen, de ijzerwerkers van Rhodos, in als half
mensen en half rob en de smeden van het Idagebergte werden blijkbaar als Dactyloi,
of ‘Duimelingen’, voorgesteld. Zo hebben ook de Cyclopen, ongetwijfeld de
mythische afspiegeling van een historische broederschap van smeden, niet alleen
slechts één oog maar ze worden ook Cheirogasiores, of ‘zij die de handen aan de maag
vast hebben zitten’, genoemd. Mensen die buiten de normale gemeenschap stonden
konden door de vroege Grieken blijkbaar niet als normale mensen worden voorgesteld.
De Cyclopen werden bovendien als reuzen gedacht (Od. 9.187), zodat men in
latere rijd ook vertelde, dat de reusachtige muren van Mycene en Tiryns door
Cyclopen waren opgebouwd. Deze ontwikkeling naar een superieur soort bouwvakker
is echter secundair en behoort niet tot het oorspronkelijke karakter van de
Cyclopen.
13/69

Het is tegen de hier geschetste achtergrond, dat we naar Homerus’ beschrijving
van de Cyclopen in Odyssee 9 moeten kijken. Hoe worden zij bij Homerus getekend?
Wanneer Odysseus zijn beschrijving begint, lijkt het er even op dat we in een land
gearriveerd zijn, waar de gouden tijd van Kronos heerste. De Cyclopen zaaien niet en
zij ploegen niet: alles komt ongezaaid en ongeploegd op. Maar dan voegt hij er aan toe,
dat zij geen politieke instituties kennen, geen wetten onderhouden en niet in beschaafde
huizen maar in grotten wonen (v. 106-115). Verder in het verhaal wordt
opgemerkt, dat de Cyclopen ook andere kenmerken van beschaving missen zoals de
handel (127vv), de landbouw (134), de scheepvaart (136), de vroomheid en de gastvrijheid
(272vv). Binnen dit onbeschaafde volk vormde Polyphemus nog een verder
dieptepunt van onbeschaving. Zijn grot lag ver van de andere grotten verwijderd
(182); nooit dreef hij zijn kudde eens naar die van de andere herders (188); als enige
regeerde hij niet over vrouw en kinderen (115,188).
Waker Burkert (noot 1, p.32), over wiens analyse van Polyphemus wij dadelijk
komen te spreken, heeft geschreven dat hij de details van het leven der Cyclopen
onmiddellijk zou vergeten als hij dit verhaal moest memoriseren. Dat lijkt mij volkomen
juist. Wij zijn vooral geboeid door de confrontatie van Odysseus met zijn
gruwelijke tegenstander. Homerus vond echter de andere details ook zeer belangrijk -
anders zou hij ze wel achterwege hebben gelaten. In deze opsomming van de negatieve
kenmerken van de Cyclopen valt het echter niet moeilijk het robuuste zelfvertrouwen
te herkennen van een beschaving, die juist wel aan deze kenmerken voldoet en vol
dédain neerkijkt op volkeren, die het Griekse beschavingspeil niet hebben bereikt. De
woorden passen exact bij een vertegenwoordiger van een volk dat door de beginnende
kolonisatie in contact met tal van vreemde landen is gekomen en trots is op zijn eigen
verworvenheden. Het is een mentaliteit die we precies aan het begin van de archaïsche
bloeitijd zouden verwachten, een tijd waar de vermelding van agoraì boulephóroi, of
‘raadsvergaderingen’), inderdaad ook naar verwijst. 5
Het kan nu niet moeilijk meer vallen in de typering van de Cyclopen en
Polyphemus de hand van de dichter te zien, die aan het begin van de archaïsche tijd
de Odyssee in zijn definitieve vorm op schrift stelde. Pas Homerus zal van de
menseneter in het traditionele verhaal een Cycloop hebben gemaakt en de kleine
groep van drie Cyclopen hebben omgevormd tot een apart volk aan de marge van de
Griekse beschaving. Homerus’ hand lijkt ook in het motief van de ‘Niemandepisode’
herkenbaar. Betrekkelijk weinig sprookjesversies hebben deze scène. Dat is
ook niet zo verwonderlijk, als we letten op de subtiliteit waarmee deze episode is
uitgevoerd. De naam wordt pas onthuld op het moment dat Polyphemus beneveld is
en dat houdt in, dat de dichter deze roes zorgvuldig heeft moeten voorbereiden.
Tenslotte, de meeste sprookjesversies laten de held in contact met de menseneter
komen uit hebzucht of door het toeval. Slechts Homerus geeft de nieuwsgierigheid
van Odysseus als motief (174-76). Ook dit past uitstekend in de tijd van de
kolonisatie en is nauwelijks eerder te dateren.
Tot zover moet onze conclusie dus luiden dat het zeer waarschijnlijk is, dat de
dichter die wij Homerus noemen een traditioneel verhaal heeft aangepast door van de
menseneter een Cycloop te maken en de episode vooral te beschrijven als een
confrontatie van de beschaafde Griek met een zeer ongeciviliseerde tegenstander. Er
zijn echter nog enkele aanwijzingen in het verhaal, die ons misschien in staat stellen
om veel verder in de tijd terug te gaan dan tot aan de periode vlak voor Homerus.
Daartoe moeten we wel bereid zijn ons met reuzenschreden in de prehistorie terug te
verplaatsen.
14/70

Was Polyphemus een ‘Heer der dieren’?
In 1979 werd een geheel nieuwe interpretatie van de Polyphemus-episode
gepubliceerd door Waker Burkert, een geleerde wiens naam we al even tegengekomen
zijn. Burkert, een Duitser en nu al weer meer dan tien jaar hoogleraar Grieks
te Zürich, is de beste kenner van de Griekse godsdienst van dit ogenblik ea
bovendien een geleerde die niet terugschrikt voor koene studies, waarbij hij graag
Griekse riten en mythen in verband brengt met oeroude gebruiken die zich alleen bij
‘primitieve’ stammen hebben gehandhaafd; hij schrikt er zelfs niet voor terug
gegevens uit de ethologie op de bestudering van de menselijke samenleving toe te
passen. Burkert nu heeft zich afgevraagd, wat voor figuur zich zou kunnen
verschuilen achter de reus die ver weg in een grot woont en daar grote kudden vee
houdt. Wanneer het probleem op deze manier wordt gesteld, is het antwoord niet
moeilijk. Zoals Burkert onmiddellijk gezien moet hebben komt slechts één figuur in
aanmerking: de ‘Heer der dieren’.
Bij bijna alle jagersvolken ter wereld komt een goddelijke figuur voor die wordt
beschouwd als de bezitter van de jaagbare dieren. Het wild behoort tot zijn domein en
hij zorgt er voor dat de jagers niet te veel dieren afschieten. Als de jager zich aan zijn
voorschriften houdt, dan heeft hij altijd succes bij de jacht. Mocht hij zijn geboden
overtreden, dan is meestal de dood het gevolg. Naast een meer algemene ‘Heer’ of
‘Vrouwe der dieren’ bestonden er ook speciale Heren van afzonderlijke soorten
dieren. Het opvallende is dat deze figuur die nadrukkelijk uit de religie der’
jagersvolken stamt zich ook heeft kunnen handhaven bij volkeren waar het wild werd
gedomesticeerd. Een mooi voorbeeld van een reusachtige ‘Heer der dieren’ die zich
zelfs om schapen (Polyphemus!) bekommerde, vinden we nog in een moderne
volksoverlevering uit Tirol:
Sie (i.e. de Reuzen) schützten die Singvögel, Murmeltiere und Schafe.
Erstere durfte kein Jäger töten. Zu lange eingesperrten Schafen öffneten die
Riesen den Stall, unbarmherzig behandeltes Vieh führten sie fort und
bestraften grausame Menschen durch Lawinensturz. Über verunglückte
Schafe weinten sie.
Deze ‘Heer’ of ‘Vrouwe der dieren’ (Artemis!) is nog tot in de historische tijd bij
de Grieken blijven voortleven. Hier, zoals Burkert heeft laten zien, moeten we vooral
aan de avonturen van Heracles denken, die telkens weer wordt afgeschilderd als de
held die kudden vee weet te ontroven aan een monsterachtige figuur die ver weg in
een grot woont. Heracles’ beroemdste tegenstander is waarschijnlijk Geryon, die in
Erytheia, het Rode Eiland, nog voorbij Okeanos woonde, maar hij roofde ook het vee
van Cacus en veestapels op verschillende plaatsen in Griekenland werden in verband
met Heracles gebracht. Burkert voert deze rooftochten van Heracles terug op
rituelen, waarin shamanen van ‘primitieve’ jagersvolken speelden, hoe zij de voor de
jagers zo belangrijke buit uit de handen van een ‘Heer der dieren’ bevochten. Dat wil
natuurlijk niet zeggen, dat Heracles een shamaan was. Maar in de legenden, die zich
rond zijn persoon concentreerden, zijn duidelijk de elementen te onderkennen van
archaïsche jagersculturen, zoals de Griekse cultuur er meerdere bewaard heeft.
Al heel vroeg heeft men de Heracles-Geryon episode vergeleken met een
soortgelijke scène in de Indische mythologie. In de Veda wordt verhaald, hoe Indra
een demon Visvarupa, wiens naam ‘van alle mogelijke gedaantes’ betekent, doodde
en de koeien die door hem in een grot waren verborgen bevrijdde. Burkert heeft deze
Visvarupa vergeleken met één van Heracles’ tegenstanders, Periclymenos, of ‘de zeer
15/71

eroemde’. Deze kon zich in allerlei gedaantes veranderen, net als Visvarupa blijkens
zijn naam vermocht, totdat Heracles hem in de gestalte van een bij neerschoot en het
vee van Neleus, dat zich in een grot bevond, meenam. De parallel is inderdaad te
frappant om niet aan een Indo-Europese mythe te denken.
Van deze Periclymenos vertelt Hesiodus (fr.33a), dat hij zijn vermogen tot
metamorphose te danken had aan Poseidon. Als we deze drie elementen van
Periclymenos - de naam, het vee en Poseidon - bij elkaar nemen, komen we mijns
inziens zeer dicht bij Polyphemus. Burkert zelf meende, dat de Cycloop zijn naam als
‘de zeer beroemde’ (poly-phemos) te danken had aan de faam van de episode. In dat
geval zouden we moeten aannemen, dat de Cycloop eerst een andere naam bezat,
maar later deze verloren zou hebben op grond van de populariteit van het verhaal.
Dat lijkt hoogst onaannemelijk, want juist van een zeer bekend verhaal gaat de
dichter niet zomaar de naam van de hoofdpersoon veranderen. Het zou moeilijk zijn
voor deze procedure in het vroege Griekenland parallellen te vinden. Het lijkt veel
waarschijnlijker om in de naam van Polyphemus een bevestiging te zien van Burkerts
verklaring van de Cycloop als een verre nazaat van de ‘Heer der dieren’. Net als
Periclymenos is ook de Cycloop een niet-menselijke figuur, die de bezitter is van
grote kudden in een grot, die een nauwe verbinding met Poseidon heeft en wiens
naam ‘de zeer beroemde’ betekent. Bovendien is het land van de Cyclopen dicht bij
dat van de goden gelocaliseerd (Od.7.206), zoals ook de shamanen hun wild uit het
Jenseits moesten halen en ook Heracles naar het verre Westen moesten reizen.
Homerus heeft dus de nazaat van de ‘Heer der dieren’ geactualiseerd door hem te
maken tot een Cycloop, een figuur die historisch gezien natuurlijk van veel recentere
datum was.
Burkert meent, dat ook nog een ander element in het verhaal naar het Palaeolithicum
verwijst. Volgens hem had Odysseus even goed met zijn zwaard Polyphemus
kunnen verblinden in plaats van een speer te maken op de manier van de
Palaeolithische jagers, die ook de punt van speren in een vuurtje verhardden. Dan zou
het Polyphemus-verhaal dus niet alleen een roof van het vee van de ‘Heer der dieren’
bevatten, maar ook nog de uitvinding van de eerste speer. Dat lijkt wel wat veel van
het goede voor een goed verhaal. Niet alleen komt deze uitvinding niet voor in de
vele etnografische parallellen, die Burkert voor de Heracles-Geryon ontmoeting
heeft aangehaald, maar zelfs nog in Homerus’ tijd was het verharden van speren door
vuur heel normaal zodat Homerus’ toehoorders nauwelijks aan een uitvinding
kunnen hebben gedacht. Het lijkt minder gecompliceerd in deze scène ook weer het
contrast te onderkennen van de geciviliseerde Griek met een echte ‘wilde’. Een knots
was niet alleen in Griekenland (Heracles), maar tot ver in de Middeleeuwen het
wapen per excellence van diegenen, die aan de marge van de beschaving werden
gelocaliseerd. Door zijn gebruik van het vuur om een wapen te maken onderscheidde
Odysseus zich weer uitdrukkelijk van de Cycloop, die niet alleen een ‘natuurlijk’
wapen had, maar ook het gebruik van het vuur voor zijn maaltijden nog niet had
uitgevonden: de makkers werden als jonge honden(!) tegen de grond geslagen en
rauw verorberd. 6
Er blijft nu nog één vraag over. Het is duidelijk dat in het Palaeolithicum de ‘Heer
der dieren’ nog niet Polyphemus heette. Het verhaal zelf moet in de loop der tijden
betrekkelijk onveranderd zijn overgeleverd, terwijl de namen en attributen van de
hoofdrolspelers telkens werden geactualiseerd. Kunnen we misschien hier nog iets
verder komen en (één van) de kanalen traceren, waarlangs in meer historische tijd het
verhaal overgeleverd moet zijn?
16/72

Reuzen, kannibalen en initiatie
In 1923 publiceerde een trans volkskundige een studie van de sprookjes van
Perrault, waarin hij naar aanleiding van le petit Poucet poneerde, dat sprookjes
waarin een kannibalistische reus kinderen of jonge mannen gevangen houdt ooit
verband met initiatieriten hielden. In de Afrikaanse sprookjes, die als bewijs werden
geciteerd, werd inderdaad rechtstreeks verwezen naar deze riten, maar dit was bij
Perrault niet het geval en kon bij hem ook nauwelijks het geval zijn; zijn sprookjes
stammen meestal uit literaire bronnen. Toch hebben ook critische moderne volkskundigen
de grondgedachte aanvaard, dat er in het sprookje initiatiemotieven
kunnen zitten. Een typisch voorbeeld, dat in dit verband nog niet is aangehaald,
lijkt mij te vinden in een sprookje, dat in 1913 werd opgetekend in de Kaukasus en
dat ik weer verkort weergeef:
Een koning kon geen kinderen krijgen. Op een keer ontmoette hij een
vreemdeling die hem een soort appel gaf die in twee stukken was gesneden.
Door deze stukken op te eten zou de vrouw zonen krijgen, van wie de
vreemdeling er één zou opeisen. Toen de jongens groter werden, kwam de
vreemdeling zijn loon ophalen. Hij nam één jongen mee en zorgde er voor,
dat hij opgroeide tot een krachtige jongeman. Op een dag liep deze rond bij
het huis waar hij verbleef. Opeens hoorde hij uit één van de andere huizen bij
hem in de buurt een stem die hem vertelde dat zijn opvoeder elke dag één
gevangene uit het huis consumeerde. Door een list wist de jongeman toen
zijn opvoeder in de grote ketel te laten vallen, waarin hij zijn gevangenen
kookte. Daarna opende hij de huizen in de buurt waaruit allemaal jonge^
mannen te voorschijn kwamen. Deze kookten de opvoeder twee dagen,
voordat het vlees van zijn gebeente los kwam (d.w.z. de man w-as blijkbaar
een soort reus). Daarna ging iedereen naar huis. Na nog enkele andere
avonturen werd de jongeman een koning.
Hier zien we dus een jongen, die opgroeit bij een kannibaal ver van zijn ouderlijk
huis. Hij ontkomt op de leeftijd, waarop de volwassenwording plaats vindt. In de
historische tijd verbleven de jonge novieten van ‘primitieve’ stammen niet bij echte
kannibalen, maar bij volwassen mannen van hun stam, die pretendeerden menseneters
te zijn om de novieten angst aan te jagen. In de verhalen is deze pretentie niet
nodig en kan men vertellen dat jonge mannen bij reële kannibalen vertoefden.
Sprookje en werkelijkheid moeten dus nooit geheel met elkaar geïdentificeerd
worden. Voor ons verhaal is nu van bijzonder belang dat bij veel stammen de
kannibalistische tegenstander van de novieten de ‘Heer der dieren’ is. Dat zou dus
bijzonder goed bij de Polyphemus-episode passen. 7
Kannibalisme komt ook voor in een merkwaardig ritueel complex in Magnesia,
een afgelegen streek in Griekenland, waar een Hellenistische reiziger het volgende
zag:
Op de top van het Peliongebergte is een grot, de zogenaamde grot van
Cheiron, en een heiligdom van Zeus Aktaios. Daarheen klimmen ten tijde
van de opgang van de Sirius, wanneer de hitte het hevigst is, de jonge
mannen die tot de hoogste klassen (van Magnesia) behoren. Ze worden door
priesters uitgekozen. Ze zijn omgord met verse, driemaal geschoren schapenvellen.
Zo koud is het boven op de berg!
17/73

De ooggetuige dacht blijkbaar dat het hier om een stel bergbeklimmers ging, die
zich extra tegen de koude hadden gewapend. Burkert daarentegen heeft terecht gezien,
dat hier een offer beschreven is, waarna de jonge mannen ter verzoening van de gedode
schapen naar het heiligdom en de grot van Cheiron gaan. Cheiron was opvoeder
van veel Griekse helden, zoals Achilles, Jason en Heracles. Zijn opvoeding deed zo
sterk denken aan de initiatieriten, dat het nu algemeen aanvaard is in Cheiron een
mythische afspiegeling te zien van reële opvoeders in de donkere eeuwen en de vroegarchaïsche
tijd in Griekenland. Er werd verteld dat juist in deze grot Heracles door
Cheiron tot een homosexuele verhouding werd gedwongen en ook de homosexualiteit
werd juist in ‘primitieve’ initiatieriten gepractiseerd; in historische tijd gebeurde dit
nog in Sparta en Kreta. Men fluisterde zelfs van mensenoffers in de grot - een motief
dat ook in Arcadische initiatieriten doorschemerde. Zo werd van de Olympische winnaar
Damarchos (omstreeks 400 v. Chr.) verteld dat hij na deelname aan het
kannibalistische offerfeest van Zeus Lykaios als ‘wolf in de wildernis moest rondzwerven
om in het tiende jaar weer als mens (en nu als volwassene) terug te keren. Al
deze gegevens doen sterk vermoeden dat het ritueel op het Peliongebergte zich ontwikkeld
heeft uit oeroude initiatierituelen.
Burkert heeft dit ritueel betrokken op onze Polyphemus-episode. Hij wees daarbij
op het feit, dat in allerlei sprookjesversies de held niet onder de ram ontsnapt, maar
gestoken in de huid van de ram. Nu hebben we gezien, dat deze sprookjesversies
allemaal van Homerus afhankelijk zijn en daarom is het des te meer belangrijk dat
deze versie ook op een Attische vaas van het einde der 6e eeuw voorkomt. Het lijkt
aannemelijk in deze variant een meer oorspronkelijke versie te zien, daar het hangen
onder de ram en de schapen in werkelijkheid slecht uitvoerbaar is. Behalve het
motief van de schapenhuid wees Burkert ook op het kannibalisme. Ook voor
Odysseus vormde de aanwezigheid bij een kannibalistische maaltijd het keerpunt,
waarna hij nog negen jaren moest zwerven om dan terug te keren, de orde te herstellen
en als koning op te treden. De vermomming in de huid van de ram zou dus uiteindelijk
afkomstig zijn van reële riten, zoals die eens in Griekenland werden gepractiseerd. 8
Het is duidelijk dat wij bij deze pogingen om de Polyphemus-episode in verband
te brengen met oude initiatieriten eigenlijk al voorbij de grens van de acceptabele
hypothese gaan. De figuur van Odysseus is al te veel literair ontwikkeld om nog met
succes zijn antecedenten te achterhalen, ook al schemeren in zijn eigen jeugd en
avonturen nog initiatiemotieven door. Zoals zo vaak het geval is bij de bestudering
van de Griekse mythen, zullen we ook hier met een ‘non liquet’ genoegen moeten
nemen.
Wat hebben we wel kunnen vaststellen? Hoewel in vele landen versies van de
Polyphemus-episode voorkomen, zijn deze uiteindelijk allemaal afhankelijk van
Homerus. Deze dichter uit de vroeg-archaïsche tijd beschreef de ontmoeting van
Odysseus met de Cycloop vooral als een ontmoeting tussen een beschaafde Griek
met een ongeciviliseerde tegenstander. Bij zijn beschrijving introduceerde de dichter
verschillende innovaties. Onder andere verving hij de figuur van de ‘Heer der dieren’
door een meer moderne figuur: de smid die aan de rand van de samenleving leefde.
Het is niet onmogelijk dat zich achter het verhaal ook nog initiatiemotieven
verschuilen, maar dat is niet meer redelijk bewijsbaar vast te stellen.
We zullen afscheid nemen van de Cycloop in een wat lichtere toonzetting met een
anecdote van Plutarchus (Moralia 176F) over Agathocles, de heerser van Syracuse
(360-289). Het laat ons nog één keer de meesterdief zien, maar nu gebruikt tegen de
inwoners van zijn eigen Ithaca:
18/74

NOTEN
Toen de bewoners van Ithaca zijn (Agathocles’) zeelui beschuldigden dat zij,
op het eiland geland, enkele stukken vee hadden geroofd zei hij: ‘Jullie
koning kwam naar ons (de Cyclopen werden later op Sicilië gelocaliseerd) en
na niet alleen onze kudden geroofd te hebben, maar ook de herder te hebben
blindge maakt, ging hij heen!’
1. Vgl. G. Lewis (ed.), The Book of Dede Korkut (Penguin 1974) 140-150. De tijd van oorsprong van de
individuele verhalen is helaas niet vast te stellen.
2. De beste bibliografie is W. Burkert, Structure and History in Greek Mythology and Ritual (Berkeley etc.
1979) 156 noot 13; vgl. ook nog H. P. Naumann, Das Polyphem-Abenteuer in den altnordischen
Sagalheratur, Schweiz. Archiv f. Volksk. 75 f1979) 173-189.
3. G. Bologna (ed.), Liber monstrorum de diversis generibus (Milaan 1977) 46.
4. Belangrijke studies in dit verband zijn D. Fehling, Amor und Psyche (Wiesbaden 1977) 89-97; D. -R.
Moser, Die Homerische Frage und das Problem der mündlichen Überlieferung aus volkskundlicher Sicht,
Fabula 20 (1979) 116-136.
5. Voor het contrast van Odysseus en de Cyclopen, zie C. Calame, Mythe grec et structures narratives: le
mythe des Cyclopes dans l’Odyssee, in Il mito greco (Rome 1977) 369-391; P. Vidal-Naquet, Le Chasseur
noir (Parijs 1983 2 ) 39-68. De beste studies van de Cyclopen zijn A. Brelich, Gli eroi greci (Rome 1958)
332-336; M. Detienne en J. -P. Vernant, Les ruses de l’intelligence (Parijs 19782) 75-87.
6. Vgl. Burkert (noot 1), 23 (naam Polyphemus), 30-34 (Odysseus en de Cycloop), 78-98 (Heracles en de
‘Heer der dieren’). Voor een uitgebreide bibliografie van de ‘Heer der dieren’, vgl. J. Brommer, The
Early Greek Concept of the Soul (Princeton 1983) 129. De Tiroolse overlevering citeer ik uit de mooie
studie over de ‘Heer der dieren’ in West-Europa door L. Röhrich, Sage und Märchen (Freiburg 1976)
142-195.
7. Voor sprookjes en riten, vgl. P. Saintyves, Les contes de Perrault (Parijs 1923); G. Germain, Essai sur les
origines de certains thèmes odysséens et sur la genèse de l’Odyssee (Parijs 1954) 78-86 (te fantastisch); I.
Levin (ed.), Märchen aus dem Kaukasus (Düsseldorf 1978) 26-35. ‘Heer der dieren’ en initiatie: A.
Brelich, Paides e parthenoi (Rome 1969) 36v.
8. Voor Odysseus en initiatie) zie het briljante boek van W. Burkert, Homo necans (Berlijn en New York
1972) 148-152 = idem. Homo necans. The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth
(Berkeley etc. 1983) 130-134; vgl. ook J. Bremmer, Heroes, Rituals and the Trojan War, Studi Storici-
Religiosi 2 (1978) 5-36 (te lezen met de opmerkingen van A. Heubeck Gymnasium 89, 1982, 441v en
H. S. Versnel, Lampas 17, 1984, no. 2).
19/75

Polyphemus
in de
antieke kunst
J. J. V. M. Derksen
De ontmoeting van Odysscus met de
Cycloop Polyphemus is een van de
spannendste scènes uit de verhalenreeks
van de zwerftochten van Odysseus op
weg naar zijn vaderland Ithaka na de
beëindiging van de Trojaanse oorlog.
We maken kennis met een vreemd volk
van onbeschaafde en primitieve reuzen,
die zich van recht noch wetten iets aantrekken.
Het bewerken van akkers om in
hun levensonderhoud te voorzien kennen
ze niet, ze leven van wat de natuur
oplevert aan voedsel. Al sinds de oudheid
tracht men de woonplaats van dit
volk te ontdekken, vooral op basis van
gegevens, die aan de Odyssee van Homerus
ontleend worden. Men mag echter
betwijfelen, of Homerus een beschrijving
van een werkelijke woonplaats
heeft willen geven. Toch zijn er
wel reizigers geweest, die beweren
plaatsen gevonden te hebben, die beantwoorden
aan Homerus’ beschrijving. 1
Het meest wordt daarbij Zuid-Italië
genoemd en met name Sicilië. Op dit
eiland, in één van de grotten aan de
west- of oostkust, wordt dan ook vaak
het Cyclopen verhaal gesitueerd.
In boek IX van de Odyssee (vers 170-
540) vertelt Homerus, hoe Odysseus
met zijn schip aankomt bij het eiland
van de Cyclopen en door nieuwsgierigheid
gedreven met twaalf makkers op
20/76
onderzoek uitgaat. Bij de grot van de
Cycloop aangekomen treffen ze hem
niet aanwezig en hoewel de anderen
liever naar het schip willen terugkeren,
kan Odysseus het niet laten de komst
van de bewoner af te wachten. Dan
verschijnt Polyphemus met zijn kudde.
Hij moet geweldig groot en sterk zijn,
want volgens de beschrijving van Homerus
sluit hij de opening van zijn grot
af met een zeer groot rotsblok, dat zelfs
door twee- en twintig vierwielige wagens
niet verplaatst kan worden. Zijn
herdersstaf is zo groot als de mast van
een vrachtschip (Odyssee IX, 322) en
het kost hem verder geen moeite twee
Grieken tegelijk beet te pakken, tegen
de rotsen te slaan en te verorberen. Dat
hij daarbij het mensenvlees ongebraden
eet, is weer een teken van zijn gebrek
aan beschaving. Daarnaast vertoont hij
ook nog een asociaal trekje: hij woont
apart en kan met zijn mede-Cyclopen
niet al te best opschieten. Als contrast
geeft Homerus een beschrijving van de
wijze, waarop hij met zijn kudde omgaat,
de dieren liefdevol verzorgt en
erop let, dat ook de jonge dieren voldoende
te drinken krijgen (Odyssee IX,
244-247). Opmerkelijk zijn ook de
tedere woorden, waarmee hij zijn ram
toespreekt, wanneer deze na de blindmaking
van Polyphemus Odysseus als

laatste moeizaam uit de grot draagt
(Odyssee IX, 447-453).
In de beschrijving van het uiterlijk
van Polyphemus blijft Homerus vaag en
het is dan ook niet eenvoudig de dichterlijke
fantasie met concrete voorstellingen
te verbinden. Dat het daarbij
vooral het \Y^ van de Cyloop is, dat de
lezer het meest intrigeert, behoeft niet
te verbazen. Centraal in het hele verhaal
staat namelijk de slimme vondst van
Odysseus om de reus blind te maken
door een gloeiende paal in zijn oog te
drijven. Op grond van de term ‘Cycloop’
(Κκλωψ = ‘rondoog’, ‘eenoog’) zou
men kunnen concluderen, dat Polyphemus
slechts één oog bezat. Ook
gebruikt Homerus steeds het Griekse
woord voor oog: θαλµς in het
enkelvoud en verder doet het verloop
van het hele gebeuren veronderstellen,
dat Polyphemus slechts het gebruik van
één oog bezat. Hoe wij ons dat echter
precies moeten voorstellen, komen we
uit de beschrijving van Homerus niet te
weten. Was hij reeds blind aan één van
zijn ogen? Had hij slechts één groot oog
midden in zijn gezicht of bezat hij naast
de twee ogen op de normale plaats nog
een derde oog op zijn voorhoofd, waarbij
alleen dat laatste bruikbaar was? Dit
zijn vragen, die een dichter aan de
fantasie van zijn lezers kan overlaten,
maar die een beeldend kunstenaar dient
te beantwoorden, eer hij een ‘portret’
van de Cycloop kan maken. Zo heeft de
beeldhouwer van een ‘Polyphemusportref
in Boston een derde oog aangebracht
tussen de beide andere, die door
zware huidplooien worden afgedekt
(afb. 1). Dat laatste is ook het geval bij
een kleine kop in Turijn, waarbij het
derde oog - het enige dat normaal kan
zien - echter midden op het voorhoofd
is geplaatst (afb. 2). Beide oplossingen
zijn van de hand van beeldhouwers uit
de Hellenistische-Romeinse periode. In
de volgende bladzijden willen we trachten
na te gaan hoe de beeldende kunstenaars
vanaf het eerste verschijnen van
herkenbare afbeeldingen hun ideeën
Afb. 1. Polyphemuskop van Parisch marmer. Uit
de tijd van Trajanus, naar Hellenistisch voorbeeld.
Boston, Museum of Fine Arts.
Afb. 2. Polyphemuskop. Marmer. Romeins (?).
Turijn, Museo Nazionale.
21/77

over het uiterlijk van Polyphemus hebben
weten vorm te geven door middel
van vaasschilderingen, kleinkunst en
monumentale beeldhouwkunst.
Vooral dient echter nog te gaan een
opmerking over de herkomst van de
Cyclopen en van Polyphemus in het
bijzonder. Vele auteurs zijn van mening,
dat zowel de dichter van de
Odyssee als de beeldende kunstenaars
hiervoor geput hebben uit de vele
volksverhalen, waarin reu/en vaak een
rol spelen. 2
Daarbij kunnen de verhalen, die de
Mvceense zeevaarders en vroegste
Griekse kolonisten hebben meegebracht
van hun tochten naar het westen, een
belangrijk aandeel geleverd hebben. Zowel
de dichter als de beeldende kunstenaar
hebben deze verhalen op hun eigen
wijze geïnterpreteerd, interpretaties, die
vaak duidelijk verschillen vertonen en
elkaar soms tegenspreken. B. Andreae
heeft in zijn recente boek over Odysseus
echter een andere mening uitgesproken.
Hij gaat ervan uit, dat het Polyphemusverhaal,
zoals het voorkomt in de Odyssee
een zuivere vondst is van de dichter
van het epos: de vroegste afbeeldingen
zijn dan ook reeds geïnspireerd door de
literaire schepping en afwijkingen dienen
verklaard te worden uit de vrije
fantasie van de vaasschilder of beeldhouwer.
Indien het epos van Homerus wellicht
de eerste en vroegste inspiratiebron
voor de beeldende kunst is geweest,
het is zeker niet de enige gebleven.
Steeds weer is men in de antieke
wereld gefascineerd geweest door de
sprookjesachtige figuur van de eenogige
reus, waarbij met name het merkwaardige
contrast tussen de onbehouwen
Cycloop en de listige Odysseus steeds
een belangrijke rol heeft gespeeld en op
vele manieren is uitgewerkt.
22/78
De oudste afbeeldingen
van Polyphemus
Wanneer we het ontstaan van de
Odyssee in het begin van de 7e eeuw
v.Chr. dateren, dan zie we hoe al
spoedig daarna de eerste afbeeldingen
worden gemaakt van scènes uit de
epische verhalen van Homerus. Onze
belangrijkste bron uit die vroege periode
is het Griekse aardewerk. Een van
cic eerste voorbeelden is een Protoattische
vaas uit Eleusis uit het midden
van de 7e eeuw v.Chr. (afb. 3), die ooit
als grafurn voor een kind heeft gediend.
3 Op de hals van deze bijna
1,50 m. hoge vaas is een grote zittende
Polyphemus afgebeeld. Zijn forse lichaam
is nogal onbeholpen als een
zwaar zwart silhouet weergegeven. Zijn
Afb. 3. De blindmaking van Polyphemus. Detail
van Proto-attische vaas, 670-650 v.Chr. Eleusis,
museum.
kop heeft meer aandacht gekregen en de
vaasschilder heeft alle nadruk gelegd op
het grote frontaal afgebeelde linkeroog.
In zijn rechterhand houdt de Cycloop
de beker, waaruit hij de zware Maro-

nische wijn heeft gedronken, met zijn
linkerhand grijpt hij naar de paal, die
Odysseus en twee van zijn makkers (op
de detailafbeelding is slechts één van
beiden te zien) in zijn oog stoten. Alle
belangrijke elementen, die we ook in het
verhaal van Homerus aantreffen, zijn
hier aanwezig: de beker met wijn, de
paal, die in het oog wordt gedreven, etc.
Maar het is duidelijk, dat de vaasschilder
een andere wijze van vertellen
gebruikt dan de dichter. Bij Homerus is
de Cycloop languit liggend in slaap
gevallen en de beker is hem ongetwijfeld
ontglipt; met vijf man wordt dan de
gloeiende paal gehanteerd. De vaasschilder
heeft gezocht naar een zo evenwichtig
mogelijke vlakverdeling; daarom
beeldt hij de Cycloop zittend af en
laat hij de handeling verlopen in horizontale
richting. Voor meer dan drie
Grieken was op de hals van de vaas geen
plaats, en wat het oog betreft, dat laat
hij maar aan de fantasie van de kijker
over...
Het schema van de handeling op de
Eleusisvaas, waarbij de winnende partij,
Odysseus c.s., van links (voor de toeschouwer)
komt en de verliezende partij,
Polyphemus, rechts is afgebeeld,
treffen we aan op het merendeel van de
voorstellingen van het Cyclopenverhaal.
Dat geldt overigens in het algemeen
voor strijdscenes in de Griekse kunst.
Een van de weinige uitzonderingen
vinden we op een vaasfragment uit
Argos, dat eveneens uit het midden van
de 7e eeuw v.Chr. dateert (afb.4).4 Hier
voltrekt zich de handeling van rechts
naar links* Polyphemus ligt languit op
een hoop stenen en is duidelijk groter
van gestalte dan de Grieken. Dezen
tillen de paal, die in het open rechteroog
van de Cycloop verdwijnt, hoog boven
hun hoofd. Een grote stroom bloed
loopt over gezicht en schouders van de
reus tot op de keien, een extra realistisch
trekje, dat we ook op enkele andere
vazen tegenkomen (op de reproductie
niet steeds duidelijk te zien).
Soms krijgt Polyphemus een wild, en
Afb. 4. De blindmaking van Polyphemus. Fragment
van krater. Midden 7e eeuw v.Chr. Argos,
museum.
woest uiterlijk, zoals we dat zien op een
Caeretaanse hydria (waterkruik) uit
Cerveteri, die in de tweede helft van de
Afb. 5. De blindmaking van Polyphemus. Caeretaanse
hydria uit Cerveteri. 530-520 v.Chr.
Rome, Museo di Villa Giulia.
6e eeuw v.Chr. gedateerd kan worden
(afb. 5). 5 Hij draagt een wilde baard en
zijn lange haren vallen ver over zijn
voorhoofd, een slimme oplossing om
het probleem van de ogen enigszins te
verdoezelen. Uit de halfopen mond van
de Cycloop lijkt een kreet van schrik te
komen.
23/79

Op een Lakonische schaal uit het
midden van de 6e eeuw v.Chr. (afb. 6)
zijn verschillende elementen van het
Afb. 6. De blindmaking van Polyphemus. Lakonische
schaal. Midden 6e eeuw v.Chr. Parijs,
Bibliothèque Nationale.
verhaal tot één ikonografisch geheel
gecomponeerd: Odysseus reikt de beker
met wijn aan, terwijl de Cycloop nog
aan zijn maaltijd bezig is en de resten
van een van de Grieken nog in zijn
handen houdt. Maar tegelijkertijd
wordt door het viertal een stok in zijn
oog gedreven, en wel in zijn - niet
zichtbare - rechteroog. Men krijgt de
indruk, dat de schilder heeft willen
aangeven, dat het linkeroog al blind is:
hij heeft er namelijk een kras doorheen
gehaald. Het uiterlijk van de Cycloop is
hier minder wild weergegeven dan op
de Caeretaanse vaas. Hij draagt wel een
lange baard en lange haren, maar deze
zien er beter verzorgd uit, zoals dat ook
het geval is op een Attische oinochoe
(wijnkan) uit het begin van de 5e eeuw
v.Chr. (afb. 7). Hierop is de ontsnapping
van Odysseus uit de grot afgebeeld.
We zien de ram de grot uit
komen met Odysseus, die zich onder
zijn buik vastklemt. Polyphemus ligt
achterover geleund bij de ingang en
strekt zijn rechterhand uit naar zijn
24/80
Afb. 7. De ontsnapping uil de grot. Detail van
Attische zwartfigurige oinochoe uit Kameiros
(Rhodos). Begin 5e eeuw v.Chr. Londen. British
Museum.
lievelingsdier. Het blindgemaakte linkeroog
is aangeduid met enkele streepjes
zonder pupil. Het hele verhaal van
de ontsnapping uit de grot is hier wel in
een zeer verkorte versie weergegeven;
voor de Grieken was dit echter voldoende.
Soms wordt ook de Cycloop
nog weggelaten en wordt het hele verhaal
verteld door middel van een afbeelding
van Odysseus onder de ram.
Afbeeldingen van het blindmaken
van de Cycloop en de ontsnapping uit
de grot vinden we vrijwel uitsluitend op
vazen van het zwartfigurige type, waarvan
de jongste exemplaren in het begin
van de 5e eeuw v.Chr. gedateerd kunnen
worden. 6 De figuren zijn dan nog vrij
stijf en gebonden aan een strak schema.
Pas in de roodfigurige stijl vanaf ongeveer
500 v.Chr. kunnen we een grotere
levendigheid en natuurlijkheid constateren.
Als zeldzaam voorbeeld van een
Polyphemus-scene op een roodfigurige
vaas kan een stamnos vermeld worden,
die zich in bruikleen bevindt in het J.
Paul Getty Museum in Malibu (afb. 8). 7
Hij kan gedateerd worden in het eerste
kwart van de 5e eeuw v.Chr. De Cycloop
draagt op deze afbeelding een
lange golvende baard en verzorgde
haren, die hem doen lijken op zijn vader

Afb. 8. De ontsnapping uil de grot. Detail van
roodfigurige stanmos. Eerste kwart 5e eeuw
v.Chr. Malibu, J. Paul Getty Museum.
Poseidon. Hij heeft zich half opgericht
en terwijl hij met zijn rechterhand de
grote steen voor de grotopening tegenhoudt,
buigt hij zich over de ram,
waaronder Odysseus is vastgebonden.
Het dier heft zijn kop op en schijnt te
luisteren naar de vriendelijke woorden,
die zijn baas tot hem richt, zoals we dat
kunnen lezen bij Homerus (Odyssee IX,
447-453). Uit het linkeroog van de
Cycloop, dat gesloten is weergegeven,
stroomt bloed.
Niet alleen lijkt de reus soms op
Poseidon, maar ook met andere mythologische
wezens of halfgoden vertoont
hij soms overeenkomsten. Dat hij door
zijn robuuste gestalte wel eens met Herakles
verwisseld wordt, ligt voor de hand.
In plaats van de herdersstaf heeft hij
dan een knots bij zich en een enkele
maal zit hij op een leeuwehuid, of heeft
hij deze als Herakles omgeslagen, in
plaats van een geitevel. 8
Verder lijkt hij qua uiterlijk soms op
een s i leen. Alleen deze kaalhoofdige
begeleider van Dionvsos, satyrs en
soortgelijke wezens worden in de 6e
eeuw v.Chr. op zwartfigurige vazen
frontaal afgebeeld. Zo vertoont de Cycloop,
die op een skyphos (drinkbeker)
uit Boeotië van rond 500 v.Chr. ons
recht aankijkt, de kenmerken van een
sileen: de ronde kop met een platte neus
en spitse baard (afb. 9). Hij is halflig-
gend afgebeeld met zijn rechterarm
achter zijn hoofd gebogen. De vaasschilder
heeft geen moeite gedaan om
Afb. 9. De blindmaking van Polyphemus. Detail
van zwartfigurige Boeotische skyphos. Ong. 500
v.Chr. Berlijn, Antikenmuseum.
een originele oplossing te zoeken voor
de één-ogigheid: hij heeft de Cycloop
twee normale ogen gegeven, waarvan
het rechter door de paal wordt doorboord.
Het linkeroog wordt wijd opengesperd.
Merkwaardig is de ronde harige
tekening op de borst. Sommigen
willen hierin een derde oog zien, maar
waarschijnlijk heeft de schilder hiermee
een wrat willen aanduiden om zo het
afstotelijke van de woeste reus te versterken.
Polyphemus in de kunst van
de 5e eeuw v.Chr.
Na het tweede kwart van de 5e eeuw
v.Chr. lijkt de stroom van afbeeldingen
van de Cycloop, vooral op het aardewerk,
op te drogen. We krijgen de
indruk, dat er in de periode van de
klassieke kunst, waarin alle aandacht
van de kunstenaar uitgaat naar de geïdealiseerde
gestalte van goden en helden,
geen plaats meer was voor een
mismaakte en onbeschaafde figuur als
een eenogige reus. Dat was geen verschijning,
die paste in het artistieke
streven van de beeldende kunstenaar
25/81

naar volmaaktheid. Het zijn niet meer
de sprookjesfiguren uit de Odyssee,
maar de dapper strijdende goden en
helden uit de Ilias, die beter passen bij
dit ideaalbeeld van de kunst van Phidias
en zijn tijdgenoten.
Toch ontbreekt de Cycloop niet helemaal
in de kunst van de tweede helft
van de 5e eeuw v.Chr. We bezitten een
voorstelling van de blindmaking, die
echter niet geïnspireerd is door de
beschrijving in boek IX van de Odyssee,
maar door het enige bewaard gebleven
satyrspel van Euripides: ‘de Cycloop’.
De afbeelding is te vinden op een
roodfigurige kelkkrater uit Zuid-Italië,
die op stilistische gronden gedateerd
kan worden tussen 430 en 400 v.Chr.
(afb. 10). 9 Omdat het stuk van Euripi-
Afb. 10. De blindmaking van Polyphemus.
Roodfigurige Zuiditalische krater. Ong. 415
v.Chr. Londen, British Museum.
des waarschijnlijk in 415 is opgevoerd,
lijkt een datering van de krater rond die
datum niet onwaarschijnlijk. De verbinding
van de vaasafbeelding met het
toneelstuk van Euripides kan gelegd
worden op grond van de aanwezigheid
op de vaasschildering van satyrs, die we
26/82
niet in de Odyssee van Homerus aantreffen,
maar wél in de Cycloop van Euripides.
Polyphemus lijkt op deze afbeelding
ook wel enigszins op een sileen of
satyr. Hij ligt languit op de voorgrond,
gewend naar de toeschouwer. Op zijn
rug hangt een diere vel. Voor het eerst
zien we, dat hij is afgebeeld met drie
ogen, die naar het schijnt alle drie
gesloten zijn om aan te geven, dat hij in
slaap gevallen is. Naast hem staat een
kyathos (een maatbeker om wijn te
scheppen), een lege wijn/ak hangt aan
een struik.
De blindmaking voltrekt zich van
boven af: drie Grieken dragen een
boomstam in de richting van de Cycloop,
waarbij zij elk de stam zo beetpakken,
dat er verschillende handelingen uitgevoerd
kunnen worden: opheffen, stoten
en draaien (verg. Homerus, Odyssee IX,
382-384). Odysseus zelf neemt niet deel
aan de handeling, maar geeft aanwijzingen;
de satyrs lichten bij met toortsen.
Overigens mag men de vaasafbeelding
niet zien als een illustratie van het
gebeuren op het toneel, de scène van de
blindmaking speelde zich namelijk niet
af voor de ogen van de toeschouwers.
Polyphemus verschijnt pas op het toneel,
wanneer het noodlot zich al voltrokken
heeft. 10
Een andere weergave, die waarschijnlijk
geïnspireerd is door het theater, is
een groteske terracotta figuur van Poly-
Afb. 11. Polyphemus. Terracotta groteske uit
Athene. Eerste helft 4e eeuw v.Chr. München,
Antikensammlungen.

phemus, die gevonden is in Athene. Hij
zit erbij als een dronken sileen en de
drinkbeker is uit zijn handen gegleden.
De kop met de beide gesloten ogen en
het grote ronde oog op het voorhoofd
doen denken aan een toneelmasker (afb.
11).
Polyphemus in de Etruscische
kunst
Bij de Etruscen was Polyphemus evenmin
een onbekende. De Etruscische
voorbeelden van Polyphemusafbeeldingen
zijn afkomstig uit de wereld van de
dood en de begrafenis. In de Tomba
delFOrco (het Graf van de Onderwereld)
in Tarquinia bevindt zich een
muurschildering uit de 2e eeuw v.Chr.,
waarop de Cvcloop is afgebeeld als een
wanstaltige reus met een kolossaal
hoofd; één zeer groot oog neemt de
centrale plaats in (afb. 12). De blindmaking
vindt plaats door Odysseus, die
een zware boomstam, waaraan nog jonge
loten zitten, in het oog drijft. Rechts
van de Cycloop is nog een deel van zijn
kudde te herkennen. De figuur van
Odysseus is bijna geheel verdwenen,
maar boven de scène zijn twee namen te
lezen, die identificatie mogelijk maken,
in Griekse letters en retrograde:
VΘVΣΤΕ en CVCLV = Uthuste en
Cuclu: Odysseus en de Cycloop. 11
De aanwezigheid van een dergelijk
thema in de Etruscische grafkunst behoeft
niet te verbazen. De bestraffing
van degene, die de goddelijke wetten
overtreedt, vinden we in vele varianten
in de funeraire kunst van de Etruscen
terug: de vrijers in het huis van Penelope,
die door Odysseus worden gedood,
de Niobiden, die hun straf ontvangen
van Apollo en Diana, en Aegystus
en Clytaemncstra, over wie het
vonnis wordt voltrokken door Orestes.
Wellicht moet men Odysseus in de
Etruscische grafkunst zien als een voorbeeld
van de wijze en verstandige man,
die door zijn verstand het kwaad (namelijk
de dood door de hand van de
Cycloop) meester weet te worden en
daardoor gered wordt.
Afb. 12. De blindmakmg van Polyphemus. Tekening naar muurschildering in de Tomba dell’Orco in
Tarquima, 2e eeuw v.Chr.
27/83

Op een reeks van askisten uit Volterra
uit de 3e of 2e eeuw v.Chr. vinden we
diverse scènes uit het Cyclopenverhaal
in reliëf afgebeeld. Op een hierbij in
tekening weergegeven exemplaar (afb.
13) ligt de reus languit te slapen voor de
ingang van de grot. 12 Opvallend zijn de
wilde haren en baard, maar verder lijkt
hij twee normale ogen te hebben. Vier
mannen slepen een grote paal met
vlammende punt aan. Van de gestalte
van Odysseus is slechts een klein fragment
bewaard; hij staat naast de Cycloop
en geeft aanwijzingen aan de
paaldragers.
Het Rijksmuseum van Oudheden in
Leiden bezit een grafkist uit Volterra
(afb. 14), waarop Polyphemus met een
normaal menselijk uiterlijk is afgebeeld.
13 Hij draagt laarzen en een mantel,
alleen is hij iets groter dan de
Grieken. Het reliëf laat het vertrek van
de Grieken per schip zien na de ontsnapping.
Odysseus roept de Cycloop
honende woorden toe vanaf het wegvarende
schip. Polyphemus staat op het
punt een zware steen naar het schip te
28/84
werpen en de Etruscische doodsgodin
Vanth probeert hem daarvan te weerhouden.
Op enkele andere askisten
worden meerdere scènes gecombineerd:
Afb. 13. De blindmaking van Polyphemus. Tekening van Êtruscische askist uit 3e/2e eeuw v.Chr.
Volterra, Museo Guarnacci.
Afb. 14. Odysseus daagt de Cycloop uit. Etruscische
askist uit Volterra, 3e/2e eeuic v.Chr.
Leiden, Rijksmuseum van Oudheden. Foto: Dr.
L. B. van der Meer, Leiden.

in het ene geval wordt het aanbieden
van de wijn verbonden met de voorbereiding
van de blindmaking, in een
ander geval met de ontsnapping uit de
grot. Het lijkt overigens waarschijnlijk
dat de Polyphemusscenes, zoals we die
tegenkomen in de Etruscische funeraire
kunst een sterke invloed hebben ondergaan
van de opleving van de belangstelling
voor Homerus in de Hellenistische
cultuurcentra.
Polyphemus in de
Hellenistisch-Romeinse kunst
Tot het ontstaan van de hierboven reeds
genoemde nieuwe belangstelling voor
de werken van Homerus in de Hellenistische
periode van de 3e en 2e eeuw
v.Chr. hebben in belangrijke mate de
Alexandrijnse geleerden bijgedragen.
Onder hun invloed ontstonden nieuwe
tekstuitgaven van de dichtwerken met
daarnaast reeksen van illustraties, die de
tekst begeleidden. Het zijn dan deze
illustraties geweest, die geïnspireerd
hebben tot het samenstellen van Homerische
cycli in de beeldende kunst: reeksen
van afbeeldingen van scènes uit één
verhaal, die als het ware de tekst in
beelden navertellen. 14 Als voorbeeld
kunnen de zgn. Homerische bekers genoemd
worden, die op de buitenkant
een serie van reliëfversieringen dragen
met scènes uit mythologische verhalen,
zoals die in epische en dramatische
teksten waren verwerkt. Deze bekers
zijn waarschijnlijk gemaakt in Noord-
Griekenland (Macedonië) in de tweede
helft van de 3e eeuw v.Chr. Op enkele,
helaas slechts fragmentarisch bewaard
gebleven, exemplaren komen scènes
voor uit het Cyclopenverhaal. 15 Verder
kennen we de Tabulae Iliacae, marmerreliëfs
met scènes uit de strijd rond
Troje. Enkele reliëffragmenten met
scènes uit de Odyssee, die gevonden
zijn, maken het waarschijnlijk, dat er
eveneens Tabulae Odysseacae bestaan
hebben. 16
Interessanter zijn de Odyssee-fresco’s,
die gevonden zijn in een Romeins huis
op de Esquilinus in Rome en nu te zien
zijn in de Vaticaanse Musea. 17 Ze zijn
geschilderd rond het jaar 40 v.Chr.,
maar gaan terug op een Hellenistisch
voorbeeld uit de 2e eeuw v.Chr. Bij
deze schilderingen spelen de verhalen
van de zwerftochten van Odvsseus zich
af in groots geschilderde landschappen,
waarop de toeschouwer uitzicht heeft
door een eveneens geschilderde porticus.
In de reeks van bewaard gebleven
scènes ontbreekt het Polyphemus-verhaal.
Men neemt aan, dat dát nu net het
onderwerp was van het eerste deel, dat
bij de opgraving verloren is gegaan.
Sperlonga
Groot opzien baarde in 1957 de
vondst van duizenden sculptuurfragmenten
in een grot aan de zee bij
Sperlonga, een plaats ongeveer 100 km.
ten zuiden van Rome. 18 Bij deze grot
waren al eerder de resten van een
Romeinse villa gevonden. De marmerfragmenten
bleken te behoren tot een
aantal levensgrote beelden, die op een
gegeven moment moedwillig waren
stukgeslagen en in een grote vijver
geworpen. Al spoedig onstond een heftige
wetenschappelijke discussie over de
reconstructie van de beeldengroepen en
hun oorspronkelijke plaats van opstelling
in de grot. De vondst van een
inscriptie met de namen van de beeldhouwers,
die al bekend waren van de
Laokoongroep, Hagesandros, Athanadoros
en Polydoros van Rhodos, maakte
het probleem weer actueel, of we de
Laokoon en de beelden van Sperlonga
moeten beschouwen als originele werken
van deze beeldhouwers of als Romeinse
copieën naar Hellenistische
voorbeelden. Een tweede inscriptie, het
zgn. Faustinus-epigram maakte identificatie
en reconstructie van een van de
groepen mogelijk. Het feit, dat in dit
epigram gesproken wordt over “de listen
29/85

van de Ithaker én de vlammen, die het
licht ontroofden aan de ogen van het in
gelijke mate door slaap en wijn overweldigde
monster”, deed vermoeden,
dat een aantal fragmenten wel eens
afkomstig konden zijn van een Polyphemusgroep.
B. Andreae, destijds hoogleraar Archeologie
aan de Universiteit van Bochum
in Duitsland en nu in Marburg,
slaagde er na vele jaren studie tenslotte
in om met behulp van afgietsels van de
fragmenten in moderne lichte kunststof
een reconstructie op ware grootte van
deze groep tot stand te brengen, die
opgesteld is in de Kunstverzameling
van de Universiteit van Bochum (afb.
15). Op de bezoeker maakt de metershoge
groep, ondanks de vreemde opstelling
in de betonnen museumruimte en
de witte kunststof, een overweldigende
indruk, ook al kan men niet spreken van
een eerste-rangs kunstwerk. 19
Het meest imposant van de in de
driehoekvorm opgebouwde compositie
is de machtige op een rots achteroverliggende
gestalte van Polyphemus; hij is
30/86
bedwelmd door de wijn in slaap
gevallen. Verder neemt Odysseus in het
geheel een belangrijke plaats in: geholpen
door twee van zijn makkers staat hij
op het punt de gloeiende paalpunt in
het oog van de Cycloop te stoten. Een
vierde Griek, met de lege wijnzak in de
hand, staat klaar om op het eerste teken
van onraad weg te vluchten. Van de
figuur van Polyphemus is wel een groot
aantal fragmenten gevonden, maar toch
niet voldoende om een definitieve
reconstructie mogelijk te maken. De
beide armen en benen zijn vrijwel
compleet aanwezig. Aan de behaarde
voeten (afb. 16) valt weer iets van de
wilde natuur van de reus af te lezen. Van
de kop zijn slechts een paar fragmenten
gevonden. Voor de reconstructie heeft
Andreae gebruik gemaakt van het
hierboven besproken ‘Polyphemusportret’
in Boston (afb. 1), dat naar zijn
mening behoord heeft tot een groep, die
het aanbieden van de beker met wijn
uitbeeldde. Een gelukkige vondst was
de ontdekking van een reliëf, de korte
zijde van een sarkofaag, in het museum
Afb. 15. De blindmaking van Polyphemus. Reconstructie van de Sperlongagroep door B. Andreae.
Bochum, Kunstsammlungen der Ruhr-Universität.

Afb. 16. Voet van Polyphemus. Sperlonga,
Museo archeologico Nazionale.
van Catania op Sicilië, dat uit de 2e
eeuw n.Chr. dateert en een opmerkelijke
overeenkomst met de Sperlongagroep
vertoont (afb. 17). 20
Afb. 17. De blindmaking van Polyphemus.
Marmerreliëf van sarcofaag, 2e eeuw n.Chr.
Catania, Castello Ursino, Museo Civico.
De overige marmerfragmenten, die in
de grot van Sperlonga zijn gevonden,
zijn afkomstig van een Skyllagroep en
een zgn. Pasquinogroep. 21 De identificatie
van de figuren van deze laatste
groep is nog onzeker: Aiax met het lijk
van Achilleus, of Menelaos met het lijk
van Patroklos. Volgens Andreae gaat
het hier echter om een bewerking, die
beter past in het geheel van de
Sperlongabeelden: het zou Odysseus
moeten zijn, die het lijk van Achilleus
van het slagveld sleept. Een vierde
groep geeft het moment weer, waarop
Odysseus het Palladion, het beeldje van
de beschermgodin van Troje, aan Diomedes
tracht te ontroven.22
Het staat intussen wel vast, dat het
landgoed, waarvan de grot deel uitmaakte,
keizerlijk eigendom is geweest,
en dat we hier te maken hebben met het
bij Tacitus (Annales IV, 59) en Suetonius
(Tiberius 39) vermelde Spelunca,
waar Tiberius zich graag ophield. In het
jaar 26 ontsnapte de keizer hier ternauwernood
aan de dood, toen tijdens een
maaltijd een deel van de grot instortte.
Tiberius werd gered door de snelle
reactie van Seianus, hoofd van zijn lijfwacht.
Uit de vermelding bij Tacitus en
Suetonius blijkt ook, dat de grot als een
soort triclinium (eetzaal) was ingericht.
De beeldengroepen waren zo opgesteld,
dat men er vanuit het triclinium zicht
op had. Zo konden ze dienst doen als
uitgangspunt voor tafelgesprekken over
literaire en filosofische onderwerpen
(zie de reconstructietekeningen, afb. 18
a en b). Dit past uitstekend bij het
karakter en de interesse van keizer Tiberius,
die meer belangstelling had voor
Griekse literatuur dan voor politiek en
dat ook voortdurend liet blijken. 23 Dat
Tiberius de opdrachtgever van het
sculpturenprogramma van Sperlonga is
geweest, lijkt dan ook zeer waarschijnlijk.
Toch is de discussie over herkomst
en datering van de beelden van Sperlonga
nog niet afgesloten. Andreae heeft
in zijn recente boek, waarin hij spreekt
over een ‘Odyssee in marmer’ als zijn
mening gegeven, dat de marmeren
beelden gemaakt zijn in de regeringsperiode
van Tiberius en wel naar bronzen
voorbeelden uit de Hellenistische
tijd. Dat de boven vermelde instorting
in de grot niet de verwoesting van de
beeldengroepen tot gevolg heeft gehad,
blijkt wel uit de waarderende opmerkingen
over de beelden in het Faustinusepigram,
dat in de 2e of wellicht zelfs 3e
31/87

Afb. 18a. Reconstructietekening van de opstelling van de beeldengroepen in de grot van Sperlonga.
V.l.n.r.: Odysseus met lijk van Achilleus, Skyllagroep, Polyphemusgroep, Odysseus ontrooft Diomedes
het Palladion. Naar: Conticello-Andreae, Skulpturen, tekstfig. 12.
Afb. 18b. Plattegrond van de grot van Sperlonga, waarop is aangegeven het uitzicht vanuit het
triclinium op de beeldengroepen. A. Odysseus mei lijk van Achillus. B. Skyllagroep. C. Polyphemusgroep.
D. Odysseus ontrooft Diomedes het Palladion. Naar: Conticello-Andreae, Skulpturen,
tekstfig, 7.
32/88

eeuw gedateerd kan worden. Ook vondsten
van voorwerpen uit de 3e eeuw in de
grot wijzen op een gebruik van het
complex nog in de 3e eeuw. De aanleiding
of oorzaak van de verwoesting
daarna is nog onduidelijk.
Polyphemus in de Romeinse
keizertijd
Hierboven is reeds aangegeven, dat
de nieuwe belangstelling voor de Griekse
literatuur in de kringen van de Alexandrijnse
geleerden een sterke invloed
heeft uitgeoefend op de beeldende
kunst. Dat heeft ook doorgewerkt in de
Romeinse tijd, zoals we reeds zagen bij
Tiberius. Daarnaast heeft in de vroege
keizertijd het nationale Romeinse epos,
de Aeneis van Vergilius, in dit opzicht
een belangrijke rol gespeeld. In het
reeds genoemde Faustinus-epigram uit
Sperlonga wordt de kwaliteit van de
beelden afgemeten aan de hand van de
poëtische kunst van Vergilius: ‘Als de
goddelijke zanger uit Mantua (= Vergilius)
nog leefde, zou hij zelfs niet in staat
zijn met zijn liederen de grootsheid van
de beeldengroepen (van Sperlonga) te
evenaren’. Ook in de Aeneis komen we
de Cycloop tegen. Wanneer Aeneas, die
op weg is naar zijn nieuwe toekomstige
vaderland, een bezoek brengt aan het
Cyclopeneiland, treft hij daar een van
de achtergebleven makkers van Odysseus,
Achaemenides, aan. Deze doet aan
Aeneas en de Trojanen verslag van de
ontmoeting van Odysseus met Polyphemus
(Vergilius, Aeneis III, 613 e.v.).
Het verhaal is zo een literair thema
geworden, door Vergilius aan Homerus
ontleend, dat in Sperlonga in een natuurlijke
omgeving tot een nieuwe werkelijkheid
is gemaakt met behulp van
levensgrote beeldengroepen. Vanuit
deze literaire achtergrond is het dan ook
te verklaren, dat gruwelijke scènes als
de blindmaking van de Cycloop en de
ontmoeting met de monsterlijke Skylla
voor de Romeinen geen belemmering
vormden van een uitgebreide maaltijd
te genieten. Ook de invloed van de
Stoïcijnse filosofenschool heeft daarbij
een rol gespeeld. Zenon, rond 330
v.Chr. de stichter van deze school, had
reeds gewezen op de morele waarde vatt
de werken van Homerus, waarbij hij
met name Odysseus’ moed, vindingrijkheid,
vaderlandsliefde en trouw als
voorbeeld had aangehaald. Zo heeft
Odysseus bij de tafelgesprekken in
Sperlonga als exemplum virtutis, uitblinkend
in alle deugden, die men
zichzelf toewenste, centraal gestaan. 24
Deze antrum cyclopis (Cyclopengrot)
van Tiberius staat niet alleen. Van
verschillende andere keizers is bekend,
dat zij een villa hebben ingericht met
een triclinium, waarin het Polyphemus -
avontuur van Odysseus een rol heeft
gespeeld. Zo bezat Domitianus een
Cyclopengrot in zijn villa aan het Lago
Albano; 25 het was een kunstmatige constructie
naar het voorbeeld van de grot
in Sperlonga. Onder de sculptuurresten,
die bij de opgraving te voorschijn
zijn gekomen en die nu bewaard worden
in de tuin van de Pauselijke villa van
Castel Gandolfo, bevindt zich ook een
Polyphemusfiguur (afb. 19). De reus
ligt achterover met zijn rechterhand
onder zijn hoofd; het lijkt alsof hij op
zijn voorhoofd een derde oog bezit,
maar het is wel zeer summier aangegeven.
Zijn ogen zijn gesloten om aan te
geven, dat hij slaapt. De houding van
Afb. 19. Fragment van Polyphemusfiguur,
Tijd van Domitianus. Marmer. Castel Gandolfo,
Tuin van Pauselijke villa.
33/89

Polyphemus doet denken aan het reliëf
van de hierboven besproken Etruscische
askist uit Volterra (afb. 13),
waarop de Cycloop ook liggend met zijn
arm onder zijn hoofd is afgebeeld. De
grootte van het bewaard gebleven fragment
in Castel Gandolfo maakt een
schatting van de originele lengte van de
Cycloop mogelijk: ongeveer 2,50 m.
In de Domus Aurea van Nero in Rome
is in een ruimte, die als nympheum
(bronnentempel) heeft dienst gedaan,
een gewelfmozaiek van deels glazen
tesserae (mozaieksteentjes) gevonden,
dat een afbeelding geeft van de aanbieding
van de wijn door Odysseus aan
Polyphemus (afb. 20) 26 . De kleur van het
mozaïek is donkergroen en zwartbruin,
Afb. 20. De aanbieding van de wijn. Gezvelfmozaiek
in het nympheum van de Domus Aurea
van Nero te Rome.
terwijl met vergulde tesserae bepaalde
lichteffecten zijn aangebracht, die men
ook wel ziet bij bronzen beelden. Dit zou
erop kunnen wijzen, dat een bronzen
beeldengroep als voorbeeld gediend
heeft voor dit mozaïek. Ook in de villa
van Hadrianus in Tivoli heeft waarschijnlijk
een Polyphemusgroep gestaan;
van een Skyllagroep zijn fragmenten
teruggevonden in de zgn. Kanopus.
34/90
Een zeer late variant (eind 3e eeuw)
van de aanbieding van de wijn is
aangetroffen als vloermozaiek in een
uitgestrekt villacomplex bij Piazza Armerina
op Sicilië (afb. zie pag. 000 27 ).
De plaats waar het gebeuren zich afspeelt,
een grot, is op het mozaïek
duidelijk aangegeven. Polyphemus zit
op een gropt rotsblok. Over zijn knie
ligt een ram met opengereten buik; dit
dier neemt de plaats in van een van de
gedode Grieken. De opdrachtgever of
de maker van het mozaïek heeft zo iets
van de gruwelijkheid van deze scène
willen wegnemen. De Cycloop draagt
als herder een geitevel over zijn schouders.
Hij draagt een baard en op zijn
voorhoofd is een derde oog aangegeven,
dat evenals de beide andere ogen normaal
lijkt te kunnen zien (afb. 21). Hij
Afb. 21. Polyphemuskop. Detail van afb. op
pag. 68.
strekt zijn hand uit naar Odysseus, die
een zeer groot formaat drinkbeker aan-

eikt; op de achtergrond zijn z’n makkers
bezig met het vullen van een
tweede beker.
Recente vondsten
Tijdens een archeologisch onderzoek
in 1969 bij Baiae aan de westrand van de
Golf van Napels en bij een nieuw
onderzoek, dat in 1981 werd begonnen,
zijn zes meter onder water enkele marmeren
sculpturen gevonden, waaronder
een beeld van Odysseus, die in zijn
uitgestrekte handen een drinkbeker
houdt, en een beeld van een wijnzakdrager.
Deze beelden hebben zonder
twijfel deel uitgemaakt van een groep
met als onderwerp de aanbieding van de
beker wijn aan Polyphemus. Van de
Cycloop zelf zijn intussen enkele kleine
fragmenten gevonden. Ook de ruimte,
waarin de groep stond opgesteld, is
onder water herkend: een nympheumachtige
zaal, die later als triclinium is
ingericht. De beelden hadden hun
plaats in een absisvormige aanbouw. De
zaal heeft waarschijnlijk behoord bij een
zomerpaleis van Claudius, dat tengevolge
van bradysismos, het langzaam
stijgen en dalen van de aardbodem in
vulkanische gebieden, onder water is
geraakt. Met spanning wordt gewacht
op de resultaten van de voortzetting van
het onderzoek.
Van een andere monumentale groep,
die door Andreae in Ephesos werd
geïdentificeerd, is de Polyphemusfïguur
eveneens bijna geheel verloren geraakt.
De beelden van deze groep hebben
dienst gedaan als decoratie van een
fonteingebouw, het zgn. Pollio-nympheum,
uit de tijd van Domitianus.
Oorspronkelijk waren ze echter bedoeld
als gevelversiering van de Dionysostempel
ter ere van Marcus Antonius op
de Staatmarkt in Ephesos. Door de
nederlaag van Marcus Antonius in 31
v.Chr. is waarschijnlijk het oorspronkelijke
plan met de Polyphemusgroep in
het gevclveld nooit gerealiseerd. Volgens
de reconstructie van de groep in het
museum van Sel^uk vormt Polyphemus
het middelpunt van de compositie; van
links nadert Odysseus met de beker,
rechts zijn twee Grieken bezig met het
aanpunten van de paal, waarmee de
blindmaking zal worden voltrokken.
Polyphemus in de kleinkunst
Talloze navolgingen in de kleinkunst
bewijzen, dat met name de scène met de
aanbieding van de wijn in de Hellenistisch-Romeinse
tijd een grote populariteit
heeft gekend. Het voorbeeld is
ongetwijfeld een monumentale bronzen
groep geweest, die ook al werd vermeld
bij de bespreking van het mozaiek in de
Domus Aurea van Nero. Deze bronzen
beelden zullen wel in de smeltkroes
verdwenen zijn, zoals dat met de meeste
is gebeurd. Dat verrassingen echter niet
uitgesloten mogen worden, hebben de
vondsten van Riace wel bewezen.
De compositie van de groep, zoals we
die in de kleinkunst tegenkomen, vertoont
slechts weinig variatie; afwijkingen
betreffen slechts details. Polyphemus
zit steeds rechts op een rots,
soms op een vel van een leeuw of
panter. Ook heeft hij wel eens een
dierevel om zijn schouders geslagen.
Met zijn linkerhand houdt hij een van
de gedode Grieken vast, terwijl hij zijn
rechterhand uitsteekt naar Odysseus,
die hem van links nadert met de beker
in de handen. Aan zijn houding is
duidelijk te zien, dat hij bij het minste
gevaar zal wegvluchten. Een duidelijk
voorbeeld is de hierbij afgedrukte tekening
van het spiegelreliëf van een Romeinse
olielamp (afb. 22). Lampen met
alleen Odysseus of alleen Polyphemus
komen ook voor, waarbij de laatste soms
in plaats van de gedode Griek een knots
in de linkerhand houdt. 28 Hij is dan
identiek aan de wijndrinkende Herakles.
Op de zgn. koekvorm in Berlijn
zien we ook een attribuut van Herakles
35/91

Afb. 22. De aanbieding van de wijn. Tekening
van spiegelreliëf van Romeinse olielamp.
afgebeeld (afb. 23): Polyphemus zit
namelijk op een leeuwehuid, de kop van
het dier is rechts naast hem te herkennen.
29 Ook op terra sigillata komen we
Afb. 23. De aanbieding van de wijn. Terracotta.
Zgn. boekvorm. Laatromeins, Berlijn,
Antikenmuseum.
dergelijke voorstellingen tegen en eveneens
in de vorm van kleine marmeren of
bronzen statuetten, waarbij echter
meestal slechts één van beide figuren
bewaard is gebleven.
De verliefde Polyphemus
De verliefdheid van de onbeholpen
Cycloop op de mooie Nereïde Galatea is
36/92
een thema, dat we voor het eerst tegenkomen
in een dithyrambe van de Griekse
dichter Philoxenos van Kythera (435-
380 v.Chr.). Het thema wordt door vele
dichters overgenomen, onder wie Theocritus
(ong. 300 v.Chr.) met zijn 11e
Idylle wel het meeste succes heeft
gekend. 31
Naast de tegenstelling tussen de slimheid
van Odysseus en de domheid van
de Cycloop, zoals we dat bij Homerus
uitgewerkt vinden, gaat nu een nieuw
contrast een rol spelen: lichamelijke
schoonheid en bevalligheid tegenover
mismaaktheid en lompheid, met als
centraal motief een onmogelijke liefdesverhouding
De Hellenistische beeldende kunst
heeft dit thema gretig overgenomen.
Via reliëfs en Romeinse muurschilderingen,
waarvan de onderwerpen voor
het merendeel aan de Hellenistische
kunst zijn ontleend, kunnen we kennis
nemen van de wijze, waarop de kunstenaars
zich deze amourette hebben voorgesteld.
Soms speelt de scène zich afin
een groots kustlandschap, waarbij de
Cycloop - noodgedwongen op het vasteland
blijvend - zijn liefdeslied zingt,
Afb. 24. Eros brengt Polyphemus een brief van
Galatea. Muurschildering uit Pompeii, 1e
eeuw. Napels, Musea Nazionale.

zichzelf begeleidend op een zelfgebouwde
lier, terwijl Galatea op een
Triton of ander zeedier over zee zijn
amoureu/e toenadering ontvlucht. Op
de hierbij afgebeelde schildering uit
Pompeii, nu in het museum van Napels,
wordt het contact tussen de Cycloop en
Galatea in stand gehouden door Eros,
die een brief komt afleveren (afb. 24).
Op een helaas verloren schildering, die
wel in een tekening bewaard is gebleven,
in het huis van Livia op de Palatijn
in Rome waagt de Cycloop zich in het
water om zijn geliefde te bereiken (afb.
25).
Afb. 25. Polyphemus tracht Galatea te bereiken.
Tekening van muurschildering (nu verloren)
in huis van Livia op de Palatijn in Rome.
Eind 1e eeuw v.Chr.
Op een mozaïek uit Cordova in Spanje,
32 te dateren rond 200, zit Polyphemus
naast Galatea (afb. 26). Hij houdt in
zijn linkerhand een lange staf en strekt
zijn rechterhand uit naar de Nereïde.
Afb. 26. Polyphemus en Galatea. Mozaiek uit
Cordova (Spanje). Begin 2e eeuw.
Over zijn knieën ligt een pantervel en
naast hem is een syrinx (herdersfluit)
afgebeeld. Op zijn voorhoofd is een
derde oog aangebracht, dat evenals de
overige twee geopend is.
Galatea zit op een ketos, een zeemonster,
dat vaak als rijdier door de bewoners
van de zee wordt gebruikt. Zij is
slechts weinig kleiner dan de Cycloop,
die als een atletische Herakles en niet
zozeer als een afstotelijk monster is
afgebeeld.
Een nieuw element, dat diende om
aan de verhouding van beide geliefden
een grotere dramatische dimensie toe te
voegen, danken we aan Ovidius. Hij
voerde de herdersjongen Acis in (Metamorphoses
XIII, 750-897), die verliefd
was op Galatea en door de Cycloop uit
jaloezie werd gedood, waarna hij in een
rivier (de Acis) werd veranderd. Reproduceerbare
afbeeldingen zijn van dit
verhaal niet beschikbaar. Deze versie,
die in de latere kunst (literatuur, muziek
en schilderkunst) nog een geweldige
navolging heeft gekend, is de enige,
waarin de liefdesgeschiedenis tot een
37/93

dram«tisch climax is uitgewerkt. In de
andere gevallen gaat het steeds slechts
om het amoureuze spel tussen Nereïde
en Cycloop, waarbij iedere bewerker,
dichter of beeldend kunstenaar, zich op
eigen wijze de afloop van het verhaal
kon voorstellen. Maar hoe die afloop
ook werd verbeeld, variërend van een
strikte afwijzing door Galatea tot een
gelukkige vereniging van beide geliefden,
duidelijk is, dat hier een mensenvretend
monster, dat zich van geen
enkele wet, noch goddelijk noch menselijk,
iets aantrekt, niet meer op zijn
plaats is. Ook al heeft hij een enkele keer
nog drie ogen, toch vertoont hij steeds
meer het karakter van een domme en
onhandige maar toch goedmoedige lobbes.
En dat de onmogelijk lijkende liefde
tussen beiden toch ook nog wel eens kan
eindigen in een ‘happy ending’ blijkt uit
een Pompeiaanse muurschildering,
waarop Galatea en Polyphemus zijn afgebeeld
in een innige ‘eindeloze’ omhelzing
(afb. 27).
Afb. 27. Polyphemus en Galatea. Muurschildering
uit de Casa della caccia antica in
Pompeii, 1e eeuw. Napels, Museo Nazionale.
38/94
Een keuze uit de geraadpleegde
literatuur
B. Andreae, Odysseus. Archeologie des europäischen
Menschenbildes. Frankfurt, 1982.
B. Conticello en B. Andreae, Die Skulpturen
von Sperlonga (Antike Plastik, Lieferung 14).
Berlijn, 1974.
E. Bradford, Ulysses found. Londen, 1963.
Fr. Brommer, Odysseus, Die Taten und Leiden
des Helden in antiker Kunst und Literatur.
Darmstadt. 1983.
B. Frellmann, Die antiken Darstellungen des
Polyphemabenteuers (Münchener archäologische
Studiën, 5). München, 1972.
M. I. Finley, The world of Odysseus. Harmondsworth,
1962.
R. Hampe, Sperlonga und Vergil (Schriften zur
antiken Mythologie, 1). Mainz, 1972. Zie ook
recensie van B. Andreae in: Gnomon, 45, 1973,
84-88.
J. H. Jongkees en W. J. Verdenius, Platenatlas
bij Homerus. Haarlem, 1955.
E. Lessing (cd.). Die Odyssee. Homers Epos in
Bildern erzählt. Bazel-Wenen, 1966 2 . Zie
vooral: H. Sichtermann, Die Bilderwelt der
Odyssee. Ueber die bildlichen Darstellungen des
odysseischen Sagenkreises, 211-233.
G. Säflund, The Polyphemus and Scylla Groups
at Sperlonga. Stockholm, 1972.
Margaret R. Scherer, The legends of Troy in art
and literature. New York en Londen, 1963.
W. B. Stanford, The Ulysses theme. A study in
the adaptability of a traditional hero. Oxford,
1963.
W. B. Stanford en J. V. Luce, The quest for
Ulysses. Londen, 1974.
Odette Touchefeu-Meynier, Thèmes odysséens
dans l’art antique. Parijs, 1968.
Noten
l. Strabon (Geographica 1,2,15) geeft als zijn
mening, dat de zwerftochten van Odysseus
zich moeten hebben afgespeeld in het
westelijk deel van de Middellandse Zee. V.
Bérard (Les navigations d’Ulysse. 4 delen.
Parijs, 1927-1929) meent, dat Homerus
reële locaties beschrijft, die dan ook terug
te vinden moeten zijn. E. Bradford (Ulysses
found. Londen, 1963) ontleend aan Homerus
gegevens voor windrichtingen en zeilroutes
en zeilde de route van Odysseus na.
J. V. Luce (in: Stanford-Luce, Quest, 118
e.v.) meent, dat een aantal passages bij
Homerus gebaseerd zijn op de beschrijving
van werkelijke plaatsen in Zuid-Italië. De
bron van deze gegevens moeten gezocht
worden bij de Mykeense zeevaarders en
vroegste Griekse kolonisten. Maar ook de
sprookjestheorie heeft nog steeds aanhan-

gers, terwijl anderen de Homerische locaties
willen zoeken op de meest vreemde
plaatsen op de aarbol.
2. Zie o.a.: A. B. Cook, Zeus. A study of
ancient religion. I. Cambridge, 1914, 302-
323. Lutz Röhrich, Die mittelalterlichen
Redaktionen des Polyphem-Märchens (AT
1137) und ihr Verhältnis zur ausserhomerische
Tradition, in: Fibula, 5, 1962, 48-71.
3. G. E. Mylonas, πρωταττικς.
µρες τς Ελευσνς. Athene, 1957.
4. P. Courbin, Un fragment de cratère protoargien,
in: Bulletin de Correspondance
Hellénique, 79, 1955, 1-49.
5. P. E. Arias-M. Hirmer, Tausend Jahre
griechische Vasenkunst. München, 1960, 57
en pl. 80. J. M. Hemelrijk, The Caeretan
Hydriai. Mainz, in druk.
6. Behalve op het aardewerk vinden we scènes
uit het Polyphemusverhaal ook afgebeeld
op bronzen plaatjes uit Olympia, die gediend
hebben als decoratie van schildriemen.
Ze zijn voor het merendeel slechts
fragmentarisch bewaard en de figuren zijn
vaak moeilijk herkenbaar. Ze worden gedateerd
in de 6e eeuw v.Chr. Touchefeu,
Thèmes, 16, nr. 8 en 9; Fellmann, Darstellungen,
22-23. Op een bronzen plaatje uit
Samos (3e kwart 7e eeuw v.Chr.) is Polyphemus
niet meer te zien. Fellmann, Darstellungen,
15-19.
7. D. van Bothmer, A new Kleitias fragment
from Egypt, in: Antike Kunst, 24, 1981, 66-
67, pl. 10. Op het elders in dit Hermeneusnummer
besproken Kleitias-fragment is de
ontsnapping van Odysseus uit de grot
afgebeeld. Het lichaam van de Cycloop is
geheel met haren bedekt, aangegeven met
stippellijntjes.
8. Zie b.v. de zwartfigurige oinochoe uit het
eerste kwart van de 5e eeuw v.Chr. in het
Nationale Museum in Athene, waar hij een
knots in de hand heeft. Fellmann, Darstellungen,
93 en afb. 19. De Cycloop op de
Caeretaanse hydria in Rome (zie afb. 5)
vertoont sterke overeenkomsten met de
reus Alkyoneus, een van de geduchte
tegenstanders van Herakles, op een Caeretaanse
hydria in de Vatikaanse Musea in
Rome. Erika Simon, Die griechische Vasen.
München, 1976, 65 en pl. 42.
9. Touchefeu, Thèmes, 20-21; Fellmann,
Darstellungen, 32-33; zie verder o.a.: Fr.
Brommer, Satyrspiele. Bilder griechischer
Vasen. Berlijn, 1944, 15 e.v.; Margarete
Bieber, The history of the Greek and Roman
theater. New Jersey, 1971 4 , 10; R. G.
üssher, The Cyclops of Euripides, in:
Greece and Rome, sec. ser. 18, 1971, 166-
179.
10. Zie Euripides, Cycloop, 656 e.v., waar de
satyrs op het toneel door kreten en gebaren
duidelijk maken, wat zich in de grot en
onzichtbaar voor de toeschouwers, afspeelt.
11. Zie: C. de Simone, Die griechischen Entlehnungen
im Etruskischen, I. Wiesbaden,
1968, 125, nr. 9. De datering van de
Simone: 4e eeuw v.Chr. is niet juist. Voor
deze verwijzing ben ik Dr. L. B. van der
Meer te Leiden zeer erkentelijk.
12. Afb. naar: E. Brunn-G. Körte, I rilievi delle
urne etrusche... I Rome, 1870, 115 en pl.
82,2.
13. L. B. van der Meer, The Etruscan urns
from Volterra in the Rijksmuseum van
Oudheden at Leiden, in: Oudheidkundige
Mededelingen van het RMO Leiden, 56,
1975, 89-90, pl. 17,1; L. B. van der Meer,
De Etrusken. ‘s-Gravenhage, 1977, 59, fig.
67; F. L. Bastet en H. Brunsting, Corpus
Signorum Classicorum Musei Antiquarii
Lugduno-Batavi. Zutphen, 1982, 152-153
en pl. 77.
14. Zie o.a.: K. Weitzmann, Illustrations in roll
and codex. A study of the origin and method
of text illustration. Princeton, 1947.
15. U. Sinn, Die Homerischen Becher. Hellenistische
Reliefkeramik aus Makedonien (Athenische
Mitteilungen, Beiheft 7). Berlijn,
1979, 86 e.v. (ontsnapping uit de grot) en
147 e.v. (aanbieding van de beker met
wijn).
16. A. Sadurska, Les tables iliaques. Warschau,
1964. De Bibliotheca Vaticana te Rome is
in het bezit van een fragmentarisch bewaard
gebleven Tabula Odysseaca; het Polyphemusverhaal
ontbreekt. Zie: Sadurska,
72 e.v.
17. Anna Gallina, Le pitture con paesaggi
dell’Odissea dall’Esquilino (Studi Miscellanei,
6). Rome, 1964; Andreae, Odysseus,
56-68.
18. De lijst van publicaties over Sperlonga is
reeds zeer omvangrijk en groeit nog steeds.
Het meest recent is: Andreae, Odysseus. De
meest recente wetenschappelijke publicatie
is: Conticello-Andreae, Skulpturen. Kort
daarvoor was verschenen: Hampe, Sperlonga,
waarin een sterk van de meeste gangbare
theorieën afwijkende verklaring van de
Sperlonga-groepen wordt gegeven. Een
volledige bibliografie van 1880-1972 is te
vinden in: Conticello-Andreae, Skulpturen,
53-54. Later verschenen literatuur is te
vinden in: Andreae, Odysseus.
19. De originele fragmenten bevinden zich in
het museum in Sperlonga. Daar wordt nog
gezocht naar een bevredigende opstelling,
die een idee moet geven van de originele
toestand van de beeldengroepen. Voor een
uitvoerige beschrijving van de reconstructiemethode,
die door Andreae is toegepast,
zie: Andreae, Odysseus, 122 e.v.
20. Zie o.a. Conticello-Andreae, Skulpturen, 66
39/95

e.v., pl. 59 en afb. 13-15. Door vergelijking
met oude tekeningen heeft men kunnen
constateren, dat het reliëf een aantal ingrijpende
restauraties heeft ondergaan. De paal
is verdwenen en de tweede Griek van links
heeft een beker in zijn hand gekregen. Zie:
Fellmann, Darstellungen, afb. 13; Conticello-Andreae,
Skulpturen, pl. 59b.
21. Volksnaam van fragment van Menelaos-
Patroklos-groep, opgegraven en opgesteld
in Rome, vlakbij de Piazza Navona, op de
plaats, waar in de Middeleeuwen de
schoenlapper Pasquino zijn werkplaats had.
Deze Pasquino fungeerde als levende
‘muurkrant’, na de dood van Pasquino
werd de beeldengroep als prikbord gebruikt.
Voor verdere parallellen van de groep:
Conticello-Andreae, Skulpturen, 87 e.v.
22. Alleen het Polyphemus- en Skyllaverhaal
vinden we in de Odyssee van Homerus. De
redding van het lijk van Achilleus wordt
het eerst vermeld bij Sophokles (Philoktetes
372-373) en verder bij Ovidius (Metamorphoses
XIII, 282-285). De beroving van
Diomedes is te vinden bij Aristophanes
(Ekklesiazousai 1029).
23. A. F. Stewart, To entertain an emperor:
Sperlonga, Laokoon and Tiberius at the
dinner-table, in: Journal of Roman Studies,
67, 1977, 76-90. l
24. Zie o.a.: W. B Stanford, The Ulysses theme.
A study in the adaptability of a traditional
hero. Oxford, 1963, 118-127.
Opmerkelijk is, dat onder de beeldengroepen
van Sperlonga ook een voorbeeld is
opgenomen van een minder fraai trekje van
Odysseus, nl. dat hij Diomedes het Palladion,
dat deze met levensgevaar uit Troje
had gehaald, tracht te ontroven om zo zelf
de eer op te strijken. Men wil dit wel
verklaren vanuit de onstabiliteit van Tiberius’
karakter.
25. A. Balland, Une transposition de la grotte
de Tibère à Sperlonga; le ninfeo Bergantino
de Castelgandolfo, in: Mélanges d’Archéologie
et d’Histoire (École française de Rome),
79, 1967, 421-502; F. Magi, Il Polifemo di
Castelgandolfo, in: Rendiconti della Pontificia
Academici Romana di Archeologia, 41,
1969, 69-84; Andreae, Odysseus, 216 e.v.
26. H. Lavagne, Le Nymphée au Polyphème
de la Domus Aurea, in: Mélanges d’Archeologie
et d’Histoire (École française de
Rome), 82, 1970, 673-721.
27. G. V. Gentili, Die Villa Erculia in Piazza
Armerina. Die figürlichen Mosaiken. Stuttgart,
z.j. (1958?), 27-28, pi. 23.
28. Alleen Polyphemus: G. Heres, Die römischen
Bildlampen der Berliner Antiken-
Sammlung. Berlijn, 1972, 91, nr. 620; alleen
Odysseus: D. M. Bailey, A catalogue of the
40/96
lamps in the British Museum, 2. Roman
lamps made in Italy. Londen, 1980, 143, nr
Q 805, pl. 5.
29. Van deze terracotta negatiefvormen (matrijzen)
zijn de meeste exemplaren in het
westelijk deel van het Middellandse Zeegebied
(vooral in Ostia en Noord-Afrika)
gevonden. Van geen enkel exemplaar is een
positieve afdruk bekend; deze zijn dus
waarschijnlijk van zeer vergankelijk materiaal
(deeg?) geweest. Datering: eind 2e -
begin 3e eeuw. J. W. Salomonson, Römische
Tonformen mil Inschriften. Em Beitrag zum
Problem der sogenannten ‘Kuchenformen’ aus
Ostia, in: Bulletin Antieke Beschaving, 47,
1972, 88-113.
30. Zie b.v.: M. Renard, Ulysse et Polyphème.
A propos d’une mosaique de Piazza Armerina,
in: Hommages à Léon Herrmann,
Collection Latomus 44, 1960, 655-668, fig.
6-8, 11.
31. Voor een overzicht van de behandeling van
dit thema door dichters en schilders in de
oudheid en van het ‘Nachleben’ kan verwezen
worden naar: H. Dörrie, Die schöne
Galatea. Eine Gestalt am Ronde des
griechischen Mythes in antiker und neuzeitlicher
Sicht. München, 1968.
32. A. Blanco, Polifemo e Galatea, in: Archivo
Español de Arqueologia, 32, 1959, 174-177.
J. M. Blazquez, Mosaicos Romanos de Cordoba,
Jean y Malaga (Corpus de mosaicos
de Espana, fasc. III). Madrid, 1981, 13-17,
fig. 1-2, pl. 1-2, 81.

Zwartfigurige kylix uit Vulci. ong. 530 v.Chr. Würzburg, Antikensammlung.
Polyphemos met knots achtervolgt Odysseus onder de ram.
Ongewone voorstelling.
Illustratie van Jean Mielot bij 15de-eeuwse copie van Christine de Pisan, L’épitre d’Othéa. Brussel,
Koninklijke Bibliotheek.
41/97

Polyphemus,
Acis en
Galatea
Ovidius Metamorphoses
XIII 750 t/m 897 1
Ik was verliefd op Acis, de Cycloop op mij, zo begint de zeenimf Galatea haar eigen
geschiedenis aan Scylla te vertellen. Polyphemus is zo verliefd dat hij al z’n vroegere
activiteiten vergeet en alleen maar aan Galatea kan denken. Zittend op een rots aan zee
zingt hij, terwijl Acis en Galatea zonder dat hij het weet meeluisteren, het volgende lied
voor haar.
‘Galatea, blanker ben je dan de bloem van de sneeuwwitte liguster, bloeiender dan
weidevelden, slanker dan een hoge els, schitterender dan kristal, speelser dan een
jong bokje, gladder dan door de zee gepolijste schelpen, heerlijker dan zon in de
winter en schaduw in de zomer, edeler dan appels, opvallender dan een hoge plataan,
helderder dan ijs, zoeter dan een rijpe druif, zachter dan zwanedons en gestremde
melk, en, als je maar niet wegliep, mooier dan een besproeide tuin.
Maar, Galatea, wilder ben je ook dan ongetemde vaarzen, harder dan een stokoude
eik, bedrieglijker dan de golven, eigenzinniger dan wilgentwijgen en wilde wingerd,
onbuigzamer dan deze rotsen hier, onstuimiger dan een rivier, hooghartiger dan de
veelgeprezen pauw, feller dan vuur, stekeliger dan distels, grimmiger dan een berin
met jongen, dover dan de zee, wreder dan een slang waarop getrapt is, en - wat ik nog
het ergste vind - je vlucht nog sneller dan een hert, opgejaagd door hondengeblaf,
nee, zelfs sneller dan het waaien van de wind.
Maar kende je me goed, dan zou je vlucht je wel spijten, en zou je juist ieder gemist
moment vervloeken en moeite doen om mij te binden. Weet je wat ik bezit? Een heel
stuk berg met een natuurlijke grot, waarin je hartje zomer de hitte niet voelt en
’s winters de koude niet. Ik heb appels, de takken buigen er van door. Druiven heb
ik, ze lijken wel goud, aan lange ranken, en ook andere, purperkleurige. Voor jou
bewaar ik ze, allebei. Zelf zul je eigenhandig rijpe aardbeien plukken, gegroeid in de
schaduw van het bos, en zelf ook herfstkornoeljes en pruimen, zowel de sappige
donkere als de prachtige gele met een kleur als was. Trouw je met mij, het zal je niet
ontbreken aan kastanjes en aardbeziën; iedere boom zal tot je dienst staan.
Dit vee hier: allemaal van mij! En veel lopen er nog rond in de dalen en in de
beschutting van het bos, veel staan er op stal in mijn grot. En als je mij soms vroeg:
hoeveel zijn het er nou?, dan zou ik het je niet kunnen zeggen. Alleen een arm man telt
zijn vee. Over hun kwaliteiten hoef je me niet te geloven - kom zelf maar kijken hoe
42/98

vol hun uier is, zodat hun poten er nauwelijk omheen kunnen. Dan zijn er de
lammeren, het kleinere goed, in de koele schaapskooi, en in een andere kooi de
bokjes, even oud.
Sneeuwwitte melk is er altijd bij mij; een deel bewaar ik om te drinken, het
stremsel maakt de rest tot kaas. En je zult niet alleen voor de hand liggende en
gewone geschenken krijgen, als damherten, hazen en een bok, of een paartje duiven
of een nest uit een hoge boomtop. Nee, ik vond een tweetal om met je te spelen, ze
lijken op elkaar als twee druppels water, jongen van een ruige berin hoog in de
bergen. Toen ik ze vond, zei ik meteen: die zal ik houden, voor haar!
Steek nu je mooie hoofdje toch eens op uit die donkere zee, kom nu toch Galatea,
en wijs mijn geschenken niet af. Ja, ik weet wel hoe ik er uit zie. Ik heb mezelf pas nog
bekeken in de spiegeling van het water en ik was best tevreden met mijn uiterlijk.
Kijk eens hoe groot ik ben! Jupiter in de hemel is niet groter - want volgens jullie
moet er een of andere Jupiter de scepter zwaaien. Een welige bos haar hangt over
mijn mannelijke trekken en overschaduwt als een bos mijn schouders. En dat mijn
lichaam is bedekt met ruig en borstelig haar, dat moet je niet lelijk vinden: lelijk is
een boom zonder bladeren en lelijk een paard als blonde manen zijn hals niet bekleden»
veren bedekken de vogels, wol is het sieraad van het schaap. Een baard en ruige
beharing, dat staat juist voor een man! Eén oog heb ik, midden op mijn voorhoofd,
maar het evenbeeld van een reusachtig schild. Nou? Ziet de zon niet alles hier vanuit
de hemel? En toch heeft hij maar één schijf.
Daarbij, mijn vader is koning over jullie zee. Dat is de schoonvader die ik je
aanbied. Heb toch medelijden en verhoor mijn smeekbeden. Jij bent de enige voor
wie ik buig. Ik, die slechts verachting voel voor Jupiter in de hemel en de
allesdoordringende bliksem, aanbid jou, dochter van Nereus, jouw woede doet meer
pijn dan de bliksem. En ik zou deze afwijzing makkelijker verdragen, als je van
niemand iets wilde weten. Maar waarom verstoot je de Cycloop en houd je van Acis,
laat je je liever door Acis omhelzen dan door mij? Maar hoe hij ook in de smaak valt
bij zichzelf en bij jou, helaas, Galatea, als ik de kans krijg, zal hij merken dat ik net zó,
sterk ben als ik er uit zie. Z’n ingewanden zal ik levend uit zijn lijf trekken en z^n
ledematen in stukjes verstrooien over de golven - jouw terrein. Zo’n verbintenis wens”
ik jullie toe. Want ik ben zo verliefd en mijn liefdesvuur gloeit alleen maar feller nu
het niet beantwoord wordt. Het lijkt wel of ik de hele Etna in mijn hart draag - maar
dat laat jou koud, Galatea’.
Wanneer Polyphemus na het zingen van dit lied als een razende ronddwaalt,
ondekt hij Acis en Galatea en verplettert hij Acis onder een rotsblok. Deze verandert
vervolgens in een riviergod. (De naar hem genoemde rivier ontspringt op de
noordhelling van de Etna).
Vert.: M. C. E. Mineur-van Kassen
1 De Latijnse tekst van dit fragment is te vinden op pag. 99; voor de achtergrond van de tekst leze
men de inleidingen op Thcocritus en Ovidius, pag. 94 en 96.
43/99

Cyclopen
in de
Franse kunst
Odilon Redon
en de traditie
H.E.C. Mazur-Contamine
Van de verschillende soorten Cyclopen, die Roscher 1 onderscheidt, komen alleen
de smidsknechten van Vulcanus en de Homerische herder-Cyclopen voor de kunst
van de Nieuwe Tijd in aanmerking.
De smidse van Vulcanus zonder meer is nooit een erg populair onderwerp
geweest. Evenmin de twee gebeurtenissen waarin de smid-Cyclopen kunnen
voorkomen, omdat de handeling zich in de werkplaats van Vulcanus afspeelt: de
scène, waarin Apollo aan Vulcanus het overspel van zijn vrouw komt rapporteren, en
de in de Ilias beschreven episode, waarin Thetis aan Vulcanus een nieuwe
wapenrusting voor Achilles komt vragen. Daarentegen heeft voor het onderwerp
‘Venus in de smidse van Vulcanus’ (Aeneis VIII, 370 e.v.), dat aan het thema van
Thetis verwant is, grote belangstelling bestaan. Bekijkt men deze afbeeldingen, dan
moet toegegeven worden, dat de smidsknechten - als zij al voorkomen - geen enkele
bijzonderheid vertonen. Het zijn nietszeggende figuren, die zelfs hun meest
karakteristieke kenteken (het derde voorhoofdsoog, om niet van één enkel rond oog te
spreken) missen. Van de hierop bestaande uitzonderingen vormt de 18e eeuwse prent
van Louis Desplaces naar Louis de Boulogne (1654-1733) een aardig voorbeeld (afb.
1). De overigens weinig markante Cyclopen hebben hier wel een derde oog.
In het vervolg beperken we ons tot de meer kleurrijke herder-Cyclopen en wel tot
Polyphemus, de belangrijkste onder hen. De kunstwerken die Polyphemus
voorstellen kunnen als volgt onderverdeeld worden: ten eerste die waarin een
vijandige Polyphemus wordt afgebeeld, de machtige, afschrikwekkende tegenstander
van Odysseus en van Aeneas; ten tweede die waarin een verliefde Polyphemus
optreedt. De Cycloop die zijn liefde op de fluit bezingt, terwijl de zeenimf Galatea
met haar gevolg over de zee trekt, is een thema dat - wat de antieke bronnen betreft -
bekend was van Philostratus (Imagines, II. 18) en van Ovidius (Metamorphoses XIII
750 e.v.). Ovidius introduceerde een derde figuur, de herder Acis, die Galatea
bemint. Met Ovidius ontstond naast de verliefde Polyphemus een jaloerse
Polyphemus, die, als hij zijn lief met haar minnaar betrapt, zijn slechte gewoonte om
met rotsen te smijten hervat.
Het aantal afbeeldingen, waarin Polyphemus optreedt als tegenstander van
Odysseus of waarin Aeneas aan hem ontsnapt, is nogal gering. Het verhaal van
44/100

Afb. 1. L. Desplaces naar Louis de Boulogne, Venus in de smidse van Vulcanus. Ets, Rijksprentenkabinet.
Leiden.
Polyphemus, Acis en Galatea is echter heel dikwijls afgebeeld en een van de meest
populaire onderwerpen is de zogeheten ‘Triomf van Galatea’ (Philostratus, Imagines,
II. 18). 2
Grote voorbeelden
Wat waren in de Renaissance de grote voorbeelden van deze thema’s, die iedere
kunstenaar steeds voor ogen heeft gehad? Het is Raphael (1483-1520), die -
geïnspireerd door een gedicht van Poliziano - de ‘Triomf van Galatea’ in de Villa
Famesina te Rome met zulk een succes inluidde, dat zijn fresco onmiddellijk het
voorbeeld werd voor dit onderwerp. Hij schilderde alleen Galatea, die in al haar
schone, blanke naaktheid, omringd door Tritonen, Nereïden en putti, op een schelp
de zee oversteekt. Polyphemus werd er direct daarna aan toegevoegd door Sebastiano
del Piombo in een aangrenzend vak. Van Poliziano’s beschrijving blijft niet veel over:
Gli omer setosi a Polifemo ingombrono
l’orribil chiome.../siede in un freddo sasso a pié d’un acero.
D’all una all’altra orecchia un arco face
ill ciglio irsuto lungo ben sei spanne:
largo sotto la fronte le naso giace:
paion di schiuma biancheggiar le zanné:
45/101

(Een verschrikkelijke haardos overlaadt de met stekelige haren bedekte schouders van Polyphcmus...
gezeten op een koude steen aan de voet van een ahorn. Eén enkele ruige wenkbrauw, wel zes
spannen lang; strekt zich boogvormig uit van het ene oor naar het andere. Breed spant zich de neus
onder het voorhoofd. Zijn tanden zijn wit van schuim.)
Dat monster wordt een faunachtige, met bloemen bekranste figuur, die de fluit
bespeelt, gezeten in de schaduw van een boom. Toen een dame de Farnesina bezocht
en zich beklaagde over de onbehoorlijkheid van deze naaktfiguur, kreeg Polyphemus
op bevel van Agostino Chigi een azuurkleurige tuniek; het maakt hem niet
aanvaardbaarder.
Dat men zich Polyphemus ook anders voorstelde, bewijst Giulio Romano
(1492/99-1546) in het ‘Palazzo del Te’ te Mantua. In de beroemde Psyche-zaal prijkt
op een muur heel onverwachts een enorme, flink gespierde reus, gewapend met knots
en fluit. Als Acis en Galatea zich niet schuchter voor hem zouden verbergen en als hij
niet voorzien was van een derde oog, dan zou men hem voor Heracles aangezien
hebben. Tibaldi (1527-1596) nam de Cycloop op in een decoratieve cyclus voor het
‘Palazzo Poggi’ (tegenwoordig de Universiteit) te Bologna. Odysseus doorsteekt het
oog van zijn vijand, die niet meer is dan een bovenmatig grote man.
Agostino Carracci (1506-1600) illustreerde zowel het verhaal van Acis en Galatea
(Talazzo Farnese’ te Rome) als - in een cyclus gewijd aan Aeneas - de ontsnapping
van de Trojaanse held (‘Palazzo Fava’ te Bologna). In beide gevallen schildert hij de
Cycloop als een krachtige, rijzige gestalte, die er misschien wel angstaanjagend, maar
zeker niet monsterachtig uitziet.
Wordt Polyphemus (‘de minst klassieke figuur uit de antieke letterkunde, die zelfs
de goede eigenschap van symmetrie miste’ 3 ) dan altijd aantrekkelijker weergegeven
in de beeldende kunst dan in de literatuur? Als men zich zou beperken tot de
aangehaalde hoogtepunten uit de Italiaanse Renaissance, dan zou men tot deze
conclusie kunnen komen.
Wellicht denkt men nu aan de Cycloop van Odilon Redon, die zich in het Kröller-
Müller museum bevindt (afb. 2). Is deze figuur onafhankelijk uit de rijke fantasie van
Afb. 2. Odilon Redon, Le Cyclope. Rijksmuseum
Kröller-Müller.
46/102

zijn schepper ontstaan of zijn de beeldende kunstenaars van de 19e eeuw of de
Fransen in de loop der eeuwen tot een realistischer weergave van de Cycloop
gekomen?
De Cycloop in de 17e eeuw
Het is niet goed mogelijk om hier de figuur van Polyphemus door de hele Franse
kunst te volgen. Toch lijkt het nuttig om een aantal schilderijen uit de 17e eeuw aan
te halen, om vervolgens de evolutie in de 18e eeuw vluchtig te bespreken, aangezien
algemeen wordt aangenomen, dat die de 19e eeuw aankondigt. Tenslotte zullen een
paar afzonderlijke werken uit de 19e eeuw besproken worden, om aldus aan Redons
Cycloop enig perspectief te geven.
Het verhaal van de verliefde Cycloop wordt in Frankrijk in de 17e eeuw nogal eens
geschilderd en kan in de tijd van de Franse rococo tot een van de meest uitgebeelde
scènes gerekend worden. 4
In Nicolas Poussins (1594-1665) ‘Acis en Galatea’ (Dublin, National Gallery)
domineert de Cycloop; hij is iets groter dan de hem omringende zeenimfen en
Tritonen. Maar Polyphemus, die rustig op zijn fluit speelt, ziet er niet onheilspellend
uit. Heel anders is Poussins Tolyphemus’ (afb. 3), die door toedoen van Diderot in de
Afb. 3. Nic. Poussin, Polyphemus. Hermitage Leningrad.
Hermitage te Leningrad terecht kwam. Hier gaat het niet meer om de sentimentele
tegenstelling tussen de verliefde Cycloop en de mooie, sierlijke zeenimf. Het beeld
wordt beheerst door een op een heuvel gezeten Polyphemus, die met de rug naar de
toeschouwer zijn fluit bespeelt, terwijl op de voorgrond een Arcadisch landschap te
zien is.
47/103

Claude Lorrain (1600-1682) voegt Acis en Galatca er weer aan toe, maar bij hem
ligt het zwaartepunt op het mooie zeelandschap, waarin de kleine figuurtjes bijna
verdwijnen. Dat er gevaar dreigt, is duidelijk op te maken uit de donkere wolken, die
zich op de achtergrond rond de Etna opstapelen.
Tot de overgangsperiode van het Academisme naar de Lodewijk-XVe stijl
behoren o.a. de Boulognes. Deze kunst richt zich tot de opkomende bourgeoisie.
Zowel Bon als Louis Boulogne, van wie wij reeds een ‘Venus in de werkplaats van
Vulcanus’ aanhaalden, schilderde een ‘Triomf van Galatea’, die weinig nieuws bracht.
Ook Antoine Coypel (1661-1722) behoort tot deze periode, maar hij brengt ons
dichter bij de rococo-stijl. In zijn ‘Triomf van Galatea’ (afb. 4) verschijnt de zeenimf
Afb. 4. Anioinc Covpel, Triomf van Galatea.
Cat. Sotheby P.B. Monaco, Juni 1982.
in bescheiden négligé, zoals toen aanbevolen werd door de Academie. Maar - en
hierin ligt de vernieuwing - Galatea is ontegenzeglijk een portret, een model
waarschijnlijk ontleend aan het hof van de Regent, de hertog van Orléans. Het brengt
Coypels wil tot uitdrukking om weer tot de werkelijkheid terug te keren. De
reusachtige, iets vulgaire Polyphemus leunt over een rots om zijn liefde beter te
kunnen gadeslaan.
Een nieuwe periode
Met Jean-François de Troy (1679-1752) zijn wij in de nieuwe periode beland.
Volgens zijn biograaf (de ridder de Valory) stond hij goed aangeschreven ‘bij de
fatsoenlijke hoewel gevoelige vrouwen van de Parijse bourgeoisie’ 5 . Voor hen schilderde
hij tal van genre- en historiestukken, waaronder een ‘Acis en Galatea’ (afb. 5). De
blanke, mollige Galatea vertoont een burgerlijke wellust, die reeds aan Boucher doet
denken. Ondanks zijn derde oog is Polyphemus niet meer dan een gewone, jaloerse
minnaar, die naar een steen grijpt om zijn jeugdige rivaal te verdrijven.
48/104
Afb. 5. Jean-Francois de Troy, Acis en Galatea.
Cat. Sotheby P.B. Monaco, Juni 1982.

Met een andere schilder van de Coypel-dynastie, Noël Nicolas (1690-1734),
komen wij in de buurt van Boucher, bij wie alle lijnen golven en alles decor en
bevalligheid is. De aanwezigheid van Polyphemus die elke gratie ontbeert, is
nauwelijks toelaatbaar in zijn ‘Triomphe de Galatée’; hij wordt dan ook - zo klein
mogelijk - naar de achtergrond verwezen. Boucher zelf verkiest de triomf van Venus’
boven die van Galatea. Greuze geeft de voorkeur aan de traditie, die sinds Raphaels
fresco ontstaan was, waarin de Cycloop achterwege werd gelaten.
In de tweede helft van de 18e eeuw geeft men langzamerhand de decoratieve,
galante, mythologische taferelen op om zich te concentreren op het ernstige en
heroïsche. Voor het strenge classicisme, dat in Frankrijk begint met Vien en met
David gestalte krijgt, is de Cycloop te ver verwijderd van de ‘ideale mens’ om
afgebeeld te wwden. Galatea wordt gezien als de exponent van datgene waartegen
men zich wilde afzetten.
De Romantiek
Er is echter in dit tijdperk een andere stroming, de Romantiek, die zich zowel in de
literatuur als in de kunst met werkelijke monsters bezig houdt. Om een goed
voorbeeld te vinden hoe een romanticus zich Polyphemus voorstelde moeten wij
buiten Frankrijk zoeken. Met de in Londen levende Zwitser Henry Fuseli (1741-
1825) die tot de eerste romantische schilders gerekend wordt zien we eindelijk een
afbeelding van de Cycloop vol echte verbeeldingskracht (afb. 6). Een soort gorilla,
die aan de ongeveer tegelijkertijd ontstane reuzen van Goya doet denken.
Afb. 6. Henry Fuseli, Polyphemus. Particulier
bezit, Zwitserland.
Foto: Institut für Kunstw., Zürich.
Iets later schildert Turner ‘Odysseus die aan Polyphemus ontsnapt’ (National
Gallery, Londen). Niet alleen de gestalte van de Cycloop, maar ook de flitsende
kleuren en lichteffecten verlenen aan dit doek een romantische sfeer.
49/105

De grootste ooit afgebeelde Polyphemus is waarschijnlijk die van Antoine Wiertz
(1806-1865). ‘Un grand de la terre’ noemt hij zijn schilderij (Wiertz Museum,.
Brussel). ‘Du toqué belge’, vindt Huysmans (belgisch gekkemanswerk). 6 Polyphemus
buigt zich voorover en verslindt in deze houding een van Odysseus’
metgezellen. Het schilderij is 9.18 m hoog, zodat de Cycloop - als hij rechtop ging
staan - ongeveer 15 m groot moet zijn. Niet alleen door zijn afmetingen en sterk
geaccentueerd licht en schaduw imponeert deze figuur. Het is een afgrijselijk wezen,’
bij wiens aanblik men terstond weet ‘dat hij een gevaar is voor iedere vreemdeling en
zowel de Olympus als de goden veracht’ (Ovidius, Metamorphoses XIII. 760-761).
De 19e eeuw in Frankrijk
Intussen is in de eerste helft van de 19e eeuw ook in Frankrijk de belangstelling
voor Polyphemus weer opgeleefd, maar deze blijft beperkt tot de verliefde Cycloop.
Te Parijs werden in 1852 de drie nissen van de zgn. fontaine de Médicis in de Jardin
du Luxembourg door Auguste Ottin van beelden voorzien. Een ervan is een groep
met een klassieke aandoende Polyphemus die een rots optilt, terwijl de twee geliefden
zich diep in een grot verbergen. Ook Gustave Rodolphe Boulangers ‘Acis en Galatea’
uit 1849 (Museum van Narbonne) toont geen gruwelijke Cycloop. 7
Boulangers fantasie en delicate schilderwijze kondigen enigszins Gustave Moreau
(1826-1898) aan. Deze kunstenaar was iets ouder dan Redon, met wie hij dikwijls in
verband wordt gebracht. Zijn hang naar het bizarre maakt hem tot een voorloper van
het surrealisme en zijn onderwijs was een van de uitgangspunten van het fauvisme.
Tussen 1880 en 1896 schilderde hij Galatea vijf maal. Het gaat hem niet om de
mooie, sierlijke vormen van de zeenimf. Voor hem zijn de antieke mythen niet meer
zuiver plastische voorwendsels. De mooiste van Moreau’s Galatea’s is die uit de
collectie Rebel (afb. 7), waar in een geraffineerde stijl de nimf, gezeten in een grot,
Afb. 7. G. Moreau, Galatée. Coll. P. Rebel,
Parijs.
50/106

met neergeslagen ogen en een pruilend neerhangende lip de blik van Polyphemu»
over zich heen laat glijden. Alleen Polyphemus’ hoofd is zichtbaar en doet - ondanks
het derde oog - eerder aan Neptunus denken dan aan een Cycloop. Nieuw is dat hij
haar alleen (zonder Acis) op het vasteland ziet en niet op zee. Daar de afstand tussen
beiden onoverschrijdbaar moest blijven (deze was tot nu toe gewaarborgd door de
zee), heeft de kunstenaar Galatea verschanst in een grot; de Cycloop kan slechts door
een opening naar haar gluren.
Welke boodschap lag verborgen in dit ‘monument d’adoration et de frustation’, zoals
José Pierre het zo treffend zegt? 8 Hautecoeur wijst op de invloed van Leconte de
Lisie op Moreau. 9 In diens gedicht ‘Les plaintes du Cyclope’ (Poèmes antiques, 1852)
symboliseert Polyphemus’ klaagzang de poëzie en de kunst in het algemeen, de enige
remedie voor de menselijke smart. Er is ook gewezen op de invloed van het
esoterische werk van Eliphas Levy, ‘professeur des hautes sciences’, op Moreau. In
zijn gedichten vinden wij hetzelfde dualisme terug als in het besproken schilderij: de
vrouw wordt van grilligheid, koketterie en onverschilligheid beschuldigd, maar toch
bezongen zoals nergens anders.
‘La belle était couchée et ses mains et ses cheveux
se couvraient chaque jour de bijoux merveilleux.
Tout fleurissait près d’elle au gré de son sourire.’ 10
(Daar lag de schone, haar handen en haren
werden iedere dag bedekt met prachtige sieraden.
Alles dicht bii haar bloeide op de wenken van haar glimlach).
Het zou een beschrijving van Moreau’s Galatea kunnen zijn.
Odilon Redon
Voor Odilon Redon (1840-1916) bevatten de mythen geen verborgen waarheden.
Dat de Cycloop Redons verbeelding aansprak, kwam door het feit dat hij
gefascineerd werd door het oog. Het motief van het oog, dat volgens het populaire
beeld de spiegel van de ziel is, komt in zijn gehele oeuvre voor. In zijn ‘suite
mythologique’, die deel uitmaakt van de vermaarde litho-reeks ‘Les Origines’,
illustreerde Redon in 1883 de evolutie. De eerste litho ervan stelt een Cycloop voor,
met slechts één enorm, rond oog (afb. 8). De wimpers die zich van het ene oor naar
Afb. 8. Odilon Redon, Le polype difforme flottait
sur les rivages, sorte de Cyclope souriant et
hideux (Les Origines, III). Litho, Haagse Gemeentemuseum.
51/107

het andere waaiervormig uitspreiden, vormen een soort borstelige haardos die het
bovenste gedeelte van het hoofd uitmaakt. Een zielloze grijns voltooit deze naar mijn
mening meest onverbloemde, meest karakteristieke weergave van een Cycloop.
Twee decennia later verzacht Redon de uitdrukking van zijn monster (zie afb. 2).
Ovidius vertelt bij monde van Galatea, dat de Cycloop zijn haar kamde om de nimf
het hof te maken. Toch verklaart dit niet zijn gelaats verandering. Redon moet
Fuseli’s Polyphemus gezien hebben of de prent, die I. G. Walker ervan maakte voor
Pope’s vertaling van Homerus (1805). Redon had bijzondere belangstelling voor het
werk van Pope. Tussen de hoofden van beide Cyclopen bestaat ongetwijfeld een
verwantschap. De gigantische Polyphemus steekt duidelijk af tegen de horizon, juist
zoals de reuzen van Goya (Redon werd opgevoed in Bordeaux, waar Goya net
gestorven was), hij leunt over de kam van de heuvel om beter naar het kleine
slapende vrouwenfiguurtje te kunnen kijken. Moreau’s Galatea sliep niet, maar had
gesloten ogen en was eveneens omringd door bloemen. Terwijl de onbereikbaarheid
van Galatea in Moreau’s schilderij door de grot werd gesuggereerd, moest in Redons
werk de afgewende blik van de Cycloop de onverenigbaarheid van Polyphemus en de
zeenimf uitdrukken. Het oog, dat de begeerte belichaamt, keert zich naar het
oneindige toe. ‘On ne peut guère mieux formuler l’inhibition sexuelle’, zegt
Sandström. 11
Redons aangrijpende weergave van de hopeloze liefde van Polyphemus kon na
hem niet overtroffen worden. Met ‘Galatée’ (1917, Museum van Grenoble) van
Maurice Denis (1867-1943) belanden wij weer in een andere wereld. Een wereld van
geestelijk en lichamelijk welzijn (afb. 9). Het is een vrije herschepping van het ver-
Afb. 9. M. Denis, Galatée. Musée de Grenoble.
haal. Het heden wordt gebruikt als een symbolische uitdrukking van het verleden. Een
faunachtige Cycloop geniet vanaf zijn heuveltop van het aardige tafereel, dat zich op
het strand afspeelt: jonge meisjes gaan stoeiend de zee in met een levenslust die aan
Renoir doet denken.
52/108

De Franse kunstenaars hebben de Cycloop doorgaans niet als een gedrocht
afgebeeld, integendeel, ze hebben hem eerder gehumaniseerd. Soms probeert men
door atmosferische effecten een stemming van onrust weer te geven. Deze tendens, die
met Poussin en Lorrain aanvangt, zal veel later in Turner een weerklank vinden. Ook
als in de periode van de romantische schilders buiten Frankrijk wanstaltige wezens
en schrikwekkende Cyclopen verschijnen, blijft men daar de verliefde Cycloop
prefereren boven de vijand van Odysseus en men beeldt hem heel conventioneel uit:
een iets grotere mens met een derde voorhoofdsoog. Hoe edel hij er zo uit kan zien,
bewijst Moreau. Redons Cyclopen zijn derhalve unieke beelden, die uit zijn
sensitieve geest te voorschijn zijn gekomen.
In zijn schitterende schilderij, ook wat kleuren aangaat, is alle aandacht gericht op
Polyphemus. Het staat lijnrecht tegenover het fresco van Raphael, waar alleen
Galatea van belang is. Na Redon sloeg de slinger weer terug. Het schilderij van
Denis is hiervan het bewijs.
Noten
1. VT. L. Roscher, Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, Leipzig 1884-
1937, II (1) kol. 1676-1690 s.v. Kyklopen.
2. Zeer uitvoerige lijsten van afbeeldingen met Polyphemus vindt men in: A. Pigler, Barockthemen,
Boedapest 1956. 2
3. Kenneth Clark, The Romantic Rebellion, Norwich 1975, pag. 67.
4. Tot dit succes vanaf de 17e eeuw draagt zeker bij het verschijnen in 1614 van een serie prenten
die de Imagines van Philostratus illustreerde (Matthieu Gillemot ed., Tableaux de platte
peinture des deux Philostrates, Parijs 1614), en wellicht ook de veel geprezen en nagebootste
herdersroman ‘Galatea’ van Miguel Cervantes, uitgegeven in 1611 te Parijs, waarin weliswaar
Polyphemus geen rol meer speelt en Galatea niets meer met de zeenimfte maken heeft, maar die
toch de belangstelling voor de gelijknamige Nereïde aangewakkerd kan hebben. Voor literaire
werken met het thema Acis, Galatea en Polyphemus, zie Heinrich Dörrie, Die schone Galatea,
München 1968, pag. 88-92.
5. Geciteerd door Jean Adhémar, La gravure originale au XVIII siècle, Parijs 1963, pag. 23.
6. J. K. Huysmans, L’Art moderne. Parijs 1883, pag. 53.
7. De afmetingen van Boulangers schilderij zijn zo aanzienlijk, dat het museum het opgerold in
zijn reserve bewaart en het niet kan fotograferen. Er bestaan geen afbeeldingen van. Ik heb mij
op de beschrijving ervan gebaseerd.
8. Jean Paladilhe en José Pierre, Gustave Moreau, Parijs 1971, pag. 156.
9. Louis Hautecoeur, Littérature et Peinture en France..., Parijs 1963, pag. 108.
10. Eliphas Levy, Fables et symboles avec leur explication. Parijs 1862, ‘L’Enchanteur et la Sultane’.
11. Sven Sandström. Le monde imaginaire d’Odilon Redon, Lund 1955, pag. 68.
53/109

De Cyclooppassage
in
James Joyce’s
Ulysses
C. van Boheemen-Saaf
Ieder tijdperk geeft zijn eigen kleur aan de klassieken. De goden van de Olympus
krijgen een Christelijk tintje in de middeleeuwen. In de voorstelling van de 19e eeuw
gedraagt een Romeins keizerlijk paar zich met Victoriaanse preutsheid. Er bevindt
zich in Rijksmuseum Kröller-Müller een schilderij van Odilon Redon getiteld ‘De
Cycloop’, (zie afb. pag. 46). Het beeldt een groot maar lief wezen uit, dat pathetisch
verdwaald lijkt in het Arcadische landschap waarboven zijn gezicht oprijst. Dit
aandoenlijke monster, dat ongeveer twintig jaar voor de Cycloop van James Joyce het
levenslicht zag, ademt een heel andere geest. De Cycloop van Joyce is agressief en
afstotend, die van Redon verliefd en aandoenlijk. De verschillen tussen deze twee
versies zijn niet terug te voeren tot het navolgen van verschillende bronnen, Ovidius
tegenover Homerus. Zelfs de voorkeur voor een visie op de Cycloop is een uiting van
de instelling van de auteur, en/of het tijdvak waarin hij of zij leeft. Dat Joyce de
Cycloop niet als een goedaardige anomalie zag zoals Reden, maar als het
verslindende monster ‘Oorlog en Agressie’, is kenmerkend voor de persoonlijke visie
van Joyce, maar berust ook op het historisch gegeven dat tussen 1898-1900 (de tijd
van Redons schilderij) en 1922 (publicatie van Ulysses), de Europese cultuur werd
geconfronteerd met oorlog en direct geweld: de eerste wereldoorlog, en de Ierse
onafhankelijkheidsstrijd van Pasen 1916. In feite behoren de beide versies van de
Cycloop dan ook tot verschillende cultuur-historische tijdvakken: enerzijds het
symbolisme (of zo u wilt het tijdperk van decadentie en ‘the aesthetic movement’)
van de late 19e eeuw, en het modernisme van de jaren twintig en dertig anderzijds.
Hoewel het symbolisme een duidelijke voorloper en component is van wat we als
modernisme aanmerken, zijn er belangrijke verschillen. De bespreking van de
Cycloop in Ulysses die hieronder volgt, wil niet alleen een beeld geven van de visie
van één auteur, maar ook van de complexiteit, de ‘self-consciousness’, de drang tot
experimenteren en het omverwerpen van heilige huisjes die de meer recente
stroming kenmerken.
Terwijl Joyce, zelf bijna blind ondanks herhaalde oogoperaties, in Parijs
voortploeterde aan zijn versie van de Cycloop, schreef Anatole France Le Cyclope, G.
Fauré een opera Penelope. Giraudoux had Elpenor al voltooid, en Guillaume
Apollinaire Les Mamelles de Tiresias. Klassieke motieven waren kennelijk in de mode.
Het was de Engelse dichter T. S. Eliot - die in zijn gedicht The Waste Land zelf ook
op de klassieken voortbouwde, die de reden daarvoor verwoordde in een artikel in
54/110

The Dial in 1923, getiteld ‘Ulysses, Order and Myth’. Eliot vindt Joyce’s gebruik van
de Odyssee ‘even belangrijk als een (natuur)wetenschappelijke ontdekking’; en vervolgt:
‘In using the myth, in manipiilating a continuous parallel between contemporaneity and
antiquity, Mr Joyce is pursuing a merhod which others must follow after him... It is
simply a way of controlling, of ordering, of giving a shape and a significance ïo the
immense panorama of futility and anarchy which is contemporary history’. (Deining,
pag. 270). Op de vraag of de moderne geschiedenis zo zinloos is als Eliot voorgeeft,
en op de heel andere ideeën die Joyce daarover had, kunnen we hier niet ingaan.
Belangrijk voor een juist begrip van de wijze waarop Joyce het Homerische epos
heeft nagevolgd zijn Eliot’s woorden ‘een continue parallel’. Wanneer men de roman
Ulysses (de gebruikelijke Engelse benaming voor Odysseus) opent na het lezen van de
titel, verwacht men een verhaal over deze held. Niets in de roman echter lijkt op het
eerste gezicht naar de klassieken te verwijzen, behalve een paar woorden Grieks geuit
door een vlerkerige student. De roman is zo anders dan het epos, dat we moeten
spreken van een herschepping, of van een vertaling van het klassieke gegeven in een
hedendaagse mythe, waarbij de structuur van het epos in zijn algemeenheid tot
leidraad heeft gediend. Joyce’s Ulysses is dan ook een roman die speelt in de
twintigste eeuw - om precies te zijn verhaalt hij de gebeurtenissen op één dag en één
plaats, het Dublin van 16 juni 1904. Er is een jongeman genaamd Stephen Dedalus
op zoek naar een vader (zoals Telemachos dit was), er is een oudere man, Leopold
Bloom (het equivalent voor Odysseus) wiens omzwervingen de lezer volgt, en er is
een - zeer ontrouwe - echtgenote, Molly geheten, die in bed wacht op de thuiskomst
van haar man. Zoals blijkt zijn de personages bij Joyce zeer vrij gekozen. Het zijn
onheroïsche, moderne ‘reïncarnaties’ van het klassieke voorbeeld. De overeenkomst
tussen epos en roman is alleen een kwestie van zeer vage structurele parallellen, niet
van gelijkenis in karakter, fysieke kwaliteiten enz.
Dat Joyce Homerus zo vrij - en voor sommigen aanstootgevend - herschreef, was
niet uit minachting, maar uit bewondering voor het epos. Wij weten dat hij het ‘the
most beautiful, allembracing theme’ noemde. Waaraan hij toevoegde ‘If is greater, more
human than that of Hamlet, Don Quixote, Dante, Faust. The rejuvenation of old Faust
has an unpleasant effect upon me. Dante lires one quickly, it is like looking at the sun. The
most beautiful, most human traits are contained in the Odvssey... I am almost afraid to
treat such a theme; it’s overwhelming’. (Ellman, pag. 416). In de passage waaruit deze
zinnen zijn genomen, beschrijft Joyce Odysseus verder als een pacifist, een vader,
een zwerver, een musicus en een artiest. Al deze rollen zijn ook kenmerkend voor
James Joyce zelf. Zijn herschepping van het epos als een roman over en voor onze
tijd, was een poging het universeel menselijke te belichten dat een Griekse held, een
Ierse auteur, en een heel gewone, heel zwakke burgerman uit Dublin gemeen
hebben. Mochten we, onder invloed van recente ontwikkelingen in antropologie en
sociologie, twijfelen aan het bestaan van iets dat men als ‘universeel menselijk’ zou
kunnen betitelen, dan nog geldt, dat de ideeën van Jovce moeten worden gezien in de
intellectuele context van de tijd waaruit zij stammen: de tijd van Jungs archetypen,
Freuds Oedipus-complex, Frazers noties over de structuur van mythen, enz. Hierbij
valt Joyce op door een totale afwezigheid van fascistoïde trekjes.
Al nam Joyce grote vrijheden met de Odyssee, hij ging in zijn voorbereiding zelf
heel nauwgezet te werk. Hij betreurde het, dat hij weinig Grieks kende, en
bestudeerde alles wat hij over Homerus te pakken kon krijgen. Zo ontdekte hij der
theorie van Victor J. Bérard dat de Odyssee van Semitische oorsprong zou zijn. Bij
nauwkeurige beschouwing zouden de plaatsnamen in het verhaal kunnen worden
teruggevonden door een Hebreeuws woord te zoeken dat op het Grieks leek. Dit
kwam Joyce goed te pas. Zijn held kreeg een joodse origine, en het thema van de
55/111

wandelende jood werd vervlochten met de omzwervingen van Üdysseus.
Hoe verschillend roman en epos ook mogen zijn, voor zichzelf had Joyce de,
overeenkomsten nauwgezet bedacht: de Cycloop zou een Ierse vrijheidsstrijder
worden, de speer van Odysseus de sigaar van Bloom, Nausicaa een jong meisje op het
strand, Circe een hoerenmadam, het Trojaanse paard een achteloze toespeling op de
paardenrennen, enz. Zoals ook uit de referentie aan het Trojaanse paard blijkt,
verwerkte Jovce in zijn versie van de Odyssee veel materiaal dat hij in andere bronnen
dan Homerus’ Odyssee vond. Ulysses is een composiet, die veel dankt aan Ovidius,
Dante, Shakespeare, en Charles Lamb’s Adventures of Ulysses.
Uiteindelijk werden de parallellen geformaliseerd in een structuurplan dat in zijn
complexiteit lijkt op de vervlechting van allegorische lagen in Dantes Divina
Commedia. Joyce’s Ulysses werd niet alleen een modern verhaal over een moderne?
versie van de Homerische held, het werd ook ‘the epic of two races (Israël - Ireland)
and at the same time the cycle of the human body as well as a little story of a day (life)’.
Alsof dit niet genoeg is, voegde Joyce hieraan toe: ‘It is also a kind of encyclopedia’
(Ellman, 186). Voor ieder van de achttien hoofdstukken werd een exact schema
ingevuld: tijd van handelen, de dominante symbolen, kleuren, attributen, de stijl
enz. Het negende hoofdstuk ‘Cyclops’ werd geschreven volgens het onderstaande
schema. Dit schema is het oudste schema dat wij kennen (een ander en later schema
kennen we uit Stuart Gilberts bespreking van Ulysses). Joyce stuurde dit schema op
21 december 1920 naar zijn vriend Cario Linati. Het zal duidelijk zijn dat Joyce het
niet als een keurslijf beschouwde tijdens het schrijven. Zo vinden we Galatea niet in
de roman terug, tenzij we haar vertegenwoordigd zien in Blooms mooie echtgenote
Molly, over wie in de kroeg verlekkerd en afgunstig wordt gesproken.
Titel Time Colour Persons Technic
Cyclops 5 - 6 Green Prometheus Surgery
No one
Ulysses
Galatea
Sense (Meaning) Organ Symbol
The Egocidal Muscles Nation: State
Terror Bones Religion: Dynasty
Idealisme: Exaggeration
Fanaticism: Collectivity
De plaats van handelen is een bruine kroeg in Little Britain Street Dublin, Barney
Kiernan’s genoemd, die er vandaag nog bijna net zo uitziet als in 1904. Het is tegen
vijf uur als het verslag begint. Ik zeg met nadruk ‘verslag’, omdat de lezer de
handeling niet op dramatische wijze krijgt voorgeschoteld. Wat er gebeurd is wordt
ons verteld door een anonieme verteller, die zijn eigen verhaal regelmatig
onderbreekt met opmerkingen die op het vertelmoment van toepassing zijn. Zo blijkt
uit zijn kermen tijdens het urineren dat hij waarschijnlijk aan gonorrhoe lijdt. De
belangrijkste personages in ‘Cyclops’, deze verteller en de ‘citizen’ die de Cycloop
verbeeldt, blijven naamloos (Joyce zet hier een traditioneel gegeven op zijn kop). Ik
zal daarom in dit artikel spreken van ‘de verteller’ en ‘de citizen’.
56/112

De verteller gaat met een vriend de kroeg in waar zich een gesprek ontspint dat hij
zo levendig weergeeft, en in een taal die zo gespierd en kernachtig is, dat we hem
tegen wil en dank bewonderen, al is hij een zeer onaangename persoon. Hij zit vol
met de roddel en achterklap van Dublin. Hij weet over niemand iets goeds te
melden, maar over eenieder de meest intieme details, en meest verholen schandalen.
Hoe hij aan zijn gegevens komt? Deze verteller, een Privé-journalist avant la lettre,
beschikt over het vaak niet nauwkeurige soort informatie dat via sleutelgaten of uit
prullebakken komt. Illusieloos en liefdeloos, ziet hij alleen het slechte in zijn
medeburgers. Zo wordt Bloom door hem aangeduid als die ‘kwebbelzuchtige
spekmuil’, en heeft diens vrouw Molly ‘billen als een balalaika’. Toch is zijn
karikaturale visie vaak beangstigend juist. In andere tijden, toen Ierland nog een
bloeiende eigen cultuur had, was een man met zo’n gave van het woord niet een
afgunstige, gemene kroegloper geworden, maar een dichter, of een beroepsverteller
aan het hof.
Met deze overweging raken we aan het thema waarover de citizen de mond vol
heeft: de Ierse onafhankelijkheid.
We’ll put force against force, says the citizen. We have our greater Ireland
beyond the sea (de V.S.). They were driven out of house and home ...and the
Times rubbed its hands and told the whitelivered Saxons there would soon be
as few Irish in Ireland as redskins in America. Even the grand Turk sent us
his piastres. But the Sassenach (de engelsen) tried to starve the nation at
home while the land was full of crops that the British hyenas bought and sold
in Rio de Janeiro. Ay, they drove out the peasants in hordes. Twenty
thousand of them died in the cotïinships. But those that came to the land of
the free remember the land of bondage. And they will come again and with a
vengeance, no cravens, the sons of Granuaile, the champions of Kathleen ni
Houlihan.
We zullen geweld tegenover geweld gebruiken, zegt de burger. We hebben ons Grootlerland
overzee. In het zwarte jaar 47 zijn ze van huis en hot’verdreven... en de Times wreef
zich in de handen en verkondigde de lafhartige Saksen dat er dra al even weinig Ieren in
Ierland zouden zijn als roodhuiden in Amerika. Zelfs de Grote Turk stuurde ons zijn
piasters. Maar de Saks probeerde de natie hier uit te hongeren terwijl het land overdekt
was met koren dat die Britse hyena’s opkochten en in Rio de Janeiro verkochten. Ja, met
hordes hebben ze de boeren verjaagd. Twintigduizend van hen zijn in die lijkkisten van
schepen omgekomen. Maar zij die het land van de vrijheid bereikten zijn het land van de
slavernij niet vergeten. En eens komen ze weer en hoe, geen lafaards, de zonen van
Granuaile, de voorvechters van Kathleen ni Houlian. (Vert. John Vandenbergh).
Al luistert niemand in de kroeg erg goed naar de citizen - ze hebben hem al zo vaak
gehoord, en hij overdrijft zo, hij spreekt zelfs een soort namaak-Iers tegen zijn hond -
het valt de lezer op dat de taal van de citizen steeds bloemrijker wordt, en de toon en
het ritme krijgt van de bijbelse profeten en Keltische mythen. Hoewel de citizen
misschien geen ongelijk heeft met zijn beschrijving van de Britse houding tijdens de
Ierse hongersnood, realiseert de lezer zich spoedig dat de citizen een gevaarlijk
heerschap is. Niet alleen is hij zelf heel groot, en opgezwollen door ziekte, maar hij
heeft ook een vervaarlijke hond. Zijn haat is kolossaal en zijn bitterheid gigantisch; en
in de loop van het verhaal zwelt hij verder op van woede en drank. Al is deze Cycloop
geen letterlijke holbewoner, hij bewoont een donker hol van een kroeg, waar hij wacht
tot iemand langs komt die hem een drankje aanbiedt. Hij is eenogig in symbolische zin:
hij ziet maar één kant van de Ierse zaak, en veroordeelt alles wat niet Iers is
blindelings. De Fransen zijn die ‘dansleraren’, de Duitsers ‘sausageeating bastards’, en
de Engelse beschaving haalt niet bij de Ierse: ‘Their syphilisation you mean’ says the
citizen. ‘To hell with them! The curse of a goodfornothing God light sideways on the
57/113

loody thicklugged sons of whores’ guts! Any civilisation they have they stole from us.
Tonguetied sons of bastards ghosts’.
Hun syfilisatie zal je bedoelen, zegt de burger. Ze kunnen naar de hel lopen? Dat de vloek van een
waardeloze God op die verrekte dikorige hoerekinderen moge neerdalen! Geen muziek en geen
schilderkunst en geen letterkunde die zelfs maar die naam waard zijn. Wat voor civilisatie ze bezitten
hebben ze van ons gestolen. Stemmetje spelende geesten van hoerekinderen. (Vert. John Vandenbergh’)
Wat de verteller ontbeert, idealisme, heeft de citizen in gevaarlijk overdreven
mate, maar les extrêmes se touchent.
In tegenstelling tot de Homerische Cycloop heeft de Joyceaanse graag gezelschap,
dan krijgt hij gratis drank. Dus wordt Bloem die buiten op de stoep op Martin
Cunningham staat te wachten, binnengehaald. Bloom drinkt niet, maar mengt zich
met enthousiasme in een discussie over het effect van de dood door ophanging op het
mannelijke sexuele orgaan. Op de hem kenmerkende wijze probeert Bloom het
’fenomeen’, zoals hij het noemt, op objectieve en populair-wetenschappelijke wijze te
verklaren. Ook over de andere onderwerpen die worden aangesneden: de martelaren
voor de Ierse zaak, mond- en klauwzeer, sport, met name boksen, blijkt Bloom over
veel feitelijke informatie te beschikken. Het irriteert de aanwezigen dat Bloom zoveel
weet en zo weinig drinkt. De citizen, die nog steeds geen drankje heeft gekregen,
zoekt ruzie. Bloom reageert met de opmerking ‘Some people can see the mote in others’
eyes but they can’t see the beam in their own’, waarop de citizen met het spreekwoord
komt: ‘There’s none so blind as the feller that won’t see’. Hoewel Bloom beter had
kunnen inzien dat zijn redelijkheid en objectiviteit een ergernis voor figuren als de
citizen en de verteller betekenen, blijft hij zichzelf. Wanneer iedereen als één man de
harde discipline in het Engelse leger afkeurt, onderbreekt Bloom met de vraag, ‘But
isn’t discipline the same everywhere? I mean wouldn’t it be the same here if you put force
against force?’ - waarmee hij de eerdere woorden van de citizen aanhaalt. De citizen,
nu echt boos, vraagt Bloom - die immers een joodse moeder heeft, wat zijn natie is.
Waarop Bloom antwoordt:
‘Ireland’, says Bloom, ‘I was bom here. Ireland... And I belong to a race too’,
says Bloom, ‘that is hated and persecuted. Also now. This very moment. This
very instant... But it’s no use’, says he. ‘Force, hatred, history, all that. That’s
not life for men and women, insult and hatred. And everybody knows that
it’s the very opposite of that that is really life’. ‘What?’ says Alt. ‘Love’, says
Bloom. ‘I mean the opposite of hatred’.
Ierland, zegt Bloom. Ik ben hier geboren. Ierland... En tevens behoor ik tot een ras, zegt
Bloom, dat gehaat en vervolgd wordt. Ook nu. Op ditzelfde ogenblik. Op ditzelfde
moment... Maar dat heeft geen zin, zegt hij. Geweld, haat, geschiedenis, al dat gedoe. Dat
is geen leven voor mannen en vrouwen, belediging en haat. En iedereen weet dat dit juist
het tegenovergestelde is van wat het leven werkelijk is. Wat dan? zegt Alf. Liefde, zegt
Bloom. Ik bedoel het tegenovergestelde van haat. (Vert. John Vandenhergh)
Bloom loopt meteen het café uit naar Martin Cunningham die inmiddels is
gekomen. Het gesprek in de kroeg gaat nu alleen nog over Bloom, zijn
onmannelijkheid en zijn vermeende gierigheid. Die komt in een nog schrijnender
daglicht te staan als iemand het gerucht verspreidt dat Bloom veel geld gewonnen zou
hebben op de paardenrennen. Terwijl Bloom en zijn vriend regelen dat een weduwe
financieel wordt verzorgd, wordt er binnen geroepen ‘pockers hanging down with gold
and silver. Mean bloody scut. Stand us a drink itself. Devil a sweet fear! There’s a jew
for you! All for number one. Cute as a shirhouse rat’.
Je zakken puilen uit van goud en zilver. Smerige verrekte krentenkakker. Zelf eens een rondje
geven. De ballen hoor! Daar is het een jood voor! Alles voor zichzelf. Zo link als een rat in ‘t
schijthuis.’ (Vert. Vandenbergh)
Als Bloom en Martin nietsvermoedend nog even binnenkomen, brult de citizen,
58/114

doelend op Blooms vermeende financiële meevaller, ‘Don’t tell anyone. It’s a secret’.
Bloom’s vriend ruikt onraad en trekt hem de deur uit naar een gereedstaand rijtuig.
De citizen roept ‘Three cheers for Israel!’, terwijl Bloom staande in het rijtuig nog
probeert uit te leggen: ‘Mendelssohn was a Jew, and Karl Marx, and Mercadante and
Spinoza. And the Saviour was a Jew and his Father was a Jew. Your God’.
‘He had no Father’, zegt Martin. ‘That’ll do now. Drive ahead’. ‘Whose God’,
schreeuwt de citizen.
‘Well, his uncle was a Jew’ zegt Bloom nog. ‘Your God was a Jew. Christ was a Jew
like me’. De citizen is buiten zinnen, en rent de kroeg in om een leeg koekblik te
halen. ‘By Jesus’ zegt hij, ’I’ll brain that bloody Jewman for using the Holy name. By
Jesus I’ll crucify him, so I will’. En zoals Odysseus een rotsblok achterna krijgt bij zijn
ontsnapping uit het hol van de Cycloop, krijgt Bloom het koekblik naar zijn hoofd
(merk ‘Jacobs’).
Als dit verhaal niet zo van toepassing was op de tegenwoordige ‘toestand van de
wereld’, zou het uitgesproken komisch zijn. Nu gaat het lachen niet van harte. Het
zal geen betoog hoeven dat de parallel tussen dit verhaal en de Odyssee voornamelijk
symbolisch is. De Cycloop wordt blind van woede om de woorden en de houding van
Bloom, niet door fysiek geweld. Er is weinig of geen echte handeling: de strijd speelt
zich af tussen twee verschillende zienswijzen, twee ideologische instellingen of
levenshoudingen. Het verblinde nationalisme van de citizen is geplaatst tegenover de
bedachtzame redelijkheid van Bloom. Een hoofd vol vooroordelen en gemeenplaatsen
contrasteert met het objectief wegen van feiten, de massamens met de enkeling,
machismo met vrouwvriendelijkheid, haat met liefde. Zoals ik al aan het begin van
het artikel schreef, is Joyce’s versie van de Cycloop een typisch moderne en
persoonlijke. Zijn vertaling van lichamelijk geweld in een woordenstrijd, is een blijk
van zijn eigen vredelievendheid. Maar tegelijk is het een fabel voor de twintigste
eeuw. Wat in Homerus letterlijk was, het oog, het kunnen zien, wordt bij Joyce
symbolisch - ‘Cyclops’ gaat over de balken in de ogen van hen die een zaak maar van
één kant bekijken.
Toch moeten we voorzichtig zijn met onze interpretatie van dit hoofdstuk. Bloom
mag dan de ‘held’ van het verhaal zijn, en de citizen het ‘monster’, maar als we onze
sympathie zo eenzijdig verdelen, maken we ons zelf schuldig aan de eenzijdige visie
van een Cycloop. Joyce bewonderde de dichter Blake die ‘one-eyed vision’ als
verderfelijk beschouwde. Hij doelde daarmee op materialisme en de afweer van
dialectiek. Bij nauwkeurig lezen van ‘Cyclops’ blijkt dat de auteur een al te eenzijdige
identificatie met Bloom, evenals de totale verwerping van de citizen, onmogelijk
heeft gemaakt. Ook deze personages worden van verschillende kanten belicht.
Joyce’s vriend, de schilder Frank Budgen noemde zijn techniek in dit hoofdstuk
‘cubistisch’, en omschreef deze benaming zo: ‘You first state one view of it and then
you draw it from another angle to another scale, and both aspects lie side by side in the
same picture’ (Budgen, pag. 153).
Joyce bereikt dit effect door de manipulatie van taal en stijl. Als in het verhaal een
onderwerp wordt aangesneden - een personage moet iets kopen bijv. - dan volgt het
taalgebruik het onderwerp. De behandeling wordt weergegeven in het vakjargon en
de stijl van een huurcontract. Betreft het een executie, dan zitten we midden in een
griezelverhaal, of in een medische verhandeling. Zegt iemand iets over een geest, dan
begint het verslag van een spiritistische seance. Het is net alsof de taal zelfde leiding
neemt in het verhaal, en uit het stramien van de plot wegbreekt als een op hol
geslagen paard. Het ‘Cyclops’-hoofdstuk heeft vele tientallen ‘terzijdes’, soms
meerdere bladzijden lang, in erkende stijlen die variëren van sprookjes, doktersroman
en sportjournalistiek tot Bijbel, geschiedschrijving en mythologie. Zo-wordt
59/115

Bloom’s ontsnapping die het hoofdstuk besluit gepresenteerd.
‘When, lo, there came about them all a great brightness, and they beheld the
chariot wherein He stood ascend to heaven. And they beheld Him in the
chariot, clothed upon in the glory of the brightness, having raiment as of the
sim, fair as the moon and terrible that tor awe they durst not look upon Him.
And there came a voice out of heaven, calling: Elijah! Elijah! And he
answered with a main cry: Abba! Adonai! And they beheld Him, even Him,
ben Bloom Elija, amid clouds of angels ascend to the glory of the brightness
at an angle fortyfive degrees over Donohoe’s in Little Green Street like a shot
off a shovel.
En ziet, een groot helder licht kwam om hen heen en ze zagen de wagen waarin Hij stond
ten hemel stijgen. En zij zagen Hem in de wagen, gekleed in de glorie van dat licht, en Zijn
gewaad was dat van de zon, schoon als de maan en zo verschrikkelijk dat ze uit vrees niet
tot Hem durfden opzien. En er kwam een stem uit de hemel, roepende: Elia! Elia! En hij
antwoordde met luider stemme: Abba! Adonai! En ze aanschouwden Hem Hemzelf, ben
Bloom Elia, te midden van wolken engelen opstijgen tot de glorie van dat licht met een
hoek van vijfenveertig graden boven de winkel van Donohoe in Little Green Street als een
kluit aarde van een schop. (Vert. John Vandenbergh)
De Bijbelse stijl wordt gesuggereerd door Blooms joodse nationaliteit; maar het
effect ervan op de lezer is ironisch. De overdrijving confronteert ons met onze eigen
idealisering van de arme achtervolgde Bloom. Door hem te beschrijven als een
Messias die ten hemel vaart, worden zowel Blooms onbewuste gedachten, als de
neiging tot heldenverering van de lezer bewust gemaakt. Immers, ook het blindelings
verafgoden van goede helden is voor Joyce ‘one-eyed vision’. De passage besluit dan
ook met een bathos: het doorprikken van de rhetorische inflatie met een plotselinge
terugkeer naar een straat in Dublin, en de manier waarop daar gesproken wordt.
Als we er ons eenmaal van bewust zijn dat de personages in het hoofdstuk niet
zwart of wit zijn, maar allemaal gevlekt, wordt er een andere lezing van Joyce’s
interpretatie van het klassieke motief van de Cycloop mogelijk. In een brief aan Cario
Linati van 1920 schrijft Joyce dat ‘each episode is so to say one person although it is
composed of persons - as Aquinas relates of the Angelic hosts’ (Kenner, pag. 101).
Volgens mijn woordenboek betekent Polyphemus ‘veel sagen kennend en verhalend’.
Dit is zeker van toepassing op het hoofdstuk als geheel. Bij het doorlezen zijn de taal,
de vulgaire stijl, het rhetorisch geweld, de vele terzijdes, veel meer in het oog
springend dan de handeling. Taal is de handeling. Het hoofdstuk gaat over taal en
stijl: de invloed van cliché’s, de maatschappelijke connotaties van stijl, het geweld
van bepaalde rhetorische vormen. De Polyphemus van Joyce is dus niet alleen de
breedsprakige citizen. Het is het hele pantomimische hoofdstuk uit Ulysses zelf, dat
met zijn gezwollen, blindelings voortrazende rhetoriek de lezer dreigt te verpletteren
onder verbaal geweld.
Dat deze lezing strookt met de ideeën van Joyce wordt bevestigd door zijn
belangstelling voor de plannen van de componist George Antheil. Deze wilde een
electrische opera opvoeren met de ‘Cyclops’-episode als libretto. Het orkest zou
twaalf electrische piano’s hebben, gekoppeld aan een dertiende, slagwerk, xylofoons,
en verschillende blaasinstrumenten. Alles zou op topsnelheid worden afgedraaid,
met crescendo’s en descrescendo’s naar gelang het aantal actieve piano’s. Het koor,
verborgen in de orkestbak, zou zingen in microfoons die uitkwamen in luidsprekers
op het toneel, terwijl het corps de ballet het verhaal in pantomime opvoerde. Helaas
stelde Antheil Joyce teleur door de opera niet te voltooien. Als bevestiging van het
feit dat de ‘Cyclops’-episode in zijn geheel ook bedoeld is als een weergave van de
idee van een Polyphemus, is Joyce’s enthousiasme voor AntheiPs plannen genoeg.
60/116

Verantwoording
Budgen, Frank. James Joyce and the Making of Ulysses. Bloomington: Indiana Univ. Press, 1960.
Deming, R. H. James Joyce: The Critica! Herhage I. London: Rouledge & Kegan Paul, 1970.
Ellman, Richard. Ulysses on the Liffey. New York: Oxford Univ. Press, 1972.
Ellman, Richard. James Joyce. New & Rev. Ed., Oxford: Oxford Univ. Press, 1982.
French, Marilyn. Het Boek als Wereld: Inleiding tot James Joyce ‘s Ulysses. Vert. P. Verhagen.
Amsterdam: Meulenhoff, 1982.
Joyce, James. Ulysses. 1922; rpt. New York: Random House, 1961.
Kenner, Hugh. Ulysses. London: Allen & Unwin, 1980.
CYCLOPIE
Cyclopie (v. Gr. Kukloops = eenogige reus) is een misvorming, waarbij
slechts één lidspleet met één oog of twee vergroeide ogen in het midden van
het gezicht zijn gevormd. Boven dit ene oog bevindt zich een enigszins
slurfvorming uitgroeisel. Inwendig heeft de cycloop zeer grote ontwikkelingsstoornissen
van de grote hersenen en vaak ook van andere organen.
De zeer zeldzame afwijking is niet met het leven verenigbaar. Zij ontstaat
zeer vroeg tijdens de embryonale ontwikkeling.
(Grote Winkler Prins dl. VI, 1968, pag. 108).
HANDICAP
De leraar natuurkunde legt uit: ‘Om goed afstand te kunnen schatten moet
men twee ogen hebben. De Cycloop, die maar één oog had, wierp dan ook mis,
toen hij een rotsblok gooide naar het schip van Odysseus’. Een jongen uit de
klas merkt op: ‘Mijnheer, de Cycloop was toch al blind gemaakt door
Odysseus?’ Daarop zegt de leraar: ‘Juist, jongen, dat kwam er nog bij’.
(Met dank aan Prof. Dr. J. H. Waszink).
MICROPHILOLOGIE
Gruwelijk vittersgespuis, grammatici, zure figuren,
boekenwurmen, gebroed vers uit Zenodotus’ nest,
troep van Callimachus, ja, met wie jullie trots paraderen
(maar op een ander moment krijgt hij een veeg uit de pan),
voegwoordenvossen, die zwelgen in woorden als ‘Gij’ en ‘Ulieden’,
worstelen met het probleem: ‘Had Polyphemus een hond?’,
ga maar je leven lang door met het gooien van modder naar and’ren,
maar laat het wat mij betreft uit zijn met vuilspuiterij.
(Anthologia Graeca XI, 321, Philippos; vert. W. H. Mineur)
61/117

Antieke
Cultuur
Lesmateriaal
Aan steeds meer scholen voor voortgezet onderwijs in Nederland verschijnt in de eerste en/of
tweede klas de leergang ‘Antieke Cultuur’, ook wel ‘Oudheidkunde’ genoemd. De cursus is erop
gericht alle leerlingen te laten kennis nemen van aspecten van de antieke cultuur. Het vak is
geïntroduceerd vanuit de gedachte dat datgene wat de Oudheid aan belangrijks te bieden heeft, niet
voorbehouden behoeft te blijven aan de leerlingen die de barrière van de talen Latijn en Grieks
kunnen en willen nemen.
Scholen die een dergelijke leergang aan hun leerlingen willen aanbieden, staan voor de taak zelf
materiaal te maken; in Nederland is landelijk vrijwel geen materiaal beschikbaar. Over de
uitgangspunten is men het wel eens. Tot de doelstellingen van zo’n cursus behoren:
— de leerlingen vertrouwd te maken met de belangrijkste aspecten van de leefwereld van de
oudheid;
— bij de leerlingen het besef ontwikkelen dat er een relatie bestaat tussen de wereld van de
klassieke oudheid en onze wereld.
Hier volgt een specimen van vier lessen Antieke Cultuur in de onderbouw, met als onderwerp ‘De
Cycloop’. Het materiaal bestaat uit:
— informatie, die geleerd en overhoord kan worden;
— opdrachten, die de leerlingen confronteren met ‘Cyclopische elementen’ in het huidige
taalgebruik;
— opdrachten, die erop gericht zijn de leerlingen goed te leren kijken,
— verhalende gedeelten (in het geval van de Cycloop is het verhaal kant en klaar geleverd door
Homerus);
— opdrachten, die de creativiteit van de leerlingen prikkelen.
Een mogelijke opbouw van de vier lessen ziet er alsvolgt uit:
1. Inleiding in het thema; Cyclopen als kinderen van de Aarde en als helpers van Hephaistos;
opdrachten 1 t/m 4.
2. Bespreking opdrachten 1 t/m 4; opdrachten 5 t/m 7; bespreking.
3. Het verhaal van Homerus, eerste deel opdrachten.
4. Tweede deel opdrachten; fragment Vergilius; afronding.
KINDEREN VAN DE AARDE
In het begin was er een leegte. Chaos genaamd. Uit de leegte kwam de Aarde voort,
Gaia, die de Hemel (Ouranos) en de Zee (Pontos) voortbracht. Ouranos en Gaia
huwden en brachten kinderen voort. Titanen (reuzen), Hekatoncheiren (reuzen met
100 armen) en Cyclopen (reuzen met één oog). Vader Ouranos vond die reuzen met
62/118

100 armen en met één oog zó afschuwelijk, dat hij hen letterlijk onder de grond
stopte: hij verwees hen naar de Onderwereld.
Maar moeder Gaia kreeg medelijden en spoorde de Titanen aan om hun broers te
hulp te komen. Onder leiding van de jongste der Titanen, Kronos, werd Vader
Ouranos verjaagd. Bij dat gevecht verwondde Kronos zijn vader met een sikkel; uit
het bloed dat vloeide ontstonden weer nieuwe reuzen en Wraakgodinnen. De reuzen
(de Giganten) hadden slangen als voeten en de Wraakgodinnen (Furiën) waren
angstaanjagende oude vrouwen die misdadigers geen rust lieten.
Het bloed van Ouranos riep om wraak: ‘Eens zal ook jouw zoon je van de troon
verstoten’, werd aan Kronos voorspeld. Om het zekere voor het onzekere te nemen
verslond Kronos al zijn kinderen, meteen na de geboorte. Zo waren al vijf kinderen
in de maag van hun vader verdwenen, toen moeder Rhea bij de geboorte van het
zesde kind (Zeus) een list bedacht. Zij gaf haar man een steen in plaats van het kind
en liet het jongetje Zeus in het geheim opgroeien.
Toen Zeus groot en sterk was - en dat was al gauw -, dwong hij Kronos een
braakmiddel in te nemen. Dat werkte. In omgekeerde volgorde en springlevend -
want goden zijn immers onsterfelijk - kwamen de vijf andere kinderen te voorschijn.
Nog één keer werd de godenwereld het toneel van een vreselijke strijd. Zeus
bevrijdde de Cyclopen (die weer in de onderwereld waren opgesloten) en met hun
hulp en de hulp van zijn broers versloeg hij zijn vader Kronos en diens Titanen.
Toen tenslotte de Giganten in opstand kwamen en twee bergen op elkaar stapelden
om de Olympus te bestormen, overwon Zeus opnieuw en werd definitief
alleenheerser in het godenrijk. Zijn zuster Hera werd zijn vrouw.
Opdracht l
Noem de eerste doe godenparen uit de Mythologie:
1. ................................................................ en ................................................................
2. ................................................................ en ................................................................
3. ................................................................ en ................................................................
Opdracht 2
Noem de drie grote gevechten die plaats vonden in het begin van de godengeschiedenis:
1. ................................................................ en ................................................................
2. ................................................................ en ................................................................
3. ................................................................ en ................................................................
63/119

Opdracht 3
Probeer eerst zelf een omschrijving te geven voor de volgende ivoor den; schrijf dat op na a.
Zoek dan de betekenis op in een woordenboek of een encyclopedie; schrijf die over na b.
l. Gigantisch a. ................................................................
b. ................................................................
2. Titanenstrijd a. ................................................................
b. ................................................................
3. Furieus te keer gaan a. ................................................................
b. ................................................................
4. Een ‘furie’ a. ................................................................
b. ................................................................
5. Hieronder zie je een plaatje van ‘Cyclopische Bouw. Wat zou daarmee bedoeld
worden (a)? Zoek de uitleg op in een woordenboek of een encyclopedie (b).
a. ................................................................
b. ................................................................
DE HELPERS VAN HEPHAISTOS/VULCANUS
In latere verhalen zijn de Cyclopen de helpers van de smid van de goden,
Hephaistos (Latijn: Vulcanus). De smederij van de goden bevond zich in een vulkaan,
waarvoor vooral de Etna op Sicilië werd aangewezen. Allerlei wapens werden
gemaakt, ook de bliksem waarmee Zeus (Latijn: Jupiter) uitgerust werd. Omdat Zeus
de Cyclopen uit de onderwereld had bevrijd, waren ze hem graag terwille.
De oude Grieken verklaarden de natuurverschijnselen die ze meemaakten door
invloed van goddelijke activiteiten. Zo werd de werking van een vulkaan verklaard
door de bezigheden in de goddelijke smederij. De gloeiende massa’s lava waren het
vuur en de gloed van de smederij, het gerommel in de berg was het gedreun van de
hamerslagen van de Cyclopen.
64/120

Opdracht 4
Veel en ree! later - als de mensen niet meer zo geloven in de verhalen over hun goden -
beschrijft de Romeinse dichter Lucretius de vulkaan de Etna. Lees de tekst door en
beantwoord de vragen,
(Lucretius, De Rerum Natura, VI. 680-702).
Nu zal ik uiteenzetten hoe het vuur plotseling in beweging komt en uit de uitgestrekte vuurmonden
van de Aetna naar buiten blaast. In de eerste plaats is de hele berg hol; hij steunt op grotten van
graniet. In alle grotten is lucht en wind, want lucht wordt wind, als hij in beweging wordt gezet. Als
de wind warm wordt en al het gesteente eromheen en de aarde, waar hij maar langs komt, verhit en
als hij daaruit een vuur slaat - heet met snelle vlammen -, dan komt hij omhoog en schiet hoog op
uit de vulkaan.
Over grote afstand voert hij hitte met zich mee, overal verspreidt hij as, alles hult hij ineen dichte
rook. Ongelooflijk zware rotsblokken stoot hij uit; daaruit blijkt de kracht van de luchtstroom. Voor
een groot deel breekt de zee zijn golven op de wortels van die berg en zuigt zijn branding terug.
Vanuit deze zee reiken grotten tot diep onder de vulkaan.
Hier dringt de wind diep in door vanuit de open zee en blaast dan naar buiten, vlammen
verheffend en rotsblokken en wolken zand met zich meevoerend. Want op de top van de vulkaan zijn
kraters, zoals de mensen daar zeggen; wij noemen dat keel of mond.
1. Waardoor ontstaat volgens Lucretius het vuur in de vulkaan?
2. Waarmee is ‘de wind’ van Lucretius te vergelijken in een smederij?
3. Zoek op wal ‘krater’ oorspronkelijk in her Grieks betekende.
Waarom wordt de ‘mond’ van een vulkaan ‘krater’ genoemd?
4. Waarmee zou de ‘krater’ van een vulkaan vergeleken kunnen worden in een smederij?
5. Zoek op hoe tegenwoordig een vulkaanuitbarsting wordt verklaard.
Opdracht 5
Het woord Cycloop is Grieks en is opgebouwd uit twee andere woorden: kuklos (rond)
en ops (oog). Zijn naam betekent dus letterlijk ‘rond-oog’. En dat is meteen het
voornaamste kenmerk: Cyclopen hebben één groot rond oog, meestal midden op hun
voorhoofd afgebeeld.
De stam van het woord kuklos (rond) vinden we in veel woorden van de moderne
talen terug. Dat gebeurde via het Latijn, waar de Griekse stam kukl- geschreven
werd als cycl-. Ken je de volgende woorden?
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
1. Reus met 1 oog
2. Kringloop
3. Fiets (Engels)
4. Fiets (Frans)
5. Wielersport
6. Veldrit voor wielrenners
7. Rondzendbrief van de Paus van Rome
8. Het weer in omloop brengen van oud
materiaal
9. Wervelstorm
10. Kring van eilanden in de Griekse Zee
11. Reeks boeken waarin in alfabetische volgorde
de ronde wordt gedaan langs allerlei
vormen van kennis.
65/121

Opdracht 6
Maak een tekening van een Cycloop, als reus of als helper in de smederij.
Opdracht 7
Maak een tekening van een van de Hekatoncheiren of van een Gigant of van een van de
Furiën.
ODYSSEUS EN ZIJN MAKKERS BIJ EEN CYCLOOP
Het beroemdste verhaal dat over een Cycloop verteld wordt, is het verhaal van
Odysseus en zijn makkers die in handen vallen van een Cycloop, in dit geval de
vervaarlijke Polyphemus, zoon van de zeegod Poseidon. De Griek Odysseus heeft
deelgenomen aan de oorlog tegen Troje en is op weg naar huis. Op zijn tocht belandt
hij op het eiland van de Cyclopen. Homerus vertelt.
(Vertaling: Dr. Jan van Gelder, De Terugkeer van Odysseus, Amsterdam, 1976)
Aankomst bij de grot
Na deze woorden ging ik aan boord en beval mijn bemanning ook scheep te gaan en de kabels los
te gooien. Onmiddellijk volgden zij mijn bevel op en zetten zich aan de dollen; in hun gewone rijen
gezeten sloegen zij met hun riemen de grijze zee. Toen wij, na een korte tocht, het land genaderd
waren, zagen wij op een uitloper van de kust, dichtbij de zee, een hoge grot, in de schaduw van
laurierbomen. Deze diende tot stal voor talrijk kleinvee, schapen en geiten. Er omheen lag een
ruimte, afgezet met een hoge muur van in de grond gegraven stenen, lange pijnbomen en eiken met
hun trotse kruinen. Dit geheel was de woning van een reus, die volkomen op zichzelf woonde,
tussen zijn vee. Hij bemoeide zich niet met zijn soortgenoten, maar leefde alléén, als zijn eigen god
en rechter, een ontstellend monster, dat niets had van een fatsoenlijk broodeter; hij leek een bosrijke
top in de hoge bergen, die zich aftekent tegen de lucht, boven de andere uit.
Wij gingen aan land en ik beval mijn trouwe volgelingen de wacht te blijven houden bij het schip;
maar de twaalf beste koos ik uit om mij te vergezellen. Op deze expeditie nam ik een geiteleren zak
mee, gevuld met donkerrode, volle en zachte wijn, die ik gekregen had van Maron, Euanthes’ zoon,
priester van Apollo, de beschermgod van Ismaros. Ik had hem namelijk, uit eerbied voor zijn
priesterlijke staat, gespaard, en ook zijn zoon en zijn vrouw, met wie hij woonde in een lommerrijk
domein van Apollo. Die man gaf mij kostbare geschenken, gouden sieraden tot een gewicht van
zeven talenten, een massief zilveren mengvat en dan die wijn. Volle twaalf kruiken had hij gevuld
met die loutere, milde drank, werkelijk een godendrank! Geen van de slaven of slavinnen in zijn huis
kende het bestaan ervan; alleen hijzelf, zijn vrouw en de huishoudster. Wanneer zij hem dronken,
goot hij één volle beker wijn bij twintig maten water, en een verrukkelijke geur, met niets te
vergelijken, steeg op uit het mengvat. Dan zou men niet graag bij het inschenken worden
overgeslagen! Daarvan droeg ik dus een zak vol bij mij en bovendien een zak met proviand. Want ik
had er al een voorgevoel van, dat wij een man gingen bezoeken, die beschikte over een ontzaglijke
kracht zonder beschaving, wars van alle verplichtingen tegenover mensen en goden.
Opdracht 8
Schrijf drie zinnen over waarin Homerus de Cycloop beschrijft.
Opdracht 9
Welk middel van bestaan heeft de Cycloop? Schrijf de zin(nen) uit de tekst over waarop je
je baseert.
Ontmoeting met de Cycloop
Snel kwamen wij bij de grot. Hem troffen we niet thuis; blijkbaar was hij met zijn kudden op de
66/122

weideplaats. Wij gingen naar binnen en inspecteerden alles. Planken langs de wanden bogen door
onder het gewicht van grote kazen. In hokken stonden lammeren en bokjes dicht op elkaar; de
oudste, de middensoort en de allerjongste waren apart van elkaar opgesloten. Al het vaatwerk,
emmers en troggen, waarin hij gewoon was te melken, vloeide over van wei. Mijn mannen smeekten
mij om gauw terug te gaan en alleen een paar kazen mee te nemen. Ik aarzelde. Zij stelden voor de
lammeren en de bokjes uit hun hokken naar het schip te drijven en weg te varen. Ook daar wilde ik
niets van horen - helaas, het zou ons groter voordeel hebben gebracht! Ik was er nieuwsgierig naar
de man zelf te zien; misschien zouden wij nog iets van hem krijgen... Maar toen hij zich vertoonde
bleek hij geen vriendelijk gastheer voor mijn volgelingen!
Dus maakten wij een vuur, waarin wij voor de goden wat kaas verbrandden, om vervolgens ook zelf
van zijn kaas te eten. Na de maaltijd bleven wij in de grot op hem zitten wachten. Eindelijk kwam
hij er aan met zijn kudde. Hij droeg een geweldige last droog hout voor het koken van zijn’
avondmaal. Met een smak gooide hij die de grot in en wij stoven verschrikt weg naar de achterwand.
Maar hij dreef zijn vette kleinvee de spelonk in, dat wil zeggen, de dieren die gemolken moesten
worden; de rammen en bokken liet hij buiten, in de hoog omheinde hof. Vervolgens tilde hij een
grote, een overweldigend grote steen hoog op en sloot daarmee de ingang af. Met geen
tweeëntwintig stevige, vierwielige wagens had men die steen kunnen verplaatsen; zo’n enorme,
steile rots diende hem tot voordeur. Hij ging zitten om zijn schapen en mekkerende geiten te
melken, zeer ter zake kundig, waarna hij onder elk dier een jong zette. Van de blanke melk stremde
hij de helft en voegde die in gevlochten manden bij zijn voorraad; de andere helft deed hij in
emmers, om als hij dorst had, en bij het avondmaal te drinken. Nadat hij deze werkzaamheden vlot
had verricht, stak hij een vuur aan - en toen zag hij ons.
‘Hei, bezoekers!’ riep hij. ‘Wie zijn jullie? Waarvandaan zijn jullie komen aanvaren? Drijven jullie
handel of zwalk je zo maar rond, als rovers, die de zee afzwerven, terwijl ze hun eigen leven op het
spel zetten en andere lui kwaad doen?’
Zo sprak hij en wij voelden ons inwendig gebroken door de angst voor zijn zware stem en zijn
reusachtige gestalte. Toch vond ik moed om hen te antwoorden: ‘Wij zijn Grieken, van Troje op
weg naar huis; door velerlei winden altijd weer uit de koers geslagen, zijn wij, na een zwerftocht over
de grote diepte van de zee, hier aangekomen. Blijkbaar heeft Zeus het zo gewild. Gij ziet in ons
krijgsvolk van Atreus’ zoon Agamemnon, wiens roem onder de hemel nu wel het grootste is: zo’n
ontzaglijke stad heeft hij verwoest en zoveel mannen vonden door hem hun dood. Wij, echter, tot uw
knieën gekomen, smeken u, of gij ons misschien als uw gasten wilt ontvangen of, zonder zover te
gaan, ons misschien iets wilt geven van wat vreemdelingen gewoonlijk krijgen. Denk aan de goden,
edele heer. Wij zijn uw smekelingen, en Zeus is de beschermer van smekelingen en vreemdelingen,
hij, de Begeleider, die hen vergezelt en wil dat men hen respecteert’.
Opdracht 10
Veel afbeeldingen van de Cycloop geven de scène van de blind-making weer; in het verhaal
zijn we nog niet zo ver, maar in de afbeeldingen is dit gegeven niet te vermijden.
Waarvoor zou de standaard (rechts) dienen? Geef de zin uit de tekst die hierbij past.
Afb. 1. Detail van Aristonothos-krater uit Cerveteri. Midden 7e eeuw v.Chr. Rome, Conservatorenpaleis.
67/123

Opdracht 11
Afb. 2. Vloermozaiek in kamer 27 van de villa in Piazza Armerina (Sicilië). Eind 3e eeuw.
Bekijk bovenstaand plaatje goed:
- beschrijf de grot;
- wat doet de Cycloop?
- wat doet Odysseus?
De eerste slachtoffers
‘Je bent een sukkel, vreemdeling’, klonk zijn meedogenloos antwoord, ‘of je komt van ver weg, als je
mij vermaant de goden te vrezen of uit hun buurt te bliiven. De Cyclopen bekommeren zich niet om
de aegisdragende Zeus en evenmin om de andere gelukzaligen, omdat wij, waarachtig! veel sterker
zijn. Nooit zou ik jou of een van je mannen sparen om de haat van Zeus te ontlopen; ik doe wat mij
lust. Vertel mij liever waar je je schip hebt gelaten, op het eind van de landtong of hier dichtbij? Dat
zou ik wel eens willen weten’.
Hij probeerde natuurlijk mij uit te horen, maar ik was hem te slim af en antwoordde: ‘Mijn schip
werd verbrijzeld door de aardschokker Poseidon, die het op de rotsen wierp, verweg van de kust van
uw land. Hij liet ons op een hoge klip lopen; de wind uit zee bracht ons daarheen. Maar mijn
mannen en ik ontkwamen aan de afgrond van de dood’.
Op deze woorden van mij bleef hij grimmig zwijgen. Plotseling sprong hij overeind, greep twee
van mijn volgelingen met een graaiende beweging van zijn handen, en sloeg ze met hun hoofden
tegen de grond als jonge honden. De inhoud van hun schedels liep over de vloer. Nadat hij ze in
stukken had gesneden, bereidde hij ze tot een avondmaal; alles verslond hij, zoals een leeuw in de
bergen vreet: ingewanden, vlees, de beenderen met het merg; niets liet hij over. Huilend hieven wij
onze handen op tot Zeus, maar wij moesten die bestialiteit machteloos aanzien. Toen de Cycloop
zijn grote buik gevuld had met mensenvlees en daarna volle melk had gedronken, lag hij, zo lang als
hij was, bij ons in de grot, midden tussen zijn vee. En bij mijn fiere Zelf vroeg ik mij af, of ik hem
68/124

niet zou besluipen, het scherpe zwaard van mijn zijde trekken, op de tast zoeken naar zijn lever
onder het middenrif, en toestoten... Een nadere overweging hield mij hiervan terug. Het zou
immers een jammerlijke dood betekend hebben, omdat wij nooit de ontzaglijke steen, die hij voor de
hoge ingang had gelegd, zonder werktuigen hadden kunnen wegnemen. Zo wachtten wij steunend
van ellende op de goddelijke Dageraad.
Zodra de Dageraad, vroeg in de morgen, de hemel had roze gekleurd, stak hij een vuur aan. Zeer
ter zake kundig molk hij de schapen die zijn trots uitmaakten, waarna hij onder elk dier een jong
zette. Maar zodra hij deze werkzaamheden vlot had verricht, greep hij weer twee van mijn mannen
en bereidde zijn ontbijt. Toen hij daarmee klaar was, leidde hij zijn vette vee de grot uit, nadat hij de
grote deur-steen zonder moeite had weggenomen. En hij deed hem ook weer voor de ingang, zoals
iemand de deksel doet op een pijlkoker. Met druk gefluit dreef hij zijn kudde de bergen in, die
Cycloop, maar ik was er ook nog en dacht al na over een manier om hem te verslaan; ik wilde mij
wreken en bad dat Athene mij roem zou verlenen.
Opdracht 12
‘Alles verslond hij, zoals een leeuw in de bergen vreet: ingewanden, vlees, de beenderen
met het merg, niets liet hij over’.
- Geef van afb. 3 (hieronder) en afb. 4 (volg. pag.) aan, hoe de maker deze tekst uitbeeldt.
- Verklaar het verschil in de wijze waarop Odysseus is afgebeeld.
Afb. 3. Detail van Lakonische schaal. Derde kwart 6e eeuw v.Chr. Parijs. Nationale Bibliotheek.
De list
Het volgende plan leek mij het best. Ik kwam er op door een grote knuppel van de Cycloop, de
nog groene stam van een olijf, die bij een van de hokken lag. Hij had hem afgesneden om te drogen
en dan als stok te gebruiken. In onze ogen leek hij groot genoeg voor de mast van een zwart schip
met twintig roeibanken, een breed vrachtschip, dat de hoge zeeën bevaart; van zo’n mast leek hij ons
de lengte en dikte te hebben. Ik hakte er een stuk af ter grootte van een vadem en liet dit door mijn
mannen glad maken. Toen zij klaar waren hakte ik aan onze paal een puntig uiteinde, dat ik
verhardde in de vlammen van het vuur. Het zo verharde instrument verborg ‘ik goed onder de mest,
want er lag daarvan een ongelooflijk dikke laag door de hele grot heen. Daarna beval ik de anderen
erom te loten, wie met mij het waagstuk zouden moeten ondernemen de paal op te tillen en in zijn
oog te boren, wanneer de zoete slaap hem bevangen hield. Het lot weest juist hen aan, die ikzelf zou
hebben gekozen, vier mannen bij wie ik mij als vrijwilliger aansloot.
69/125

Afb. 4. Schildering van Pellegrino Tibaldi (1527-1596) in de Universiteit (voorheen Palazzo Poggi) van
Bologna.
In de avond kwam hij aan met zijn dikwollig vee. Onmiddellijk dreef hij al zijn vette beesten de
brede grot in; géén ervan liet hij buiten, in de ruimte die met een hoge omheining was afgesloten;
misschien had hij een voorgevoel, misschien ook bracht een god hem ertoe. Vervolgens tilde hij de
grote deur-steen hoog op en sloot daarmee de ingang af. Hij ging zitten om zijn schapen en
mekkerende geiten te melken, zeer ter zake kundig, waarna hij onder elk dier een jong zette. Maar
zodra hij deze werkzaamheden vlot had verricht, greep hij weer twee van mijn mannen en bereidde
zijn avondmaal. Toen ging ik voor de Cycloop staan met een tobbe donkerrode wijn in mijn handen,
en ik sprak hem aan: ‘Kijk eens, Cycloop; heb je geen zin in een tobbe wijn na je maaltijd
mensen vlees? Dan kun je nog eens proeven wat voor drank wij aan boord hadden. Ik had voor jou
een zak vol meegebracht, in de hoop dat je ons zou beklagen en naar huis laten gaan. Maar ik zie wel
in dat er niets met je te beginnen valt. Je bent een beetje al te origineel! Wie zal er ooit nog bij je
komen uit de hele, grote wereld, als je zo volkomen anders optreedt dan ieder ander?’
Zo sprak ik. Hij nam de tobbe en dronk haar leeg. Hij vond de volle, zachte wijn verschrikkelijk
lekker en vroeg om meer. ‘Geef mij er nog een, als je blieft’, zei hij, ‘en vertel me eerst je naam. Dan
zal ik je een gastgeschenk geven waar je plezier van zult hebben. Want ook het land van de Cyclopen
brengt, behalve koren, wijndruiven voort en de regen van Zeus maakt hun trossen vol, maar dit is
een proefje van ambrozijn en nectar door elkaar’.
Nadat hij zo gesproken had, gaf ik hem nog eens van de fonkelende wijn. Driemaal bracht ik hem
een tobbe vol en driemaal dronk hij die leeg in zijn dwaasheid. Maar toen de wijn hem naar het
hoofd was gestegen, zei ik met honingzoete vriendelijkheid tot hem: ‘Cycloop, je hebt naar mijn
naam gevraagd. Nu, onbekend is die niet, en ik zal je hem vertellen. Dan moet jij me dat
gastgeschenk geven, zoals je beloofde. Mijn naam is Niemand. Vader en moeder en al mijn mannen
noemen mij zo: ‘Niemand’.’
Zo sprak ik en ik hoorde zijn meedogenloos antwoord: ‘Niemand zal ik het laatst opeten en eerst al
zijn volgelingen; dat geschenk krijg je van mij, waarde gast!’.
70/126

Opdracht 13
- Op twee punten is onderstaande afbeelding niet in overeenstemming met de tekst. Geef
dat aan.
- Op welk van de voorgaande afbeeldingen is één van die twee punten wél goed
weergegeven?
Afb. 5. Detail van Caeretaanse hydria, 530-520 v.Chr. Rome, Villa Giulia.
De aanval
Onmiddellijk na deze woorden zakte hij achterover. Zo bleef hij liggen in de greep van de slaap,
die albedwinger; alleen zijn kop was zijdelings op een wang gedraaid. Uit zijn keel liep wijn, en
brokken mensenvlees: de dronkenschap was hem te veel. Toen stak ik onze paal diep in de as van het
vuur, om hem warm te maken. Al mijn mannen sprak ik moed in, want nu moest niemand bang
worden en weigeren mee te doen. Juist op het moment, dat de olijfstam, al was het nog sappig hout,
vlam zou vatten, en door de as heen, rood gloeide, trok ik hem uit het vuur en droeg hem naar de
Cycloop. Mijn volgelingen kwamen om mij heen staan; een god gaf hun de grote moed daartoe. Zij
namen de paal van mij over, met zijn puntig uiteinde, en drukten die op het oog. Ik, mij schrap
zettend tegen het stompe achtereind, draaide hem om en om, zoals een scheepstimmerman zijn boor
draait in een balk - de knechts, aan weerskanten staande, houden de boor in rotatie, met riemen die
lopen onder de plaats waar hun meester het instrument hanteert, en de boor draait en draait - op die
manier boorden wij onze paal met de gloeiende punt in het oog van dat monster. Het bloed
stroomde om de gloeiende punt; de hitte van de brandende oogappel verzengde hem oogleden en
wenkbrauwen; de oogwortels sisten. Zoals wanneer een smid een grote bijl of een schaaf-bijl in koud
water dompelt, zodat het ijzer schreeuwt! - maar dat is de techniek om hard staal te maken - zó siste
zijn oog rondom de paal van olijfhout.
Hij brulde het uit en de rotswanden brulden terug. Wij stoven verschrikt weg. Hij trok de paal,
dik onder het bloed gespat, uit zijn oog en gooide hem van zich af met een onbeheerste zwaai van
zijn armen. Luidkeels riep hij om de Cyclopen die in zijn buurt hun spelonken bewoonden, overal
verspreid in de wind van de hoogten. Op zijn roepstem kwamen zij uit alle richtingen toelopen.
Voor de ingang van de grot bleven zij staan en zij vroegen hem, wat er aan de hand was: ‘Waarom
schreeuw je zo benauwd, Polyfemos, midden in de demonische nacht en maak je ons wakker? Het
bestaat toch zeker niet dat iemand je vee wil roven of jouzelf doden met geweld of list?’
‘O vrienden’, antwoordde de vervaarlijke Polyfemos vanuit zijn grot, ‘Niemand wil mij doden met
een list en niet met geweld’
71/127

‘Als niemand je dan kwaad doet’, zeiden zij, ‘en je bent alleen... ja... dan weten wij het ook niet:
tegen een ziekte die door Zeus wordt gezonden is niets te beginnen; bid maar tot je vader de heerser
Poseidon’.
Na deze woorden gingen zij heen. Maar mijn hart lachte, waarachtig! omdat ik hem zo mooi had
bedrogen met mijn naam, een list die geen sterveling mij zou verbeteren. Steunend van pijn, lijdend
van wat je nog eens échte pijn kon noemen! nam hij op de tast de steen voor de ingang weg. Zelf ging
hij in de opening zitten met uitgestrekte handen, om ons te grijpen als wij tussen de schapen naar
buiten zouden gaan. Blijkbaar hield hij mij nog steeds voor een sukkel. Maar ik dacht erover na hoe
ik ons avontuur tot een goed einde moest brengen. Zou ik mijzelf en mijn mannen nog uit de
klauwen van de dood kunnen bevrijden? Ik weefde aan een bont geheel van listige bedenksels, want
het ging om ons leven en vlak naast ons verrees het Grote Kwaad.
Opdracht 14
Schrijf bij onderstaande afbeelding die zin(nen) uit de tekst die naar jouw mening er hei
best bij passen.
Weer een list
Het volgende plan leek mij het beste. In de grot stonden die nacht ook de rammen, wel doorvoede
beesten met een dikke vacht; mooi en groot waren zij met hun violetkleurige wol. In doodse stilte
bond ik die bij drie tegelijk aan elkaar; ik gebruikte daarvoor de taaie twijgen, waarop de Cycloop
gewoon was te slapen, dat onmenselijke monster. Elke middelste ram kreeg een man te dragen en de
beide andere moesten hem aan weerszijden dekking verlenen. Terwijl er dus voor ieder van mijn
volgelingen drie beesten nodig waren, bleef er voor mij één over, maar dat was verreweg de beste
van allemaal. Hem greep ik in de rug en zo liet ik mij hangen, weggedoken onder zijn wollige buik.
Mijn handen had ik diep in zijn onwaarschijnlijk dikke vacht gewoeld, waaraan ik mij vastklemde
met onversaagde volharding. Zo wachtten wij in verzuchtingen de goddelijke Dageraad af.
Zodra de Dageraad, vroeg in de morgen, de hemel had roze gekleurd, snelden de rammen en
bokken naar hun weideplaats. De ooien en geiten stonden in hokken te blaten en te mekkeren om
gemolken te worden, want hun uiers waren pijnlijk gespannen. Hun meester, uitgeput door
verschrikkelijke pijn, betastte de ruggen van alle dieren die hem, recht op hun poten staande
passeerden. Maar nu was hij de sukkel, die niet op de gedachte kwam, dat mijn volgelingen onder hun
ruige buiken waren vastgebonden. Als laatste ging mijn ram naar buiten, bezwaard door zijn vacht en
door mij met al mijn gedachten. Na hem over de rug gestreken te hebben zei de vervaarlijke
Polyfemos: “Wat is dat nu, mijn lieve vriend, mijn grote ram? Waarom kom je het laatst van allemaal
72/128
Afb. 6. Detail van roodfigurige Zuiditalische
krater. Ong. 415 v.Chr. Londen, Brits Museum.

de grot uit? Het was toch nooit je gewoonte om bij de anderen achter te blijven. Ver voor de kudde uit
graasde je de lieflijke bloemen van de weide; het eerst kwam je bij het stromende water van de rivier.
En ’s avonds ging jij ook weer het eerste vlug naar huis. Maar nu kom je helemaal achteraan. Mis je het
oog van je meester? Dat heeft die slechte man uitgestoken samen met zijn afschuwelijke vrienden,
nadat hij mij bedwelmde met wijn; maar die Niemand is nog niet met mij klaar. Kon je maar net zo
denken en praten als ik: dan zou je mij zeker vertellen waar hij nu wegschuilt voor mijn kracht. Ha, wat
zouden zijn hersens door de hele grot heen spatten, wanneer ik zijn kop tegen de grond sloeg; en mijn
hart zou de pijn minder voelen, die mij werd aangedaan door zo’n onwaardige Niemand’.
Opdracht 15
Afb. 7. Tekening van de buitenkant van een kylix (drinkschaal) uit Cerveteri, 480-460 v.Chr. Rome,
Villa Giulia.
Bovenstaande voorstelling is om verschillende redenen niet in overeenstemming met de
tekst. Geef drie verschillen aan.
Opdracht 16
Bij de benen staat (v.r.n.l.) ‘Odysseus’. Waarom is deze afbeelding wél in
overeenstemming met de tekst?
Afb. 8. Fragment van een volutenkrater van
Kleitias. Eerste helft 6e eeuw v.Chr. Bazel,
privé-collectie.
73/129

Eind goed al goed
Na deze woorden liet hij de ram passeren. Zodra wij een eindje van de grot en de omheinde plaats
verwijderd waren, kwam ik het eerst onder mijn beest te voorschijn en bevrijdde vervolgens mijn
mannen. Snel dreven wij het vee met zijn dunne poten, maar zwaar van het vet, langs vele omwegen
naar ons schip. Mijn trouwe volgelingen waren blij toen zij ons zagen, die aan de dood waren
ontsnapt. Bij het horen, echter, van het lot dat de anderen had getroffen, wilden zij luidkeels aan
hun gevoelens uiting geven, maar met een frons van mijn wenkbrauwen bracht ik hen tot zwijgen.
Ik kon op dat moment geen huilen gebruiken, en gaf het bevel vlug een groot gedeelte van de
beesten in te laden en weg te varen over het zoute water. Onmiddellijk gingen zij aan boord en
zetten zich aan de dollen; in hun gewone rijen gezeten sloegen zij de grijze zee met hun riemen.
Maar toen onze afstand tot de kust zo groot was, als de stem draagt van iemand die roept,
schreeuwde ik de Cycloop mijn honende afscheid toe: ‘Cycloop! Zo bleek toch de man niet helemaal
weerloos, al heb je dan zijn volgelingen beestachtig opgevreten in dat hol van jou. Dat kwam op je
eigen kop terecht, roofdier! Omdat je de gasten in je huis goddeloos opvreet, daarom heeft Zeus je
gestraft en de andere goden!’
Zo sprak ik en het maakte hem nog razender. De top van een berg brak hij af en smeet hij weg;
juist voor de blauwe boeg van mijn schip had hij hem gegooid; de zee werd teruggeslagen door de
neerkomende rots en de deining droeg ons weer landwaarts: een zware vloedgolf die dreigde mijn
schip op de kust te zetten. Nog net op tijd kon ik het afstoten met een lange vaarboom. Door een
krachtige hoofdknik beval ik mijn mannen zich op de riemen te werpen en ons buiten gevaar te
brengen. Zij vielen voorover en trokken aan. Nauwelijks waren wij tweemaal zover uit land als de
eerste keer, of ik kon het niet nalaten nog iets tegen de Cycloop te zeggen. Mijn volgelingen
probeerden mij er vanaf te houden en hun woorden klonken vriendelijk genoeg: ‘Wij weten wel dat
u alles durft! Maar waaróm zoudt u die wildeman nog verder tergen? Daarnet heeft hij ons bijna aan
land gebracht door die berg te gooien en wij zagen ons al verloren. Als hij toen één van ons ook maar
het kleinste geluid had horen geven, zou hij met een puntige rots onszelf en het schip hebben
verpletterd. Hij gooit er ver genoeg voor’.
Maar al hun woorden konden mijn fiere hart niet overreden en wederom sprak ik, vertoornd als ik
was: ‘Cycloop! Als nog eens iemand van de stervelingen vraagt naar die afzichtelijke verblinding van
je oog, zeg hem dan dat de stedendwinger Ódysseus je blind heeft gemaakt, de zoon van Laërtes,
wonend op Ithaka!’.
Zo sprak ik: hij gateen schreeuw van verrassing en antwoordde: ‘Wat een ellende! Dan is er een
oud orakel voor mij uitgekomen! Er woonde hier vroeger een ziener, een goed en groot man,
Telemos, de zoon van Eurymos; hij was een meester op zijn gebied en leefde tot in hoge ouderdom
onder ons Cyclopen, altijd bezig met zijn wetenschap. Die heeft mij verteld dat het mij zo moest
vergaan, dat ik door de handen van Ódysseus mijn oog moest verliezen. Maar ik had altijd gedacht
dat er een grote, knappe man hier zou komen, iemand met ontzaglijke kracht. En nu heeft een klein
ventje, een waardeloos en zwak mannetje mij blind gemaakt, nadat ik door zijn wijn buiten gevecht
was gesteld. Maar luister eens, Ódysseus, ik nodig je uit! Je mag mijn gast zijn en ik zal de
roemruchte Aardschokker vragen aan jou zijn geleide te geven. Want ik ben een zoon van hem en
word door hem erkend. Hij ook zal mij genezen, als hij wil, en niemand anders van de goden of van
de sterfelijke mensen’.
‘Kon ik je maar net zo zeker van je leven beroven’, riep ik terug, ‘als zelfs de Aardschokker jouw
oog nooit zal genezen!’
Op mijn woorden strekte hij zijn armen uit naar de hemel die de sterren draagt en bad tot
Poseidon: ‘Verhoor mij, Poseidon, aardomvatter, met uw blauwzwarte haren! Als ik werkelijk uw
zoon ben en gij mij erkent, laat dan de stedendwinger Ódysseus niet thuis komen. Maar als het zijn
lot is dan hij de zijnen weerziet en zijn paleis bereikt en zijn vaderland, moge hij pas over lange tijd
met veel moeite aankomen, op het schip van een ander, na al zijn mannen te hebben verloren; en
moge hij thuis niets dan ellende vinden!’
Zo bad hij, en de god met blauwzwarte haren heeft hem wél verhoord...
Maar toen nam hij nog een veel groter rotsblok dan eerst, zwaaide het rond en gooide het, terwijl
hij er een onberekenbare kracht achter zette. Rakelings langs het roer van mijn blauw geboegde
schip deed hij dat gevaarte neerkomen.
Des te sneller bereikten wij het eiland, waar de rest van mijn schepen met goede roeibanken lagen
te wachten; de bemanning zat er moedeloos bij, voortdurend op de uitkijk. Wij lieten ons schip op
het zand lopen en gingen aan land, bij de branding van de zee.
74/130

Opdracht 17
- Beschrijf v.l.n.r. wat je op onderstaande afbeelding ziet.
- Verklaar de wijze waarop her schip is afgebeeld.
Opdracht 18:
De Romeinse dichter Vergilius vertelt het verhaal van de Trojaan Aeneas die op zijn
vlucht uit Troje op Sicilië aankomt en daar ook de Cycloop ontmoet. Een Griek die bij de
vlucht van Odysseus (Latijn: Ulixes) is vergeten, vertelt aan Aeneas hoe het zijn makkers
verging.
1. Noteer enkele (onderdelen van) zinnen waaruit blijkt dat Vergilius het verhaal van
Homerus als voorbeeld heeft genomen.
2. Welke gegevens vind je bij Homerus wél en bij Vergilius niet?
Vergilius, Aeneis II l, 613-638 (vertaling: M. A. Schwartz, Haarlem, 19632 Afb. 9. Etruscische askist uit Volterra, 3e/2e
eeuw v.Chr. Leiden, Rijksmuseum van Oudheden.
)
‘Ithaca is mijn vaderland, ik was een gezel van de onzalige Ulixes. Mijn naam is Achaemenides en
mijn vader Adamastus was een arm man (ach, waren wij dat maar gebleven!). Ik vertrok naar Troje.
Hier in de wijde grot van de Cycloop lieten mijn makkers mij achter, in hun angstige vlucht van de
wrede drempel niet aan mij denkend- Die woning, vuil door bloed en bloedige maaltijd, is donker
en groot. Zelf is hij een reus, hij reikt tot de hoge sterren; goden, weert zulk een verderf van de
aarde! Hij is vreselijk om aan te zien, toegankelijk voor geen menselijk woord. Hij voedt zich met het
ingewand en het bloed van ongelukkige mensen. Ik heb zelf gezien, hoe hij twee van ons greep met
zijn grote hand en liggend op zijn rug in de grot hen verbrijzelde tegen de rots, zodat de grond dreef
van spattende bloed. Ik heb gezien, hoe hij hun leden, druipend van bloed, kauwde en het lauwe
vlees trilde tussen zijn tanden. Maar niet ongestraft! dat duldde Ulixes niet; in dit grote gevaar bleef
Ithaca’s koning zichzelf getrouw. Want toen de Cycloop, verzadigd van eten en wijn in
bedwelmende slaap lag, uitgestrekt in zijn volle lengte met slap hangende hals, in zijn slaap
uitbrakend bloed en bloedige brokken met wijn vermengd, trokken wij na een gebed tot de grote
goden het lot voor ons werk; wij snelden in een kring op hem toe en doorboorden met een scherpe
balk zijn vervaarlijke oog, het ene oog dat onder zijn norse voorhoofd school, zo groot als een
Argolisch schild of de zonnefakkel van Phoebus. Zo wreekten wij eindelijk blijde de schimmen van
onze makkers.
Opdracht 19:
Maak een strip-verhaal van ‘Odysseus en de Cycloop’
75/131

De oude
traditie
Lesmateriaal
HOMERUS EN HESIODUS
In de Odyssee van Homerus (waarschijnlijk geschreven in de tweede helft van de
8e eeuw v.Chr.) wordt beschreven hoe de Griekse held Odysseus na de Trojaanse
oorlog onder veel avonturen en gevaren zijn vaderland Ithaca bereikt. Eén van de
belangrijkste en spannendste episodes tijdens deze reis wordt gevormd door het
verhaal van de Cycloop. Odysseus en zijn makkers zijn aangekomen bij het land van
de Cyclopen, een onbeschaafd herdersvolk dat voornamelijk leeft van melk en kaas,
maar niet afkerig is van mensen vlees als de kans zich voordoet. Wanneer Odysseus en
enkele mannen op verkenning gaan, belanden zij in de grot van de Cycloop
Polyphemus, een zoon van Poseidon. Na de gruwelijke dood van enkele van zijn
metgezellen weet de slimme Odysseus zichzelf en zijn resterende makkers te redden.
De door hem met een gloeiende paal blind gemaakte Polyphemus smeekt zijn vader
Poseidon zoveel mogelijk onheil op het hoofd van Odysseus te doen neerkomen, een
bede die tijdens zijn verdere zwerftochten ook verhoord wordt. Hoewel Homerus
nergens expliciet vermeldt dat Cyclopen maar één oog hebben, moet men toch
aannemen dat dit door hem zo verondersteld wordt. De Cycloop blijkt immers na de
verblinding van een oog niets meer te kunnen zien. Zie voor de vertaling van het hele
verhaal pagina 66 e. v.
Een totaal ander beeld van de Cyclopen vinden we in de Theogonie van Hesiodus,
een schrijver die omstreeks 700 v.Chr. in Boeotië werkte. Hesiodus wil in de
Theogonie een compleet overzicht van het ontstaan van de goden en met hen
verwante wezens geven. Eerst was er de Chaos (eigenlijk: gaping, leegte), daarna o.a.
Gaia, de aarde. Zelf bracht Gaia de hemel, Ouranos, voort. Uit de vereniging van Gaia
en Ouranos werden eerst de Titanen geboren, daarna de Cyclopen, bekwame handwerkslieden
die maar één oog midden op hun voorhoofd hadden. Hier zijn de Cyclopen
geen herders, zoals bij Homerus, en is er ook geen sprake van dat Poseidon de
vader van één van hen zou zijn. Het volgende fragmentje geeft de beschrijving van
Hesiodus.
76/132

Γείνατ δ α Κκλωπας πέριν τρ ντας,
140 Βρντην τε Στερπην τε κα Αργην ριµθυµν,
ην ρντν τε δσαν τεαν τε κεραυνν .
δή τι τ µν λλα θες ναλίγκιι σαν,
µνς δ θαλµς µεσσω νέκειτ µετώπω
Κκλωπες δ νµ σαν πώνυµν, νεκ ρα σέων
145 κυκλτερς θαλµς εις νέκειτ µετώπω
σς τ δ ίη κα µηανα σαν π ργις.
139 γείνατ , zij baarde (subject is Gaia)
πέρις , overmoedig
τρ , hart, inborst, aard
140 De namen van de Cyclopen zijn afgeleid van: ρντή, donder;
στερπή bliksem; ργής , stralend wit.
ριµθυµς , met geweldige moed.
141 δσαν : δσαν
τεαν : τεαν ( τεω), maken)
κεραυνς , bliksem
142 ναλίγκις (: + dat.), gelijkend op
143 µνς (: µνς ), slechts één
µέσσω : µέσω
µέτωπν , voorhoofd
144 νµα πώνυµν , ‘sprekende naam’
νεκα , omdat
σέων : ατν , verbinden met µετώπω
145 κυκλτερής , rond
εις : ες
σς , kracht
ίη , geweld
µηανή , list, vindingrijkheid
77/133

EURIPIDES EN DE CYCLOOP
I Wanneer een schrijver als Euripides een toneelstuk over de Cycloop heeft
geschreven, is het zinvol daaraan in dit nummer aandacht te besteden, ook al valt het
stuk buiten zijn tragediewerk.
We hebben van Euripides 18 tragedies over. ‘De Cycloop’ hoort daar niet bij,
omdat het een vrij kort ‘lachstuk’ is, een zgn. satyrdrama en als zodanig zelfs het enige
volledige exemplaar dat wij uit de griekse toneelliteratuur overhebben. Toch moeten
er heel wat satyrdrama’s zijn geschreven, omdat het tijdens de jaarlijkse toneelcompetitie
te Athene gewoonte was iedere dag drie tragedies plus een satyrdrama op
te voeren; en als toegift waren ze ook weer niet zo pretentieloos, want ze werden bij
de prijsbeoordeling betrokken.
Satyrs horen vanouds thuis in de sfeer van Dionysus, de god van de wijn en van
het toneel. Het zijn halfdierlijke wezens, harige mannen met spitse oren, een platte
neus en een staart. In het satyrdrama vormden zij altijd het koor en zorgden daarmee
voor menige dronkemansscene op het toneel.
Zo dus ook in ‘De Cycloop’. Tussen Odvsseus en Polyphemus zijn de satyrs een
komische derde partij, en Euripides blijkt ook in dit genre een knap theaterman, die
aan de boertige sfeer van zo’n stuk ‘body’ en kwaliteit weet te geven. Opdat de lezer
daar enig idee van krijgt, is hier gekozen voor een wat langer dialoog-fragment in
vertaling, gevolgd door een kort fragment in het grieks; dat laatste speciaal uitgezocht
voor hen, die de griekse tekst van Homerus hebben gelezen. 1 )
1 ) Er bestaan twee nederlandse vertalingen van de Cycloop, voorzover ik weet. Een van Willem
Bilderdijk, erg aardig en nogal vrij; en een recente, heel sappige goede vertaling van Stefaan
Couvreur, uitgeverij Acco te Leuven, Syrinxreeks 1982, gerecenseerd in Herm. jrg. 55 no. 1, blz. 50.
II De inhoud: Silenus, vader der satyrs, is aan het werk bij de grot van Polyphemus.
Hij vertelt, hoe de satyrs ooit zijn afgedwaald naar het Cyclopen-eiland en sindsdien
in gevangenschap slavenwerk moeten doen. Zijn zoons komen thuis en even later
verschijnen, onverwachts voor hen, Odvsseus en zijn vrienden, zojuist geland op
hetzelfde eiland. Zij treffen alleen Silenus en de satyrs aan, de Cycloop is nog aan het
jagen. Hongerig vraagt Odysseus om voedsel. Silenus haalt in ruil voor Odysseus’
beroemde wijn kaas en vlees naar buiten, maar juist op dat ogenblik verschijnt Polyphemus.
De laffe Silenus roept, dat de Grieken het voedsel geroofd hebben, en dat hij
nog zó zijn best heeft gedaan hen te verjagen. Odysseus verweert zich en doet een
beroep op Polyphemus’ plichtsgevoel als gastheer. Tevergeefs. De Cycloop jaagt de
Grieken de grot in om zich een maal van mensenvlees te bereiden.
Als Odysseus daarna diepgeschokt de grot uitkomt, stelt hij de satyrs voor de
Cycloop dronken te voeren en te verblinden. Juichend stemmen Silenus en zijn
zoons ermee in, maar in de volvoering van het plan spelen zij een uiterst dubieuze
rol, zoals blijkt uit het hiervolgende fragment:
Satyrs: Kom, wie gaat er voorop? Wie staat er voorin
en zal met vaste greep de boomstam
oplichten maar ’t Cyclopenoog en
zijn heldere blik verschroeien?
78/134
Stil, stil! Wees nu stil! Nog zwaar van de wijn
vertoont hij zich daar in zijn zwarte spelonk,
vals zingend met lelijk geluid, en lomp.
Dat zal wel spoedig een treurlied zijn...
Kom mee, we zullen die woesteling
een lesje geven in zingen
tot hij voorgoed verblind is.

(Polyphemus verschijnt in de grotopening)
Satyrs Gelukkig hij die zingend
bij ’t rijke vocht van druiven
zich uitleeft aan een feestmaal,
zijn liefste vriend omhelzend
of in een geur van mirre
op bed de gouden haarpracht
van een lieftallig meisje
omstrengeld houdt en fluistert:
‘wie opent mij de deur?’
Cycloop Ik ga, van wijn beladen,
een krachtig maal genieten,
krakend tot in mijn naden
gelijk een buikig vrachtschip.
Het koel-weldadig grasland
bij mijn Cyclopenbroeders
noodt tot een lente-achtig
festijn. Dus kom, mijn gastvriend,
reik mij die zak met wijn.
(Odysseus loopt op hem toe, maar geeft de wijnzak nog niet uit handen)
Odysseus Luister, Cycloop, wat ik u raad.... ik, schenker van
die Bacchusgod, van wie ik u al proeven liet...
Cycloop En wat voor god denkt men dan wel dat Bacchus is?
Odysseus De beste, als het gaat om iemands levensvreugd.
Cycloop Ik risp goed van hem op, ja, dat bevalt mij best.
Odysseus Zo is die god altijd, hij doet nooit iemand kwaad.
Cycloop Een god die in een zak zit en dan toch zo blij?
Odysseus Waar hij zich maar bevindt, hij’s altijd opgewekt.
Cycloop Maar ’n god moet toch een lichaam hebben en een huid?
Odysseus Waarom? Als hij bevalt? Is deze huid zo slecht?
Cycloop Die wijnzak vind ik niks, maar wel de drank erin...
Odysseus Kom hier. Cycloop, drink er nog maar eens lekker van.
Cycloop Nee, ’k ga mijn broers ook schenken van die drank.
Odysseus U lijkt er in uw eentje beter bij gebaat.
Cycloop Maar met je vrienden drinken is veel aardiger.
Odysseus Drinken leidt gauw tot ruzietaal en vuistgevecht.
Cycloop Al word ik nog zo zat, niemand die mij wat doet!
Odysseus Heus, vriend, blijf in uw grot, nu u zo dronken bent.
Cycloop Wie niet van dronkemanspartijen houdt, is gek.
Odysseus En wie in dronken toestand binnen blijft, is wijs.
Cycloop Wat doen we? Wat vind jij, Silenus? Blijf ik hier?
Silenus Het lijkt me wel, Cycloop, geen drinkeboers erbij.
Cycloop Nu goed. De grond is hier ook zacht, het gras is goed...
Silenus ’t Is fijn te drinken in de warmte van de zon.
Kom hier maar liggen op de grond, steun maar op mij...
(Silenus neemt de wijnzak van Odysseus over en kan daar zelf niet van afblijven)
Cycloop Zeg hé, wat doe jij met die wijnzak achter mij?
Silenus Als iemand langs komt, gapt hij hem misschien...
Cycloop Nee, nee,
Jij wil daar stiekem drinken! Zet hem tussen ons.
En jij daar, vreemdeling, vertel eens hoe je heet.
Odysseus Ik? Ik heet Niemand... Maar... wat krijg ik voor die wijn?
Cycloop Dat jij het laatst van allemaal mijn maaltijd wordt.
Silenus Daar geeft u onze gast een mooi geschenk, Cycloop!
Cycloop Zeg jij, wat voer je uit? Drink je wéér in ’t geniep?
Silenus Nee, maar die wijngod kuste mij, hij vindt me lief...
79/135

Cycloop Ik waarschuw je, jij kuste hém. Niet andersom.
Silenus Bij Zeus, ik moet heel mooi zijn. Hij’s verliefd op mij.
Cycloop Schenk in! Alleen maar schenken! Schenk mijn beker vol!
Silenus Hij’s nog niet goed gemengd. Laat mij eens even zien...
Cycloop Verdikkeme, schenk in!
Silenus Toch zeker niet, voordat
ik zie dat u uw krans op hebt. Ik proef vast voor...
Cycloop Verrader die je bent!
Silenus Mijn god, die wijn is lief!
Veeg eerst uw lippen schoon, voordat u zoiets proeft...
Cycloop Welnee, kijk hier, mijn mond, mijn haard, mijn snor zijn schoon.
Silenus Goed. Leun dan rustig op uw arm en neem een slok.
Ik zal’t wel even voordoen, zó... Of liever zó...
Cycloop Zeg hé, wat doe je?
Silenus ’k Nam een heel geslaagde slok...
Cycloop Jij, vreemdeling, pak jij die zak en schenk mij in.
Odysseus Goed. Ook de wijnstok was al aan mijn hand gewend.
Cycloop Nu, schenk dan in!
Odysseus Jaja, ik kom al, houd u kalm.
Cycloop Dat’s makkelijk gezegd tot iemand die graag drinkt.
Odysseus Kijk dan, pak aan en drink, en tot de laatste drop!
Wie drinkt, moet samen met de drank de bodem zien.
Cycloop Verdraaid, dat’s wijs gezegd. Die wijnstok wist het wel.
Odysseus Ja, wie een rijke maaltijd rijk met wijn besproeit,
verdooft de dorsten van zijn maag en valt m slaap.
Maar als je niet goed doordrinkt, droogt die wijn je uit.
Cycloop Ooh! Ik verdrink zowat. Mijn trek is laveloos!
Ik heb de indruk dat nu alles om mij heen
hemel en aarde is, ik zie de troon van Zeus
en alle goden in hun goddelijke glans.
De Gratiën! Ze wenken mij! Nee, ’k kan nu niet...
Ik wil alleen nog maar bij Ganymedes hier
uitrusten... (hij streelt Silenus)...
Prachtig mooi! Soms ben’k nog meer verliefd
op schone jongetjes dan op een vrouwelijf...
Silenus Ben ik die Ganymedes? Ik die knaap van Zeus?
Cycloop Natuurlijk, schat, ik roof je mee van Troje’s grond.
Silenus Help, satyrs, help me! Ik word vreselijk misbruikt!
Cycloop Wijs je je minnaar af? Haat je mij om mijn drank?
Silenus Ai ai! Ik krijg te maken met een slechte wijn...
(De Cycloop valt tegen Silenus aan in de grotopening in slaap)
Odysseus Kom, zoons van Dionysos, edel satyrvolk,
de reus ligt binnen, daar, en overmand door slaap
rispt hij het vlees uit zijn barbaarse keelgat op.
De boomstam is al klaargemaakt en ligt in ’t vuur,
daar binnen in de grot. Ons enig werk is nu
’t Cyclopenoog in brand te steken. Toon je moed!
Satyrs Ach, onze moed is even hard als steen of staal.
Gaat u maar gauw naar binnen, eer Silenus daar
iets onherstelbaars doet. Alles ligt voor u klaar...
Odysseus (biddend)
Hephaistos, Heer van Etna, stook het helder oog
van uw barbaarse buurman met uw vuur snel uit,
en Hypnos, god der dromen, zoon der donkere Nacht,
bedwing nu meer dan ooit die goddeloze bruut!
Nee, laat Odysseus zelf met zijn gevolg nu niet
na zo’n verheven strijd bij Troje dupe zijn
van iemand die van god noch mens iets weten wil.
Want of er is een god die ’t mensenlot bestiert
of godenmacht is zwakker dan dat mensenlot...
80/136

Satyrs (uitgelaten zingend)
Kijk, een ijzeren hand
sluit zich bloedig rond het keelgat
van’die mensenvreter. Spoedig
zal zijn lichtvangend oog
in het vuur zijn verbrand.
Zwart in sintels verkoold
wacht de eiketak onzichtbaar.
Na de wijn, die slecht zal smaken,
stoot hij dwars door het licht
van die helse Cycloop.
Ik verlang naar de dag
dat ik mijn geliefde Bacchus
weerzie tussen klimopranken,
ver van grot en Cycloop.
Ach, hoe lang nog gewacht?
Odysseus Stil alsjeblieft! Bedaar een beetje, satyrvolk,
en sluit die kaken op elkaar! Ik wil dit niet.
Stel, dat het monster wakker wordt. Niemand mag nu
ademen, kuchen, knipperen, en net zo lang
totdat het vuur’t Cyclopenoog heeft uitgeschroeid.
Satyrs Ja, stil. Wij slikken diep en houden onze bek.
Odysseus Aan’t werk dan, toe maar. Til die gloeistam van de grond,
en richt hem op zijn oog. Hij is nu goed verhit.
Satyrs Maar... zegt u ons dan eerst wie er voorop moet gaan
om met dat gloeiend hout het oog van de Cycloop
eruit te branden... dan heeft iedereen een kans...
2 satyrs Wij niet... Wij staan wat ver buiten de grotingang...
te ver om met die vuurpunt in het oog te gaan...
2 anderen En wij... hebben toevallig net een poot verzwikt...
l andere Ik ook... precies hetzelfde, ’k Weet niet hoe het komt,
ik stond hier rustig en toen schoot mijn voet verkeerd!
Odysseus Je stond daar en toen schoot je voet verkeerd!
l satyr En ik,
mijn ogen zitten vol met stof of as of zo...
Odysseus Bah, wat een laffe troep! Een bondgenoot van niks!
Satyrs Omdat wij zuinig zijn op onze ruggegraat
en bang zijn dat hij slaat? Wij willen ons gebit
liever behouden... Noem je dat een laffe troep?
Ik ken uit Orpheus’ werk een heel geschikt citaat:
‘de boomstam richt zich uit zichzelf naar de Cycloop
en steekt ’t eenogig kind van Moeder Aarde aan’.
Odysseus Ik wist allang dat jullie zulke lafaards zijn
en ’k weet het nu nog beter, ’k Kan alleen maar hulp
bij eigen vrienden zoeken. Nu, als jullie kracht
zo niets is, spoor ons dan in elk geval maar aan
en geef mijn vrienden moed door jullie maatgroep.
Satyrs Ja best. Wij staan als stuurlui veilig op de wal,
verweg van de Cycloop, als die wordt blindgemaakt.
(zingend)
Van je een, van je twee,
toe, beste vriend, stoot toe, help mee.
Duw die paal in het oog
van die woeste kannibaal.
Brand hem uit, steek hem blind,
die schapenvrind van Etna’s grond.
Stoot die staak, draai hem rond,
81/137

maar pas op: hij zal zich wreken
voor zo’n felle wond.
Cycloop Au au! Ik word verbrand, mijn ooglicht is vergaan!
Satyrs Een fraai paeaan. Cycloop! Toe, zing ons nog zo’n lied.
Cycloop Au ik! Wat wordt mij aangedaan? Ik sterf van pijn.
Maar jullie, denk maar niet dat je hier uit mijn grot
levend naar buiten komt, nietig gespuis! Ik heb
mijn handen nog en stel me in de uitgang op.
Satyrs Wat schreeuw je toch. Cycloop?
Cycloop Ik sterf zowat van pijn.
Satyrs Je ziet er vreselijk uit.
Cycloop Ik voel me ook beroerd.
Satyrs Was je zo dronken? Kwam je soms in ’t vuur terecht?
Cycloop Niemand heeft mij verwond.
Satyrs Dus niemand heeft de schuld...
Cycloop Ja, Niemand heeft mijn oog verblind...
Satyrs Je ziet dus nog...
Cycloop Nee nee...
Satyrs Wat dan? Als niemand je heeft blind gemaakt...
Cycloop Geen grapjes nu! Waar ‘s Niemand?
Satyrs Nergens, denk ik zo...
Cycloop Die vreemdeling, begrijp me toch... heeft me verwond,
die schurk schonk mij een wijn waardoor ik weerloos werd.
Satyrs Wijn is een zwaar en duchtig wapen in de strijd...
Cycloop Zeg, zijn ze er al vandoor? Zijn ze nog in mijn grot?
Satyrs Ze staan daar als pilaren en ze houden zich
verborgen in de rotswand...
Cydoop Waar? Aan welke kant?
Satyrs Daar, rechts van je...
Cydoop Waar?
Satyrs Tegen de rotswand aan.
Heb je ze?
Cycloop Au! ’t Is ramp op ramp! Ik heb mijn kop
kapot gestoten...
Satyrs Daar! Kijk! Ze ontsnappen je!
Cydoop Niet hierlangs. Zei je hier?
Satyrs Nee, ik bedoel daarginds.
Cycloop Waar dan?
Satyrs Daar, draai je om. ’t Is aan de linkerkant.
Cycloop ’k Word voor de gek gehouden, jullie spotten met
mijn ongeluk.
Satyrs Niet waar. Nu is hij recht vooruit...
Cycloop Ellendeling! Waar zit je dan?
Odysseus Hier, ver van u,
ik red het vege lijk van wie Odysseus heet...
Cycloop Wat zeg je? Want je noemt nu weer een ander naam.
Odysseus Mijn vader noemde mij Odysseus. Maar ik moest
u laten boeten voor dat maal van mensenvlees.
’k Zou laf zijn Troje wel te hebben uitgebrand
en dan geen wraak te nemen voor zo’n gruwelmoord
op vrienden.
Cycloop Ai, een oud orakel wordt vervuld!
Het zei, dat ik mijn oog verliezen zou door jou,
als je van Troje terugkwam. Maar... ’t heeft ook voorspeld
dat jij op jouw beurt boeten zult voor deze daad
met een jarendurende zwerftocht over verre zee.
Odysseus Ach, naar de hel met u! En wat u daar beweert
heb ik allang volbracht. Ik ga nu strandwaarts en
zet koers naar Siciliaanse zee en vaderland.
Cycloop Geen denken aan! Ik ruk een stuk uit deze rots
en zal jou en je vriendenschaar verbrijzelen!
82/138

Ik klim hoog op de rotsen, ook al ben ik blind...
Satyrs En wij, wij gaan als makkers met Odysseus mee
en zullen gauw weer Bacchus’ volgelingen zijn.
(Cyclops v. 483-709)
III In de regels 320-349 geeft de Cycloop tegenover Odysseus een beschrijving van zichzelf.
Voor wie de tekst van Homerus kent (Odyssee bk.9 vooral 19. 105-125 en 272-278) is het aardig te
zien, hoe Euripides die gegevens ombouwt tot een toneeltekst.
320 Kv. ηνς δ γ κεραυνν ρίσσω, ένε,
δ δ τι ες στ µ κρείσσων θες.
µι µέλει τ λιπν ς δ µι µέλει,
κυσν. ταν νωθεν µρν κέη,
ν τδε πέτρα στέγν ων σκηνώµατα,
325 µσν πτν τι θήρειν δάκς
δαινµενς, ε τέγγων τε γαστέρ πτίαν,
πεκπιν γάλακτς µρέα, πέπλν
κρω, ∆ις ρντασιν ες ριν κτυπν.
ταν δ ρέας ινα Θρήκις έη,
320. κεραυνς = bliksem
ρίσσω = huiveren voor
321. τι = in welk opzicht
κρείσσων = sterker
323. νωθεν = van boven
µρς = regenbui
324. στεγνς = voorzien v.e. dak
τ σκήνωµα = woning
325. µσς = jong dier
πτς = gebraden
τ δάκς = beet
θήρεις = v.e. wild dier
326. δαίνυµαι = een maaltijd gebruiken
τέγγω = bevochtigen
γαστήρ = de maag
πτις = achteroverleunend
327. τ γλα, -ακτς = melk
µρες = amfoor, kruik
πέπλν = de Cycloop heeft natuurlijk geen ‘mantel’
aan, maar een dierenhuid.
328. κρω = slaan op iets; hier waarschijnlijk in obscene
betekenis: rukken aan
ρντή = de donder
ες ριν = om het hardst
κτυπέω = slaan, donderen
329. ρέας = de Noordenwind (^uit
Thracië afkomstig)
ιών,-ινς = sneeuw
83/139

330 δρασι θηρν σµα περιαλν µν
κα πρ ναίθων – ινς δέν µι µέλει.
γ δ νάγκη, κν θέλη κν µ θέλη,
τίκτυσα πίαν τµ πιαίνει τά.
γ τνι θω πλν µί, θεσι δ ,
335 κα τ µεγίστη, γαστρ τδε, δαιµνων.
ς τµπιεν γε κάµαγεν τ µέραν
ες τς νθρώπισι τσι σώρσιν,
λυπεν δ µηδν ατν. δ τς νµυς
θεντ πικίλλντες νθρώπων ίν,
340 κλαίειν νωγα τν δ µν ψυν γ
πασµαι δρν ε – κατεσθίων τε σέ.
ένιά τε λήψη τιάδ, ς µεµπτς ,
πρ κα πατρν τνδε λέητά γ , ς έσας
σν σάρκα διαρητν µέει καλς.
345 λλ ρπετ εσω, τ κατ αλιν θε
ν µ ωµν στάντες εωτέ µε.
330. δρά = de huid; vel
331. ναίθω = doen branden
332. νάγκη = dwang
κν = κα άν
333. πία = gras(land)
πιαίνω = vet maken; verkwikken
τ τά = kuddes; vee
334. γώ = γώ : en dat vee offer ik...
336/37. want elke dag goed eten en veel drinken, dat is
voor verstandige lieden Zeus (dus het
hoogste)...
τµπιεν = τ µπιεν ( ν-πίνω) = (het) zich bedrinken
τµέραν = τ µέραν = dagelijks
338. ατν = αυτν
δε : betr. vnw.: diegenen, die...
νµς = wet; regel
339. πικίλλω = verfraaien (cynisch)
340. νωγα = ik beveel
κλαίω = ‘ophoepelen’
341. δράω = doen
κατεσθίω = geheel en al opeten
342. τ ένιν = gastgeschenk
λήψµαι : Fut. λαµάνω
µεµπτς εµί = ik ben onbcrispcli]k; er valt
niets op mij aan te merken
343. λέης = ketel
έω = koken
344. σάρ, σαρκς = vlees
διαρητς = in stukjes gesneden
µέω = bevatten
345. ρπω = gaan
καταλιν θες : de god in de grot (waarschijnlijk als dativus
behorend bij ωµς, het altaar van..., en
doelend op de Cycloop zelf)
346. εωέω = iemand laten smullen
84/140

δ. αα, πνυς µν Τρωικς πεέδυν
θαλασσίυς τε, νν δ ς νδρς νσίυ
γνώµην κατέσν λίµενν τε καρδίαν..
347. πεκδµαι = zich onttrekken aan, ontkomen
348. νσις = goddeloos
κατέω ς = terecht komen bij
λίµενς = zonder haven; ongastvrij.
CALLIMACHUS, HYMNE AAN ARTEMIS
De hellenistische dichter Callimachus (eerste helft 3e eeuw v.Chr.) beschrijft in
zijn derde hymne, gewijd aan de godin Artemis, hoe de kleine Artemis, nog maar
drie jaar oud, de smidse van Hephaestus op het eiland Lipara (ten noorden van
Sicilië) bezoekt, waar de Cyclopen zijn helpers zijn. Ook hier heten zij, net als in de
Theogonie van Hesiodus, Arges, Steropes en Brontes. Ze worden beschreven als
grote, sterke monsters met zware stem. Wanneer de dochters van de goden
ongehoorzaam zijn, worden de Cyclopen als een soort boemannen te hulp geroepen -
wat onmiddellijk het gewenste resultaat heeft. Maar Artemis is niet bang. Hier
volgen de verzen 72 t/m 86 van de hymne.
Κρα, σ δ πρτέρω περ, τι τριέτηρς σα,
ετµλεν Λητώ σε µετ γκαλίδεσσι έρυσα,
Ηαίστυ καλέντς πως πτήρια δίη,
75 Βρντεώ σε στιαρσιν εσσαµένυ γνάτεσσι,
στήθες κ µεγάλυ λασίης δράα αίτης,
λψας δ ίηι τ δ τριν εσέτι κα νν
µεσσάτιν στέρνι µένει µέρς, ς τε κρση
ωτς νιδρυθεσα κµην πενείµατ λώπη.
80 Τ µάλα θαρσαλέη σε τάδε πρσελέα τµς
“Κκλωπες, κµί τι Κυδώνιν ε δ γε τν
δ ς κίλην τε κατακληδα ελέµνων
τεατε κα γρ γώ Λητωις σπερ Απλλων
α δέ κ γ τις µνιν δάκς τι πέλωρν
85 θηρίν γρεσω, τ δέ κεν Κκλωπες διεν.”
Εννεπες, δ τέλεσσαν αρ δπλίσσα δαµν.
Maar u, godin, was jonger (nl. dan de dochters van de goden die wél bang waren), nog maar drie
jaar oud, toen Leto u in haar armen naar Hephaestus bracht, die u had uitgenodigd om u een
welkomstgeschenk te geven. Toen Brontes u op zijn stevige knieën zette, greep u de dikke haren van
zijn geweldige borst en trok eraan uit alle macht. Nog steeds is het midden van zijn borst zonder
haar, zoals wanneer de slapen van een man door haaruitval kaal zijn geworden. Volkomen
onbevreesd dus sprak u daarop tot hen: Komaan, Cyclopen, maak ook voor mij een Cydonische
(d.w.z. Kretenzische) boog en pijlen en een holle pijlenkoker. Want ook ik ben, net als Apollo, een
kind van Leto. En als ik met mijn boog een in afzondering levend, verscheurend dier of een groot
wild beest neerschiet, mogen de Cyclopen het opeten. Zo sprak u en zij maakten het. En onmiddellijk
had u uw uitrusting godin.
85/141

Vergilius,
Aeneis III,
568 t/m 681
Inleiding
Toen keizer Augustus (27 v.Chr. - 14 n.Chr.) aan de macht kwam, trof hij een in
veel opzichten ontredderd Rome aan. Een eeuw lang hadden burgeroorlogen
gewoed, die uiteindelijk geleid hadden tot de moord op Augustus’ adoptief-vader
Gaius Iulius Caesar in 44 v.Chr. Augustus, toen nog Octavianus geheten, had
dertien jaar nodig om het laatste verzet te breken. Rome was in verval geraakt, maar
zijn nieuwe heerser begon aan een politiek die op alle gebieden tot herstel moest
leiden.
Naast de ingrijpende reorganisatie van het bestuur en een grondige restauratie van
de stad nam keizer Augustus een doelgerichte cultuurpolitiek op in zijn programma.
De grootheid van Rome diende in alle toonaarden bezongen te worden. De
geschiedschrijver Livius (59 v.Chr. - 17 n.Chr.) begon aan een imposant werk waarin
de geschiedenis van Rome vanaf het allereerste begin (Ab Urbe Condita) tot de tijd van
Augustus beschreven werd. De dichter Vergilius (70 - 19 v.Chr.) kreeg het verzoek de
geschiedenis van de stad in poëtische vorm gestalte te geven. De oorsprong van Rome
werd verbonden met de mythische tijd van de helden van Troje. De Trojaan Aeneas,
zoon van de godin Venus, werd in Italië de stamvader van de stichter van Rome,
Romulus.
Voor de literaire vorm van zijn verhaal koos Vergilius het genre dat vanoudsher
voor legendarische vertellingen werd gebruikt: het epos. Het grote voorbeeld daarin
was Homerus. In allerlei opzichten laat Vergilius in de Aeneïs steeds weer uitkomen
dat Homerus als zijn voorbeeld diende. Dat is te zien aan de opzet van het gehele
werk (bij Homerus 24 boeken strijd in de Ilias en 24 boeken zwerftochten in de
Odyssee; bij Vergilius 6 boeken zwerftocht en 6 boeken strijd in Italië) en aan de wijze
waarop kleinere eenheden worden beschreven, b.v. de ontmoeting met de Cycloop.
Chronologisch is de Aeneïs het vervolg op het verhaal van de Ilias. De Ilias houdt op
waar Achilles weer gaat deelnemen aan de strijd met de Trojanen. De list met het
Houten Paard, de val van Troje en de vlucht van het laatste restje Trojanen horen we
van Aeneas, als hij zijn verhaal vertelt aan het hof van koningin Dido in Carthago.
Dan vertelt Aeneas ook wat hem allemaal overkomen is op zijn zwerftocht over zee.
Niet toevallig heeft hij soortgelijke avonturen beleefd als Odysseus bij Homerus. Tot
de doorstane emoties behoort ook de ontmoeting met de Cycloop. Om de parallel
86/142

met het verhaal bij Homerus mogelijk te maken creëert Vergilius een Griek die
ongelukkigerwijze bij de overhaaste vlucht van Odysseus en zijn mannen is vergeten.
Die Griek treft Aeneas bij diens aankomst op het eiland van de Cyclopen en hij
waarschuwt de Trojanen voor wat zijn makkers is overkomen. In het nu volgende
fragment is Aeneas aan het woord aan het hof van koningin Dido.
l. 586 t/m 587. De Aetna
Interea fessos ventus cum sole reliquit,
ignarique viae Cyclopum allabimur oris.
570 portus ab accessu ventorum immotus et ingens
ipse, sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis,
interdumque atram prorumpit ad aethera nubem
turbine fumantem piceo et candente favilla
attollitque globos flammarum et sidera lambit;
575 interdum scopulos avulsaque viscera montis
erigit eructans liquefactaque saxa sub auras
cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.
fama est Enceladi semiustum fulmine corpus
urgeri mole hac ingentemque insuper Aetnam
580 impositam rupris flammam exspirare caminis,
et, fessum quotiens mutet latus, intremere omnem
murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo.
noctem illam tecti silvis immania monstra
perferimus, nec, quae sonitum det causa, videmus.
585 nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra
siderea polus, obscuro sed nubila caelo,
et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.
568 fessus, vermoeid
569 ignarus (+ gen.), onbekend met
allabi (+ dat.), ergens naar toe glijden
570 immotus ab (+ abl.), beschermd tegen
571 hornficus, angstaanjagend
tonare, donderen
ruina, aardverschuiving, aardbeving
572 interdum, soms
ater, zwart, donker
prorumpere, uitstoten
573 turbine piceo, ‘met een pikzwarte
dwarreling’
candere, witgloeiend zijn
favilla, as
574 globus, bol
lambere, likken
575 scopulus, rotsblok
avellere, losrukken
viscus, -eris, ingewand
576 erigere, uitwerpen
eructare, uitbraken
liquefactus, vloeibaar
577 glomerare (sub auras), de lucht in
slingeren
fundus, grond, aarde
exaestuare, opbruisen
578 Enceladus, een van de Giganten, die
door Jupiter neergebliksemd zijn en
begraven onder vulkanische bergen
semiustus) halfverbrand
579 urgere, neerdrukken
moles, -is, massa
insuper, te verbinden met impositam
(580)
580 exspirare, uitblazen
caminus, oven, vuurhaard
581 mutare latus, van de ene zij op de
andere gaan liggen
intremere, beven, sidderen
582 Trinacria, = Sicilië
subtexere, omfloersen
583 monstrum, wonderteken
585 lucidus, helder
aethra, (hier: abl.) de (heldere) bovenlucht,
hemel
586 sidereus, met sterren bezaaid, sterrenpolus,
hemel (gewelf)
587 nimbus, wolk
nox intempesta, diepe nacht
87/143

Vragen
1. (569 t/m 571) Vergilius maakt dikwijls gebruik van een techniek die in de film- en
t.v.-wereld ‘inzoomen’ heet: van een vrij onduidelijk totaalbeeld wordt het beeld
langzamerhand scherp gedraaid op het uiteindelijk bedoelde object.
Geef met drie of vier woorden of woordgroepen weer, hoe Vergilius ‘inzoomt’ op de
Aetna.
2. (570-571) Welke antithese bevat deze regels?
3. (572 t/m 577)
a. Uit hoeveel delen bestaat de beschrijving van de Aetna?
b. Hoe wordt deze verdeling door het woordgebruik geaccentueerd?
c. Vat met één enkel woord elk onderdeel van de beschrijving samen.
4. (578 t/m 582) Met welke twee/drie woorden wordt gesuggereerd dat Enceladus van
een geweldige omvang is?
5. (581) Welk woord in het Latijn geeft aan, wat de oorzaak is van het feit dat
Enceladus ‘fessum’ is?
6. (582) Vergilius werkt graag met ‘miniatuurtjes’, korte afgeronde vertellingen of
beschrijvingen. De beschrijving van de Aetna begint in 572 en eindigt in 582. In zijn
woordgebruik zorgt Vergilius voor een af ronding van deze beschrijving. Geef met één
woord uit het begin en eind aan hoe Vergilius dit doet.
7. (583 - 584) Geef in het Latijn aan, waaraan we moeten denken als Vergilius spreekt
van ‘immania monstra’.
2.588 t/m 612. De ontmoeting met een Griek
Postera iamque dies primo surgebat Eoo,
umentemque Aurora polo dimoverat umbram,
590 cum subito e silvis macie confecta suprema
ignoti nova forma viri miserandaque cultu
procedit supplexque manus ad litora tendit.
respicimus: dira illuvies immissaque barba,
consertum tegumen spinis; at cetera Graius
595 et quondam patriis ad Troiam missus in armis.
isque ubi Dardanios habitus et Troïa vidit
arma procul, paulum aspectu conterritus haesit
continuitque gradum, mox sese ad litora praeceps
cum fletu precibusque tulit: ‘Per sidera testor,
588 Eous, de Morgenster
589 umere, vochtig zijn
Aurora, de Dageraad
umbra, schaduw, duisternis
590 macies, -ei, magerheid
confectus, getroffen
591 miserandus, beklagenswaardig
cultus, -us, kleding
593 dirus, afschuwelijk
illuvies, -ei, vervuiling
immissus, lang en verwilderd
88/144
594 conserere, aaneenrijgen
tegumen, -inis, plunje
spina, doorn
cetera (adv.), voor het overige
Graius, Griek
596 Dardanius, Trojaans
habitus, -us, kleding
597 haerere, blijven staan
598 se, te verbinden met ferre (599),
rennen
praeceps, halsoverkop
599 testari, bezweren, smeken

600 per superos atque hoc caeli spirabile lumen,
tollite me, Teucri; quascumque abducite terras:
hoc sat erit. Scio me Danais e classibus unum
et bello Iliacos fateor petiisse Penates;
pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,
605 spargite me in fluctus vastoque immergite ponto.
si pereo, hominum manibus periisse iuvabit’.
dixerat, et genua amplexus genibusque volutans
haerebat. Qui sit, fari, quo sanguine cretus,
hortamur, quae deinde agitet fortuna, fateri.
610 ipse pater dextram Anchises haud multa moratus
dat iuveni atque animum praesenti pignore firmat.
ille haec deposita tandem formidine fatur:
600 superi, (hemel)goden
spirabilis, -is, levenschenkend
601 terras, acc. van richting
602 classis, -is, vloot
Danaus, Grieks
605 spargere, (hier) in stukken scheuren
en (in zee) gooien
vastus, geweldig (groot)
606 iuvat, het behaagt
Vragen
607 genu, -us, knie
volutare, (hier) zich wentelen
608 constr.: hortamur fari, qui sit etc.
609 agitare, voortdrijven
610 haud multa moratus, ‘zonder lang te
aarzelen’
611 praesenti pignore, ‘met een krachtig
onderpand’
firmare, bemoedigen
612 formido, -mis, angst
1. (591) Met twee woorden benadrukt Vergilius het ongewone van de Griek die ze
aantreffen. Welke woorden zijn dat?
2. (592 t/m 599) Beargumenteer vanuit het Latijn:
a. Waar bevindt de Griek zich?
b. Waar bevindt Aeneas zich?
c. Hebben Aeneas en zijn makkers zich voortdurend op dat punt opgehouden sinds
hun aankomst?
3. (594 t/m 597)
a In hoeverre vormen 594/5 en 596/7 een contrast?
b. In hoeverre slaan deze versregels parallel?
4. (594) Cetera: waar zou je aan kunnen denken?
5. (595) Wat is de functie van de regel: is het iets wat Aeneas en zijn makkers kunnen
constateren of ligt de functie van de regel meer op literair niveau? Bereidt hij iets
voor? Of zijn er stilistische redenen? Ga elk van deze mogelijkheden na.
6. (602) Waarnaar verwijst ‘hoc’?
7. (604) Is ‘nostri’ een pluralis maiestatis? Motiveer je antwoord.
8. (608) ‘Hominum manibus’ vormt een contrast met de weggelaten gedachte.......
9. (610 - 611)
a. Welk contrast bevatten deze regels?
b. Geef in het Latijn aan waarnaar ‘praesenti pignore’ verwijst.
89/145

3. 613 t/m 629. Het verhaal van Achaemenides
‘Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi,
nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto
615 paupere — mansissetque utinam fortuna! — profectus.
hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,
immemores socii vasto Cyclopis in antro
deseruere. domus sanie dapibusque cruentis,
intus opaca, ingens, ipse arduus altaque pulsat
620 sidera — di, talem terris avertite pestem! —
nec visu facilis nec dictu affabilis ulli.
visceribus miserorum et sanguine vescitur atro.
vidi egomet, duo de numero corpora nostro
prensa manu magna medio resupinus in antro
625 frangeret ad saxum sanieque aspersa natarent
limina, vidi atro cum membra fluentia tabo
manderet et trepidi tremerent sub dentibus artus.
haud impune quidem; nec talia passus Ulixes
oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.
614 genitor, -oris, vader
616 limen, -inis, drempel
617 antrum, grot
618 sanies, -ei, bloed
dapes, -is, maaltijd
cruentus, bloedig
619 opacus, donker
arduus, steil, zeer groot
pulsare, (+ acc.), tegen iets stoten
621 visu, supinum (evenals dictu)
affabilis, gemakkelijk aan te spreken
Vragen
1. (613 t/m 618) Op welke wijze brengt Vergilius een verbinding tot stand russen het
Cycloop-verhaal van Homerus (Odysseus) en dit verhaal?
2. (615) Geef op grond van her Latijn aan, welke ‘fortuna’ bedoeld is,
3. (616)
a. In gebruik van ‘limina’ kun je drie stilistische bijzonderheden onderscheiden.
Welke?
b. Vergelijk het gebruik van ‘limina’ in 616 met het gebruik van ‘limina’ in 626. Wat
valt je op?
4. (618 t/m 621)
a. Met welke drie aanduidingen wordt de reusachtige grootte van de Cycloop
benadrukt?
b. Naast de grootte van de Cycloop wordt mog een ander kenmerk benadrukt. Geef op
grond van het Latijn aan welk.
c. Welk traditioneel gegeven in de beschrijving van de Cycloop ontbreekt hier?
5. (619) ‘Ipse’ staat in contrast met...
6. (629) Ulixes bleef zichzelf trouw: in welk opzicht?
90/146
622 viscus, -eris, ingewand
vesci (+ abl.), zich voeden met
624 resupinus, achterover liggend
625 natare, (hier) drijven
626 fluere, druipen
tabum, (hier) bloed
627 mandere, verslinden
artus, -us, (pl.) ledematen
628 impunis, -is, ongestraft
629 discrimen, -inis, gevaar

4. 630 t/m 654. Achaemenides vertelt verder: de aanval op de Cycloop
630 nam simul expletus dapibus vinoque sepultus
cervicem inflexam posuit iacuitque per antrum
immensus saniem eructans et frusta cruento
per somnum commixta mero, nos magna precati
numina sortitique vices una undique circum
635 fundimur et telo lumen terebramus acuto,
ingens quod torva solum sub fronte latebat,
Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar,
et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras.
sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem
640 rumpite.
nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro
lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,
centum alii curva haec habitant ad litora vulgo
infandi Cyclopes et altis montibus errant.
645 tertia iam lunae se cornua lumine complent,
cum vitam in silvis inter deserta ferarum
lustra domosque traho vastosque ab rupe Cyclopas
prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco.
victum infelicem, bacas lapidosaque corna,
650 dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae.
omnia collustrans hanc primum ad litora classem
prospexi venientem. huic me, quaecumque fuisset,
addixi: satis est gentem effugisse nefandam.
vos animam hanc potius quocumque absumite leto’.
630 simul, zodra
sepultus, (hier) overmand
631 cervix, -icis, nek
inflectere, buigen
632 immensus, onmetelijk groot
eructare, uitbraken
frustum, stuk, brok
633 merum, wijn
634 sortiri vices, het lot trekken voor de
taak (van elk)
una, tesamen
635 fundi, (hier) gaan staan
lumen, -inis, (hier) oog
terebrare, uitboren
acutus, scherp
636 torvus, grimmig
637 clipeus, schild (een Argolisch schild
was rond)
lampas Phoebea, fakkel van Phoebus
(= Apollo = de zon)
instar (+ gen.), gelijk aan
638 umbra, schim
639 funis, -is, touw, kabel
641 cavus, hol
642 laniger, woldragend
pecus, -udis, schaap
uber, -eris, uier
pressare, melken
643 curvus, gekromd
vulgo, overal
644 infandus, goddeloos
645 cornu, -us, hoorn
646 cum, (hier) sinds
647 lustrum, leger, hol (van dieren)
rupes, -is, rots
648 tremescere (+ acc.), sidderen voor
649 victus, -us, levensonderhoud, eten
baca, bes
lapidosus, met harde pit
cornum, kornoelje
650 ramus, tak
pascere, voeden
radex, -icis, wortel
herba, kruid
651 collustrare, bekijken
653 addicere, toewijden (gewoonlijk gezegd
van de praetor die aan iemand
een eigendom toewijst)
nefandus, goddeloos
654 potius, liever
letum, (gewelddadige) dood
91/147

Vragen.
1. (632 - 633) Met welke twee aanduidingen soordt de omvang van de op de grond
liggende Cycloop benadrukt?
2. (635 t/m 637) Met welke drie aanduidingen wordt de grootte van het ene oog
benadrukt?
3. (638) ‘Laeti’: kun je op grond van het Latijn van r. 638 aangeven wat de reden van de
blijdschap zou kunnen zijn?
4. (640) Waarom ‘rumpere funem’ en niet gewoon de ‘touwen losgooien’?
5. (644) Wat is de reden van het ‘errare’ van de Cyclopen?
6. (649) daarom wordt het voedsel ‘infelix’ genoemd?
7. (654) Maak de gedachte af die opgesloten ligt in ‘potius’, liever dan...
5. 655 t/m 681. Polyphemus verschijnt ten tonele
655 Vix ea fatus erat, summo cum monte videmus
ipsum inter pecudes vasta se mole moventem
pastorem Polyphemum et litora nota petentem,
monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.
trunca manum pinus regit et vestigia firmat;
660 lanigerae comitantur oves; ea sola voluptas
solamenque mali.
postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit,
luminis effossi fluidum lavit inde cruorem
dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor
665 iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.
nos procul inde fugam trepidi celerare recepto
supplice, sic merito, tacitique incidere funem,
verrimus et proni certantibus aequora remis.
sensit et ad sonitum vocis vestigia torsit.
655 moles, -is, (hier) lichaam
659 truncus, afgeknot
pinus, -us, pijnboom
vestigium, voetstap
660 comitari, vergezellen
661 solamen, -inis, vertroosting
663 effodere, uitboren
fluidus, druipend
inde, daaruit (nl. met water uit de zee)
cruor, -oris, bloed
664 dentibus infrendens, knarsetandcnd
665 necdum, en nog niet
latus, -eris, zijde, flank
tingere, nat maken
92/148
666 celerare, versnellen (celerare, inf. historicus)
667 supplex, -icis, smekeling
668 verrere, vegen over
verrimus et, (lees) et verrimus
pronus, voorovergebogen
aequor, -oris, (oppervlak van de) zee
remus, roeiriem

670 verum ubi nulla datur dextra affectare potestas
nec potis Ionios fluctus aequare sequendo,
clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes
contremuere undae penitusque exterrita tellus
Italiae curvisque immugiit Aetna cavernis.
675 at genus e silvis Cyclopum et montibus altis
excitum ruit ad portus et litora complent.
cernimus adstantis nequiquam lumine torvo
Aetnaeos fratres, caelo capita alta ferentes,
concilium horrendum: quales cum vertice celso
680 aëriae quercus aut coniferae cyparissi
constiterunt, silva alta Iovis lucusve Dianae.
670 affectare, vastpakken (sc. navem)
671 potis, in staat (sc. est)
fluctus, -us, golf
aequare, bijhouden
673 contremescere, beginnen te sidderen
unda, golf
penitus, tot in het binnenland
tellus, -uris, land
674 immugire, loeien
caverna, hol, grot
676 exciere, oproepen
Vragen
677 torvus, grimmig
678 caelo, = ad caelum
679 horrendus, huiveringwekkend
vertex, -icis, kruin
celsus, hoog
680 aerius, hoog in de lucht rijzend
quercus, -us (f), eik
conifer, kegeld ragend
681 constiterunt, gnomisch perf., vertalen
als praesens
lucus, bos
1. (657 t/m 659) Met welke twee aanduidingen benadrukt Vergilius het zoeken van de
weg door een blinde?
2. (658) Welke functie vervult de metriek in deze regel?
3. (659) Welk effect beoogt Vergilius met de toevoeging van ‘trunca pinus’?
4. (663) Men zou kunnen zeggen dat de ‘sensatie’ het hier wint van het gezonde
verstand. Als je de loop van het verhaal scherp bekijkt: welk woord is dan iets te
sensationeel en waarom?
5. (667) Omschrijf wat wordt bedoeld met ‘sic’.
61 (669) Welke betekenis heeft ‘vox’ in deze regel? Motiveer je antwoord op grond van
het Latijn.
7. (677) Waarom staan de Cyclopen daar ‘nequiquam’, tevergeefs?
8. (655 t/m 681)
a. Welke levenswijze van Polyphemus is in het begin van dit fragment benadrukt?
Geef drie plaatsen aan die dit illustreren.
b. Is er aan het slot van dit fragment een argument te vinden voor de stelling dat alle
Cyclopen bij Vergilius op dezelfde manier leven als Polyphemus? Zo ja, welk?
93/149

Een nieuw
geluid:
Galatea
Lesmateriaal
THEOCRITUS, IDYLLEN XI
In de eerste helft van de 4e eeuw v. Chr. regeerde in Syracuse (op Sicilië, dicht bij
de Etna) de tyran Dionysius I, een agressieve en bijzonder lelijke man die zich naast
zijn militaire en politieke bezigheden gaarne met poëzie bezig hield. De dichter
Philoxenos werd eens door hem gestraft, toen hij succes had bij het meisje waar
Dionysius zelf verliefd op was. Maar Philoxenos nam wraak. Hij schreef een gedicht
(een zogenaamde dithvrambe) met het door hemzelf bedachte verhaal van de grote,
lelijke, bij de Etna wonende Cvcloop die hopeloos verliefd wordt op de mooie
Galatea, een meisje dat natuurlijk niets van hem wil weten. Iedereen begreep dat met
de Cycloop Dionysius bedoeld werd, en het gedicht, dat als een ‘sketch’ op het toneel
kon worden opgevoerd, had onmiddellijk groot succes. Het thema werd daardoor
algemeen bekend.
In de hellenistische rijd (± 330 - 30 v. Chr.) was het Polyphemus-Galatea motief;
zeer populair geworden. Het was wegens de vele mogelijkheden tot uitwerking die
het bood zeer aantrekkelijk voor de hellenistische dichters, wier werk o.a.
gekenmerkt wordt door speelsheid, onverwachte wendingen, humor en dubbele
bodems. Ook de dichter Theocritus (eerste helft 3e eeuw v. Chr.) gebruikte het
motief in zijn Cyclops (Idyllen XI), een gedicht waarin hij zijn vriend Nicias aanraadt
zijn liefdesverdriet te genezen op de manier van de Cycloop. Bij hem komt namelijk
Polyphemus al zingend voor Galatea tot de conclusie dat zij hem eigenlijk helemaal
niet waard is - meisjes genoeg.
Hier volgt het gedicht van Theocritus in de vertaling van prof. dr. B.A. van
Groningen (1961).
Geen middel is er, Nicias, dat liefde heelt,
Noch drank noch poeder. Eén slechts is er, dat ik ken:
De Muze! Want zij geeft verlichting en brengt troost
Aan ons op aarde, maar... haar vinden valt niet licht!
Zo een dit weet, zijt gij het, want als medicus
En lieveling der negen Muzen prijst men u.
Aan onzen landgenoot althans, aan den Cycloop
Ge kent hem: Polyphemus - schonk zij heil en troost
Toen hij verliefde op Galatea. ’t Eerste dons
94/150

Bedekte nauw’lijks nog zijn wangen en zijn lip.
Geen smachten was ’t van rozengeur en maneschijn.
’t Was rechte razernij; niets gold hem dan dit één!
Uit groene weiden keerden dikwijls gans alleen
Zijn schapen naar de kooi terug; hij zong en zong
Van Galatea en verkwijnde op het strand,
Van ’s morgens vroeg, diep in het hart een open wond.
Want Cypris zelf had met haar pijl zijn borst geraakt.
Maar zie, hij vond het middel, zocht een hoge klip,
En zong als volgt, den blik op ‘t watervlak gericht:
O blanke Galatea, waarom verstoot je mij?
Nog blanker dan hangop ben je om aan te zien,
Nog zachter dan een lam, nog speelser dan een kalf,
En glanzender dan groene druif. En als de slaap
Mij heeft bevangen, kom je telkens voor me staan,
Maar glipt ook daad’lijk weg, wanneer ik wakker word,
En vlucht gelijk een schaap, dat zag den grijzen wolf.
Bekoord heb je mij, meisje, toen je voor het eerst
Hier bij mijn moeder hyacinthen op den berg
Bent komen plukken, en ik wees je toen den weg.
Die liefde laten varen nog, nu ik je meer dan eens
Daarna weer zag, ik kan het niet. Ik kan het niet.
Maar jij blijft onverschillig. Neen, het raakt je niet.
Ik vat wel, aardig kind, waarom je mij ontvlucht.
Omdat één ruige wenkbrauw, reuzengroot, mij loopt
Van ’t ene oor naar ’t and’re, heel het voorhoofd langs,
Daaronder maar één oog en dan een platte neus.
Nu goed. Dat mag zo zijn. Maar desalniettemin
Hoed ik toch duizend schapen en een beet’re melk
Dan die me geven, vind je op de wereld niet;
’k Heb overvloed van kaas des zomers, in den herfst,
En tot in ’t hartje van den winter. Altijd zijn
De rekken zwaarbelaan. En dan, ’k ben muzikaal;
Geen der Cyclopen hier speelt op de fluit als ik,
Terwijl ik jou, mijn zoete appeltje, en mij
Terzelfdertijd, bezing, vaak tot diep in den nacht.
Elf hertjes, alle met een lintje, breng ik voor je groot,
En ook vier beertjes nog. Kom, kom dus naar me toe.
Je kunt ervan op aan: je gaat niet achteruit.
Verlaat de blauwe zee, die aanbruist tegen ’t land.
Hier in de grot bij mij rust je veel beter uit.
Hier staan laurieren, rijzige cypressen; hier
Klimop vol schaduw, wingerd ook met rijke vrucht.
Hier is koel water, dat de Etna, dichtbegroeid,
Uit witte sneeuw laat stromen, ware godendrank.
Wie prefereert dan nog de golven en de zee?
’t Kan wezen, dat je me te ruig van haardos vindt.
Wel, er is eikenhout en onder d’as gloeit vuur.
Als jij ’t maar deed, ik brandde me het leven uit,
Of’t ene oog, den schat waar mij niets boven gaat.
Ach! Had mijn moeder mij ter wereld maar gebracht
Met kieuwen, ’k zwom dan rechtstreeks naar je toe en zou
Je handje zoenen, als je mij je mond niet gunt.
Een witte lelie en een klaproos donkerrood
En zacht bracht ik je mee. Neen, ’s zomers bloeit de een,
De and’re ’s winters; ’t moest dus een van beide zijn.
Nu ga ik aanstonds zwemmen leren, meisje lief,
95/151

Zodra een vreemde hier aan land komt met zijn schip.
Dan weet ik ook, waarom je zusters en jijzelf
Zo groot behagen schept in ’t leven diep in zee.
Kwam je maar, Galatea, kwam je maar, om dan,
Zoals ik hier zit, nimmer meer naar huis te gaan.
Wou je maar schapen hoeden, met me mee, en dan
Met mij gaan melken en bereiden gaan de kaas,
Waarvoor we bitter stremsel leggen in de melk.
Eén doet me kwaad. Mijn eigen moeder. Zij verdient
Een hartig standje. Nooit sprak ze één vriendelijk woord
Bij jou voor mij. En toch, ze ziet dat ‘k dag aan dag
Vermager, ’k Zal maar zeggen, dat ik hoofdpijn heb
En pijn aan beide voeten. Moog’lijk vindt ze dat
Verdrietig, zoals ik mezelf verdrietig voel.
Cycloop, Cycloop! Waarheen is je verstand gevlucht?
Als je eens mandjes vlocht, en plukte blaadjes fijn
Voor al je jonge diertjes, je zou wijzer zijn.
Melk toch het dier dat voor je staat. Het heeft geen zin
Te achtervolgen een die vlucht. Je vindt gewis
Een and’re Galatea, die nog mooier is.
’t Is waar. Veel meisjes nodigen mij voor het spel
Des nachts. Zij lachen alle, als ik antwoord geef.
Het blijkt: hier op het land ben ik de minste niet!
Zo vleide Polyphemus ’t minnend hart met ‘kunst’,
Hij wist zich te cureren en met meer succes
Dan als hij ’n dure doktersrekening had betaald.
OVIDIUS, METAMORPHOSES XIII, 750 t/m 897
De Romeinse dichter Ovidius leefde van 43 v. Chr. tot 17 n. Chr. Hij werkte dus
voornamelijk ten tijde van keizer Augustus, die niet onverdeeld enthousiast was over
zijn virtuoze, maar nogal lichtzinnige poëzie. Deze paste immers slecht bij zijn
uiterst serieuze ‘restauratiepolitiek’ (zie inleiding op Vergilius, pag. 86).
De in dactylische hexameters geschreven Metamorphoses zijn het bekendste werk
van Ovidius. In vijftien boeken worden alle mogelijke gedaante verwisselingen
beschreven. Het zijn onderling vaak zeer ongelijksoortige verhalen die kunstig met
elkaar verbonden worden tot grotere complexen. Deze bonte reeks begint met de
schepping van de wereld en eindigt met de vergoddelijking van Caesar.
Ovidius gebruikte als bron voor zijn verhalen voornamelijk hellenistische dichters,
hoewel hij ook goed bekend was met de aan hen voorafgaande literatuur. Het verhaal
van de Cycloop, Acis en Galatea in het dertiende boek van de Metamorphoses hoort
geheel thuis in de hellenistische traditie. Slechts enkele elementen zijn afkomstig van
Homerus: de ziener Telemus die de Cycloop voorspeld heeft dat Odysseus hem eens
van zijn oog zal beroven komt bijvoorbeeld ook in de Odyssee voor. Maar de kern
van de episode, de ‘ode aan Galatea’ sluit duidelijk, met soms letterlijke
reminiscenties, aan bij de Cyclops van de hellenistische dichter Theocritus (zie pag.
94). Het kader waarin deze lofzang op de geliefde is geplaatst wijkt echter weer van
Theocritus af. De figuur van Acis komt bij deze immers niet voor. Ovidius kan Acis
ontleend hebben aan een andere - nu verloren gegane - bron, of hem zelf als nieuw
element in het verhaal geïntroduceerd hebben. In ieder geval kan hij door het
invoegen van de Acis-tiguur zijn verhaal met een metamorphose laten eindigen.
96/152

De geschiedenis wordt in het grotere geheel gevoegd doordat de zeenimf Galatea,
een dochter van de zeegod Nereus, zelfde tragische dood van haar minnaar Acis door
toedoen van Polyphemus vertelt aan Scylla, een andere zeegodin die hoofdpersoon is
van het voorafgaande en volgende verhaal.
1. De verliefde Cycloop
750 ‘Acis erat, Fauno nymphaque Symaethide cretus,
magna quidem patrisque sui matrisque voluptas.
nostra tamen maior; nam me sibi iunxerat uni,
pulcher et octonis iterum natalibus actis
signarat teneras dubia lanugine malas.
755 hunc ego, me Cyclops nullo cum fine petebat:
en, si quaesieris, odium Cyclopis amorne
Acidis in nobis fuerit praesentior, edam:
par utrumque fuit. pro! quanta potentia regni
est, Venus alma tui! nempe ille inmitis est ipsis
760 horrendus silvis et visus ab hospite nullo
inpune et magni cum dis contemptor Olympi,
quid sit amor, sensit validaque cupidine captus
uritur oblitus pecorum antrorumque suorum.
iamque tibi formae, iamque est tibi cura placendi,
765 iam rigidos pectis rastris, Polypheme, capillos,
iam libet hirsutam tibi falce recidere barbam,
et spectare feros in aqua et componere vultus.
caedis amor feritasque sitisque immensa cruoris
cessant, et tutae veniuntque abeuntque carinae.
750 Faunus (een herdersgod)
Symaethis, dochter van de riviergod
Symaethus (op Sicilië)
cretus = natus
751 voluptas, vreugde
753 octonis iterum natalibus actis, zestien
jaar oud
754 signarat = signaverat
dubius, nog nauwelijks zichtbaar
lanugo, -inis, dons
mala, wang
756 en, ach!
756/7 Cyclopis en Acidis zijn beide gen.
obiectivus
757 praesens, sterk
758 pro, ach!
759 almus, mild
nempe, immers
immitis, wreed
761 cum dis, verbinden mer Olympi
763 urere, in vuur en vlam staan
pecus, -oris, vee
antrum, grot
764 forma, uiterlijk
765 rigidus, stug
pectere, kammen
rostrum, hark
766 hirsutus, ruig
falx, - cis, snoeimes
767 componere vultus, z’n gezicht een bepaalde
(hier: vriendelijke) uitdrukking
geven
768 feritas, -atis, wildheid
cruor, -oris, bloed
769 cessare, verdwenen zijn
carina, kiel, schip
97/153

770 Telemus interea Siculam delatus ad Aetnam,
Telemus Eurymides, quem nulla fefellerat ales,
terribilem Polyphemon adit ‘Lumen’que, ‘quod unum
fronte geris media, rapiet tibi’ dixit ‘Ulixes’.
risit et ‘O vatum stolidissime, falleris’ inquit:
775 ‘altera iam rapuit.’ sic frustra vera monentem
spernit et aut gradiens ingenti litora passu
degravat, aut fessus sub opaca revertitur antra.
Prominet in pontum cuneatus acumine longo
collis, utrumque latus circumfluit aequoris unda.
780 huc ferus ascendit Cyclops mediusque resedit;
lanigerae pecudes nullo ducente secutae.
cui postquam pinus, baculi quae praebuit usum,
ante pedes posita est antemnis apta ferendis,
sumptaque harundinibus compacta est fistula centum,
785 senserunt toti pastoria sibila montes,
senserunt undae. latitans ego rupe meique
Acidis in gremio residens procul auribus hausi
talia dicta meis auditaque verba notavi:
770/1 Telemus, zoon van Eurymus, en zijn
voorspelling worden ook door Homerus
genoemd, zie Od. 9, 510
771 ales, vogel, voorteken
771 lumen, licht, oog
774 stolidus, dom, stom
776 litus, -oris, kust, strand
passus, -us, stap
777 degravare, dreunend lopen op, stampen
op
opacus, schaduwrijk
778 pontus, zee
cuneatus, wigvormig uitlopend
acumen, -inis, punt
779 aequor, -oris, zee
781 laniger, wollig
pecudes, schapen
Vragen
1. (758) Naar welke Latijnse woorden verwijst ‘utrumque’?
2. (758/9) Verwijst ‘pro... mi’ naar het voorafgaande of naar het volgende? Verklaar.
3. (759/60) ‘ipsis horrendus silvis’ Wat bedoelt Galatea daar precies mee?
4. (769) ‘tutae ... carinae’ Met welke woorden in het voorafgaande staat dit in contrast?
5. (773 en 775) Welke verschillende betekenissen heeft ‘rapere’ in deze twee verzen?
Omschrijf wat wordt bedoeld met ‘altera iam rapuit’.
6. (775/6) Moet ‘frustra’ verbonden worden met ‘monentem’ of met ‘spernit’? Waarom?
7. (780) Waarom zingt Polyphemus zijn lied voor Galatea aan zee?
98/154
782 cui = a quo
baculum, stok
usus, -us, dienst
783 antemna, ra
aptus (+ dat.), geschikt
784 harundinibus compacta fistula centum,
een herdersfluit bestaande uit honderd
rietstengels (het normale aantal is
zeven)
785 toti = omnes
sibila (plur.), gefluit
786 latitare (+ abl.), verborgen zijn onder
787 gremium, schoot
procul, op een afstand
auribus haurire, luisteren naar
788 notare, (hier) onthouden

8. (781) ‘nullo ducente’ Waar werd dat al eerder vermeld?
9. (782 t/m 786) Welke drie door Ovidius genoemde elementen markeren de geweldige
afmetingen van de Cycloop?
2. Ode aan Galatea
‘Candidior folio nivei, Galatea, ligustri,
790 floridior pratis, longa procerior alno,
splendidior vitro, tenero lascivior haedo,
levior adsiduo detritis aequore conchis,
solibus hibernis, aestiva gratior umbra,
nobilior pomis, platano conspectior alta,
795 lucidior glacie, matura dulcior uva,
mollior et cycni plumis et lacte coacto,
et si non fugias, riguo formosior horto:
saevior indomitis eadem Galatea iuvencis,
durior annosa quercu, fallacior undis,
800 lentior et salicis virgis et vitibus albis,
his inmobilior scopulis, violentior amne,
laudato pavone superbior, acrior igni,
asperior tribulis, feta truculentior ursa,
surdior aequoribus, calcato immitior hydro,
789 folium, bloemblad
ligustrum, liguster
790 pratum, weide
procerus, slank
alnus, els (alle bomen zijn in het Latijn
vrouwelijk)
791 vitrum, kristal
lascivus, speels
haedus, bokje
792 lévis, glad
adsiduus, voortdurend
deterere, polijsten
aequor, (hier) golfslag van de zee
concha, schelp
793 soles = sol
hibernus, winter-
794 conspectus, opvallend
795 glacies, -ei, ijs
maturus, rijp
uva, druif
796 cycnus, zwaan
lac coactum, gestremde melk (vergelijk
v. 20 van Theocritus’ Cyclops
797 formosus, mooi
riguus, besproeid
798 iuvencus, vaars (jonge koe)
799 annosus, oud
quercus, -us, eik
fallax, bedrieglijk
800 lentus, eigenzinnig
virga, twijg
salix, icis, wilg
vitis alba, wilde wingerd
801 scopulus, rots
amnis, -is, rivier
802 pavo, -onis, pauw
803 tribulus, distel
feta ursa, een berin met jongen
truculentus, grimmig
804 surdus, doof
calcare, trappen op
hydrus, slang
99/155

805 et, quod praccipue vellem tibi demerc posscm,
non tantum cervo claris latratibus acto,
verum etiam ventis volucrique fugacior aura!—
at bene si noris, pigeat fugisse, morasque
ipsa tuas damnes, et me retinere labores!—
810 sunt mihi, pars montis, vivo pendentia saxo
antra, quibus nee sol medio sentitur in aestu
nec sentitur hiems, sunt poma gravantia ramos;
sunt auro similes longis in vitibus uvae,
sunt et purpureae: tibi et has servamus et illas.
815 ipsa tuis manibus silvestri nata sub umbra
mollia fraga leges, ipsa autumnalia coma
prunaque, non solum nigro liventia suco,
verum etiam generosa novasque imitantia ceras.
nec tibi castaneae me coniuge, nec tibi deerunt
820 arbutei fetus: omnis tibi serviet arbor.
hoc pecus omne meum est; multae quoque vallibus errant,
multas silva tegit, multae stabulantur in antris.
nec, si forte roges, possim tibi dicere, quot sint:
pauperis est numerare pecus! de laudibus harum
825 nil mihi credideris: praesens potes ipsa videre,
ut vix circumeant distentum cruribus uber.
sunt, fetura minor, tepidis in ovilibus agni;
sunt quoque, par aetas, aliis in ovilibus haedi.
lac mihi semper adest niveum: pars inde bibenda
805 possem, hangt af van vellem
806 cervus, hert
latratus, -us, geblaf
807 volucer, gevleugeld, voortijlend
aura, wind, briesje
808 bene si noris, scil. me
piget me, het spijt me
mora, uitvlucht
809 damnare, betreuren
810 vivum saxum, natuurlijke rots
pendere, (hier) zich welven in
812 pomum, appel
ramus, tak
813 auro similes uvae, witte druiven
vitis, rank
816 fragum, aardbei
autumnalis, herfstcornum,
kornoelje
817 prunum, pruim
livens, blauw
niger, donker
sucus, sap
818 generosus, voortreffelijk
novas imitantia ceras, lijkend op (eig.
nabootsend) nieuwe was
100/156
820 arbutei fetus, vruchten van de aardbezieboom
servire, tot je dienst staan
822 stabulari, op stal staan
824 pauperis, gen. possessivus
laudes, kwaliteiten
825 nil mihi credideris, misschien geloof je
me niet
praesens, met eigen ogen
826 ut, hoe
distentus, gespannen
crus, -uris, been, poot
uber, -eris, uier
827 fetura minor (natu), het jongere vee
tepidus, koel
ovile, schaapskooi ,
agnus, lam
828 par aetas = pares aetate
haedus, bok

830 servatur, partem liquefacta coagula durant.
nec tibi deliciae faciles vulgataque tantum
munera contingent, dammae leporesque caperque,
parve columbarum demptusve cacumine nidus:
inveni geminos, qui tecum ludere possint,
835 inter se similes, vix ut dignoscere possis,
villosae catulos in summis montibus ursae:
inveni et dixi “Dominae servabimus istos.”
iam modo caeruleo nitidum caput exsere ponto,
iam, Galatea, veni, nec munera despice nostra!
840 certe ego me novi liquidacque in imagine vidi
nuper aquae, placuitque mihi mea forma videnti.
adspice, sim quantus! non est hoc corpore maior
Iuppiter in caelo—nam vos narrare soletis
nescio quem regnare Iovem—, coma plurima torvos
845 prominet in vultus umerosque, ut lucus, obumbrat.
nec, mea quod rigidis horrent densissima saetis
corpora, turpe puta; turpis sine frondibus arbor;
turpis equus, nisi colla iubae flaventia velent;
pluma tegit volucres, ovibus sua lana decori est:
850 barba viros hirtaeque decent in corpore saetae!
unum est in media lumen mihi fronte, sed instar
ingentis clipei. quid? non haec omnia magnus
sol videt e caelo? soli tamen unicus orbis!
adde, quod in vestro genitor meus aequore regnat:
830 liquefactus, opgelost
coagula (plur.), stremsel (om kaas van
de melk te maken)
831 deliciae, genietingen, kadootjes
facilis, gemakkelijk te verkrijgen
vulgatus, gewoon, alledaags
832 contingere, ten deel vallen
damma, damhert
lepus, -oris, haas
caper, bok
833 par, paar
columba, duif
demptus, van demere, wegnemen
cacumen, -inis, boomtop
nidus, nest
836 villosus, ruig
catulus, jong
837 domina, geliefde
caerul(e)us, donkerblauw
nitidus, glanzend
exserere, steken uit
840 imago, -inis, (hier) weerspiegeling
844 nescio quem, laatdunkend: één of
andere
coma, haar
torvus, nors, mannelijk
845 prominere, hangen over
umerus, schouder
lucus, bos
846/7 rigidis horrent densissima saetis, zeer
dicht behaard is met ruig, borstelig haar
847 frondes, bladeren
848 collum, hals
iubae, manen
flavens, blond
velare, bekleden
849 pluma, veer, vederdos
lana, wol
850 hirtus, ruig
851 instar (+ gen.), gelijk aan
852 clipeus, schild
853 orbis, schijf
854 genitor, vader (bedoeld is Neptunus)
101/157

855 hunc tibi do socerum! tantum miserere precesque
supplicis exaudi! tibi enim succumbimus uni.
quique Iovem et caelum sperno et penetrabile fulmen,
Nerei, te veneror: tua fulmine saevior ira est.
atque ego contemptus essem patienrior huius,
860 si fugeres omnes; sed cur Cyclope repulso
Acin amas, praefersque meis complexibus Acin?
ille tamen placeatque sibi placeatque licebit,
quod nollem, Galatea, tibi: modo copia detur:
sentiet esse mihi tanto pro corpore vires!
869 viscera viva traham, divisaque membra per agros
perque tuas spargam—sic se tibi misceat!—undas.
uror enim, laesusque exaestuat acrius ignis,
cumque suis videor translatam viribus Aetnam
pectore ferre meo. nec tu, Galatea, moveris!’
856 succumbere, zwichten, zich buigen
voor
857 penetrabilis, alles doordringend
858 Nereis, dochter van Nereus
venerari, aanbidden
859 contemptus, -us, verachting
patiens (+ gen.), verdragend
861 complexus, -us, omhelzing
Vragen
10. (796) ‘lacte coacto’ (‘kwark’) Waarom legt Ovidius deze vergelijking in de mond
van de Cycloop? Wat is het effect op de lezer?
11. (797) Leg uit hoe dit vers een brug vormt tussen het voorafgaande en het volgende.
12. (798) Welk woord markeert het contrast tussen de nu volgende verzen en de
lofprijzing van Galatea in de voorafgaande passage?
13. Waar eindigt de passage die in 798 begint? Hoe wordt hij door het woordgebruik aan
het begin en het eind afgerond?
14. (831/2) Wat wordt bedoeld met ‘vulgata munera’? Krijgt Galatea die nu wel of
niet?
15. (831 e.v.) Welk geschenk vindt Polyphemus zelf heel bijzonder en ongewoon? Hoe
blijkt dat uit de opbouw van de zin?
16. Scandeer de verzen 834 t/m 836. Wat valt je op en waarom zal Ovidius dat zo
gedaan hebben?
17. (833/4) Waar werd de houding van de Cycloop tegenover de goden al eerder
beschreven?
18. (840 t/m 853) Spreekt uit deze regels alleen maar zelfbewuste ijdelheid van de
Cycloop of is hij zich ervan bewust dat niet iedereen hem mooi zal vinden?
Verklaar je antwoord met een citaat uit de tekst.
102/158
863 copia, gelegenheid
864 pro (+ abl.), in overeenstemming met
865 viscera, ingewanden
membra, ledematen
867 laesus, belemmerd, gehinderd
exaestuare, gloeien
868 vires, nl. van het vuur

19. (842 e.v.) Welke aspecten van zijn uiterlijk noemt Polyphemus achtereenvolgens?
Waar eindigt de beschrijving van zijn persoonlijke kwaliteiten?
20. (861) Welk effect heeft de nadrukkelijke plaatsing van de naam ‘Acin’ aan het begin
en het eind van het vers?
3. Acis’ dood
870 Talia nequiquam questus - nam cuncta videbam -
surgit et ut taurus vacca furibundus adempta
stare nequit silvaque et notis saltibus errat:
cum ferus ignaros nec quicquam tale timentes
me videt atque Acin ‘Video’que exclamat’ et, ista
875 ultima sit, faciam, Veneris concordia vestrae.’
tantaque vox, quantam Cyclops iratus habere
debuit, illa fuit: clamore perhorruit Aetna.
ast ego vicino pavefacta sub aequore mergor;
terga fugae dederat conversa Symaethius heros
880 et ‘Fer opem, Galatea, precor, mihi! ferte, parentes,’
dixerat ‘et vestris periturum admittite regnis.’
insequitur Cyclops partemque e monte revulsam
mittit, et, extremus quamvis pervenit ad illum
angulus is molis, totum tamen obruit Acin.
885 at nos, quod solum fieri per fata licebat,
fecimus, ut vires adsumeret Acis avitas.
puniceus de mole cruor manabat, et intra
temporis exiguum rubor evanescere coepit,
fitque color primo turbati fluminis imbre
871 vacca, koe
furibundus, razend
872 saltus, -us, woud
873 cum, toen
ignarus, niets vermoedend
875 sit, hangt af van faciam
Veneris concordia, vertrouwelijk samenzijn
878 ast = at
pavefacere, bang maken
879 terga fugae dederat conversa, was op de
vlucht geslagen
Symaethius heros, zie v. 750
882 revellere, losrukken
883/4 extremus... angulus, (slechts) de rand
884 molis, -is, rotsblok
obruere, verpletteren
885 quod...licebat, nl. het veranderen van
Acis in een riviergod; iets anders stonden
de fata niet toe
886 vires = naturam
avitus, van zijn grootvader
887 puniceus, purperrood
manare, stromen
888 exiguus, klein, weinig
evanescere, verdwijnen
889 imber, -bris, regenbui
103/159

890 purgaturque mora, tum moles fracta dehiscit,
vivaque per rimas proceraque surgit harundo,
osque cavum saxi sonat exsultantibus undis:
miraque res, subito media tenus exstitit alvo
incinctus iuvenis flexis nova cornua cannis,
895 qui, nisi quod maior, quod toto caerulus ore,
Acis erat. sed sic quoque erat tamen Acis in amnem
versus, et antiquum tenuerunt flumina nomen.’
890 purgare, reinigen
mora, langzamerhand
dehiscere, zich openen
891 rima, spleet
procerus, hoog, rijzig
harundo, riet
892 exsultare, opbruisen
893 tenus (+ abl.), tot aan
alvus (F), buik
Vragen
21. (870) ‘nequiquam’ Waarom?
22. (881) Waarop heeft ‘vestris regnis’ betrekking? Wordt Acis’ smeekbede verhoord?
23. (882 e. v.) Voert de Cycloop hiermee zijn eerdere bedreiging uit?
24. (885 e. v.) Beschrijf de verschillende fasen van Acis’ metamorfose.
25. (886) Welke ‘avus’ wordt bedoeld? Wat zijn de ‘vires avitas’?
26. (896) Wat wordt bedoeld met ‘sic quoque’?
104/160
894 incinctus...nova comua (acc. graecus),
omkranst wat betreft zijn pas ontstane
horens (Dus: met een krans om zijn
pas ontstane horens)
canna, riet
895 nisi quod, afgezien van het feit dat
caerulus, donkerblauw

LUCIANUS
De griekse prozaschrijver Lucianus leefde in de 2e eeuw n. Chr. Hij schreef onder
andere Goden- en Zeegodendialogen, korte schetsjes waarin goden en andere
mythologische figuren op vaak komische wijze commentaar leveren of reageren op
bepaalde uit de mythologie bekende gebeurtenissen. Hier volgt een gesprek tussen de
zeenimfen Doris en Galatea over de verliefde Cycloop (Zeegodendialogen, 1; verg.
Theocritus pag. 94 en Ovidius pag. 96). Acis ontbreekt als rivaal van Polyphemus
en zó onaantrekkelijk vindt deze Galatea de Cycloop nu ook weer niet.
1 ραστής : minnaar, bewonderaar
2 πιµήν, ( -ένς ): herder
πιµεµηνέναι ( πιµαίνεσθαι): gek zijn op
3 σκώπτειν : spotten
4 πις , hoe(danig) ook
5 γρις , wild, woest
6 λάσις , dicht behaard
µρς , lelijk
7 µνθαµς , eenogig
νινάναι , helpen
8 µρή , schoonheid
10 νδρώδης , mannelijk
πιπρέπειν , een sieraad zijn
11 µέτωπν , voorhoofd
νδεής , gebrekkig
12 ρώµενς (van ρν , beminnen), geliefde
13 παινεν , prijzen
14 νειδιστικς , smalend, hatelijk
15 θνς , jaloezie
16 πιµαίνειν , z’n kudde hoeden
σκπή , uitkijkplaats
παίειν , spelen,
17 ών, -νς , strand
πρπυς, -δς , uitloper
καθδ , waar
18 µετα (+ gen.) , tussen
ρς ( - υς) , berg
αγιαλς , strand
πµηκνεσθαι , zich uitstrekken
19 πρσλέπειν , kijken naar
105/160

21 νιν , grieven, steken
δεγµα , bewijs
22 παρώθητε , aor. P. van παρρν
verwaarlozen, geen
aandacht schenken aan
23 ψις , gezichtsvermogen
πίθνς , benijdenswaardig
25 λευκς , wit, blank
υνήθης , gewend aan, vertrouwd met
26 τυρς , kaas
γάλα,-κτς , melk
28 ψις , uiterlijk
πέτρα , rots
29 γαλήνη , kalme zee
πικπτειν , bukken, buigen
30 ρα , huidskleur
κρις , volkomen
31 πιπρέπειν , afsteken
ρθηµα , rode kleur, blos
32 κα µήν , nu goed, ondertussen
κράτως , onvermengd, geheel
33 κν , tenminste, al is het maar
106/161
34 πρθµες , schipper
τά τε λλα , overigens
36 σιωπν , zwijgen
δειν , zingen
37 κωµάειν , een serenade brengen
πρώην , onlangs
νς , ezel
38 γκσθαι , balken
πηκτίς , instrument, lier
κρανίν , schedel
39 λας , hert
γυµνς , ontdaan van
σάρ, -κς , vlees
κέρανα , gewei
πήεις ,‘horens’, zijkanten (v. d. lier)

40 υγν , verbinden
νάπτειν , bevestigen
νερν , snaar
41 κλλψ,-πς, schroef (waaraan de snaar
wordt vastgemaakt)
περιστρέειν , draaien om
µελωδεν , zingen
42 πωδς , vals
ν , brullen
πηεν , begeleiden
43 γέλως,-ωτς , lachen
44 σµα , lied
45 λάλς , babbelziek
ρυσθαι , brullen
46 ασνεσθαι , zich schamen
µιµεσθαι , nabootsen
τρας , ruw, schor
47 γκάλη , arm
48 θυρµάτιν , lievelingsdier, ‘schoothondje’
ρκτς , beer
σκλα,-ακς , Jong
λάσιν , harige vacht (acc. respectus)
52 δήλν τι , natuurlijk
δικς , muzikaal
κιθαρίειν , lier spelen
54 σεµννεσθαι , zich ergens op laten voorstaan
55 πέραστς , aantrekkelijk
56 κινάρα , bokkelucht
πειν (+ gen.), ruiken naar
τράγς , bok
µάγς , rauw vlees etend
57 σιτεσθαι , opeten
πιδηµεν , bezoeken
58 ντερν , zijn liefde beantwoorden
107/162