HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

Bloom’s ontsnapping die het hoofdstuk besluit gepresenteerd.
‘When, lo, there came about them all a great brightness, and they beheld the
chariot wherein He stood ascend to heaven. And they beheld Him in the
chariot, clothed upon in the glory of the brightness, having raiment as of the
sim, fair as the moon and terrible that tor awe they durst not look upon Him.
And there came a voice out of heaven, calling: Elijah! Elijah! And he
answered with a main cry: Abba! Adonai! And they beheld Him, even Him,
ben Bloom Elija, amid clouds of angels ascend to the glory of the brightness
at an angle fortyfive degrees over Donohoe’s in Little Green Street like a shot
off a shovel.
En ziet, een groot helder licht kwam om hen heen en ze zagen de wagen waarin Hij stond
ten hemel stijgen. En zij zagen Hem in de wagen, gekleed in de glorie van dat licht, en Zijn
gewaad was dat van de zon, schoon als de maan en zo verschrikkelijk dat ze uit vrees niet
tot Hem durfden opzien. En er kwam een stem uit de hemel, roepende: Elia! Elia! En hij
antwoordde met luider stemme: Abba! Adonai! En ze aanschouwden Hem Hemzelf, ben
Bloom Elia, te midden van wolken engelen opstijgen tot de glorie van dat licht met een
hoek van vijfenveertig graden boven de winkel van Donohoe in Little Green Street als een
kluit aarde van een schop. (Vert. John Vandenbergh)
De Bijbelse stijl wordt gesuggereerd door Blooms joodse nationaliteit; maar het
effect ervan op de lezer is ironisch. De overdrijving confronteert ons met onze eigen
idealisering van de arme achtervolgde Bloom. Door hem te beschrijven als een
Messias die ten hemel vaart, worden zowel Blooms onbewuste gedachten, als de
neiging tot heldenverering van de lezer bewust gemaakt. Immers, ook het blindelings
verafgoden van goede helden is voor Joyce ‘one-eyed vision’. De passage besluit dan
ook met een bathos: het doorprikken van de rhetorische inflatie met een plotselinge
terugkeer naar een straat in Dublin, en de manier waarop daar gesproken wordt.
Als we er ons eenmaal van bewust zijn dat de personages in het hoofdstuk niet
zwart of wit zijn, maar allemaal gevlekt, wordt er een andere lezing van Joyce’s
interpretatie van het klassieke motief van de Cycloop mogelijk. In een brief aan Cario
Linati van 1920 schrijft Joyce dat ‘each episode is so to say one person although it is
composed of persons - as Aquinas relates of the Angelic hosts’ (Kenner, pag. 101).
Volgens mijn woordenboek betekent Polyphemus ‘veel sagen kennend en verhalend’.
Dit is zeker van toepassing op het hoofdstuk als geheel. Bij het doorlezen zijn de taal,
de vulgaire stijl, het rhetorisch geweld, de vele terzijdes, veel meer in het oog
springend dan de handeling. Taal is de handeling. Het hoofdstuk gaat over taal en
stijl: de invloed van cliché’s, de maatschappelijke connotaties van stijl, het geweld
van bepaalde rhetorische vormen. De Polyphemus van Joyce is dus niet alleen de
breedsprakige citizen. Het is het hele pantomimische hoofdstuk uit Ulysses zelf, dat
met zijn gezwollen, blindelings voortrazende rhetoriek de lezer dreigt te verpletteren
onder verbaal geweld.
Dat deze lezing strookt met de ideeën van Joyce wordt bevestigd door zijn
belangstelling voor de plannen van de componist George Antheil. Deze wilde een
electrische opera opvoeren met de ‘Cyclops’-episode als libretto. Het orkest zou
twaalf electrische piano’s hebben, gekoppeld aan een dertiende, slagwerk, xylofoons,
en verschillende blaasinstrumenten. Alles zou op topsnelheid worden afgedraaid,
met crescendo’s en descrescendo’s naar gelang het aantal actieve piano’s. Het koor,
verborgen in de orkestbak, zou zingen in microfoons die uitkwamen in luidsprekers
op het toneel, terwijl het corps de ballet het verhaal in pantomime opvoerde. Helaas
stelde Antheil Joyce teleur door de opera niet te voltooien. Als bevestiging van het
feit dat de ‘Cyclops’-episode in zijn geheel ook bedoeld is als een weergave van de
idee van een Polyphemus, is Joyce’s enthousiasme voor AntheiPs plannen genoeg.
60/116