HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

Cyclopen als bouwers
Wie Griekenland bezocht heeft, kent ongetwijfeld de indrukwekkende Cyclopische
muren van Mycene en Tiryns, opgebouwd uit blokken van zo enorme
afmetingen, ‘dat een span muildieren zelfs de kleinste steen nog niet in beweging zou
kunnen krijgen’, zoals Pausanias in zijn 2e eeuwse ‘Guide bleu’ schrijft (2,25,8). De
Cyclopen, die deze muren bouwden, zouden een Thracisch volk zijn geweest,
waarvan een deel naar Lydië verbannen was. Vandaaruit keerden ze weer naar
Griekenland terug op uitnodiging van koning Proitos, die hen de burcht van Tiryns
liet bouwen. Proitos voelde zich namelijk bedreigd door zijn tweelingbroer Akrisios,
die in het nabije Argos heerste. ‘Cyclopisch’ blijkt in elk geval voor de Grieken een
begrip te zijn geweest, als we zien hoe Euripides Mycene aanduidt als ‘de
Cyclopische stad’, en Pindarus Tiryns omschrijft als ‘het Cyclopisch voorportaal van
Eurystheus’. Latere dichters schrijven ook andere indrukwekkende bouwwerken wel
aan de Cyclopen toe; en wanneer Vergilius wil aanduiden dat het bastion van
Proserpina, waaraan Aeneas de Gouden Tak moet bevestigen, van brons of ijzer is,
schrijft hij dat ze gebouwd zijn ‘met de ovens van de Cyclopen’ (Aeneis 6, 630).
De Cyclopen in de Odyssee
De Cyclopen, waarvan we er één vooral zo goed kennen uit de beschrijving die
Homerus van hem geeft in het 9e boek van de Odyssee, vertonen vrijwel geen
overeenkomst met de Smeden en de Bouwers, afgezien misschien van hun voorkeur
voor grote rotsblokken. De Homerische Cyclopen zijn geïsoleerd levende
natuurmensen, die profiteren van hetgeen de natuur hun biedt. Zonder dat zij er iets
voor behoeven te doen groeit voor hen het koren en gedijt de wijnstok; verder
houden zij schapen en geiten, waarvan zij de melk zelf verwerken. Kortom, hun land
was een waar paradijs voor moderne liefhebbers van het onbedorven leven, hoewel het
nog beter toeven zou zijn geweest op het idyllische eiland, waar Odysseus landde,
vóór hij aan zijn bezoek aan Polyphemus begon: want daar kwamen de Cyclopen, die
geen scheepvaart kenden, gelukkig nooit. Het waren immers geen aantrekkelijke
heren, maar eenzelvige figuren, die elk met vrouw en kinderen in een eigen grot
woonden, niet bepaald beschikkend over wat je noemt ‘goede contactuele eigenschappen’.
Terecht had Odysseus er een voorgevoel van, dat hij ‘een man ging bezoeken,
die beschikte over een ontzaglijke kracht zonder beschaving, wars van alle
verplichtingen tegenover mensen en goden’ (v. 213-5).
De Cycloop Polyphemus, bij wie Odysseus toevallig belandt, onderscheidt zich
in zoverre van de andere, dat hij zich uitsluitend met veeteelt schijnt bezig te houden.
Brood zien we hem niet eten, maar dat komt misschien ook, omdat hij door
Odysseus’ komst nu mensenvlees op het menu heeft staan. Verder leeft hij alleen,
zonder vrouw en kinderen, een essentiële trek in verband met de loop van het
verhaal. Dit verloop lag voor Homerus overigens nogal vast, omdat de oorsprong van
de Polyphemus-episode ongetwijfeld gezocht zal moeten worden in de sfeer van het
sprookje, en ook sprookjes hebben bij al hun veelvormigheid doorgaans een vast
schema.
Eenoog en Tweeoogje
In 1928 publiceerde de Russische folklorist Vladimir Propp een fenomenologische
studie van het Russische sprookje. Uit zijn onderzoekingen, die ook op andere
sprookjes van toepassing zijn, blijkt, dat zich in de opbouw van sprookjes uit
4/60