HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

dat materiaal tekstedities verzorgden, commentaren schreven, bibliografieën samenstelden,
e.d. Binnen deze ‘Muiderkringen’ van geleerde dichters of dichtende
geleerden legde men zichzelf ook toe op het schrijven van fijnzinnige poëzie, waarin
men zijn kennis kon etaleren, toespelingen kon maken op elkaars werk en op
contemporaine gebeurtenissen, en vorstelijke beschermheren kon vleien. De dichters
gebruikten daarvoor in hoofdzaak het traditionele literaire materiaal, maar vermeden
het clichématige van hun voorgangers door gebruik te maken van weinig bekende
mythen of mythische details, en door op taalkundig niveau verrassingseffecten te
bewerken door het gebruik van curieuze ‘antieke’ woorden, neologismen, onverwachte
woordbetekenissen, etc. De belangrijkste Alexandrijnse dichter, Callimachus
van Cyrene (± 300-240), beschrijft in die trant bijvoorbeeld in zijn Hymne
aan Artemis, hoe de jonge godin met een paar vriendinnen naar Hephaistos en zijn
Cyclopen gaat om een boog en pijlen te bestellen. De meisjes schrikken na aankomst
geweldig van die ruige Cyclopen, maar Artemis had met hen geen moeite: ze was
namelijk als driejarig meisje al op de arm van haar moeder Leto bij Hephaistos
geweest voor een kennismakingsbezoek. Ze was toen gezellig bij Brontes op schoot
geklommen, en had daar zó aan zijn weelderige borsthaar geplukt, dat de reus daar
sindsdien een kale plek aan over had gehouden, ‘zoals wanneer de vos (=
kaalhoofdigheid) het op de slapen van een man groeiende haar heeft afgegraasd’.
Moeten we hier een toespeling in zien op een persoon aan het Alexandrijnse hof of in
het Mouseion? Of misschien op medische onderzoekingen van de arts Herophilus, die
in die tijd aan het Mouseion verbonden was, en op wiens ontdekkingen Callimachus
meermalen zinspeelt? Of is het een puur literaire verwijzing naar een berg met een
merkwaardige kale plek op een van de hellingen? Allemaal vragen, waarop men met
onze gebrekkige kennis van de Griekse literatuur en van de toenmalige omstandigheden
maar zelden het juiste antwoord vindt.
Van thema naar drama
Een tijdgenoot en vriend van Callimachus was Theocritus van Syracuse, die enige
tijd in het Alexandrijnse Museum heeft gewerkt. Hij staat te boek als degene die het
genre van de herderspoëzie heeft ontwikkeld: gedichten waarin herders, maaiers en
andere landlieden met elkaar dichtwedstrijden houden, ruzie maken of anderszins
pastoraal bezig zijn. In twee van zijn ‘Idyllen’ heeft Theocritus het Cycloop-thema
verwerkt.
In nr. 6 houden twee herders een zangwedstrijd. Daphis zingt daarin een
veertiental verzen, waarin hij Polyphemus bespot om zijn onverschilligheid ten
opzichte van de avances van Galatea, en Damoetas kruipt daarna in de huid van de
Cycloop om uit te leggen, dat die onverschilligheid bedoeld is om Galatea’s
arrogantie te doorbreken en haar zo tot overgave te dwingen.
Beroemder en meermalen geïmiteerd is nr. 11. Theocritus richt zich hierin tot de
arts-dichter Nicias met de wijze les, dat er tegen de liefde geen kruid is gewassen,
behalve: de poëzie. Dat ondervond Polyphemus, die zijn hopeloze liefde voor
Galatea vergat door haar toe te zingen. De Cycloop doet dat overigens geheel in
bucolische sfeer, waarbij hij slechts één couplet wijdt aan een beschrijving van
Galatea’s charmes; de rest van zijn lied bevat voornamelijk een opsomming van
kwaliteiten, die zijn onaantrekkelijk uiterlijk naar zijn zeggen in ruime matecompenseren.
De Romeinse dichter Ovidius heeft later in zijn Metamorfosen (XIII, 778 e.v.)
dit thema overgenomen en - zoals dat in de Oudheid gebruikelijk was - verder uitgebreid
en verfraaid. Zo heeft Theocritus bijvoorbeeld vier vergelijkingen gebruikt
7/63