HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

EURIPIDES EN DE CYCLOOP
I Wanneer een schrijver als Euripides een toneelstuk over de Cycloop heeft
geschreven, is het zinvol daaraan in dit nummer aandacht te besteden, ook al valt het
stuk buiten zijn tragediewerk.
We hebben van Euripides 18 tragedies over. ‘De Cycloop’ hoort daar niet bij,
omdat het een vrij kort ‘lachstuk’ is, een zgn. satyrdrama en als zodanig zelfs het enige
volledige exemplaar dat wij uit de griekse toneelliteratuur overhebben. Toch moeten
er heel wat satyrdrama’s zijn geschreven, omdat het tijdens de jaarlijkse toneelcompetitie
te Athene gewoonte was iedere dag drie tragedies plus een satyrdrama op
te voeren; en als toegift waren ze ook weer niet zo pretentieloos, want ze werden bij
de prijsbeoordeling betrokken.
Satyrs horen vanouds thuis in de sfeer van Dionysus, de god van de wijn en van
het toneel. Het zijn halfdierlijke wezens, harige mannen met spitse oren, een platte
neus en een staart. In het satyrdrama vormden zij altijd het koor en zorgden daarmee
voor menige dronkemansscene op het toneel.
Zo dus ook in ‘De Cycloop’. Tussen Odvsseus en Polyphemus zijn de satyrs een
komische derde partij, en Euripides blijkt ook in dit genre een knap theaterman, die
aan de boertige sfeer van zo’n stuk ‘body’ en kwaliteit weet te geven. Opdat de lezer
daar enig idee van krijgt, is hier gekozen voor een wat langer dialoog-fragment in
vertaling, gevolgd door een kort fragment in het grieks; dat laatste speciaal uitgezocht
voor hen, die de griekse tekst van Homerus hebben gelezen. 1 )
1 ) Er bestaan twee nederlandse vertalingen van de Cycloop, voorzover ik weet. Een van Willem
Bilderdijk, erg aardig en nogal vrij; en een recente, heel sappige goede vertaling van Stefaan
Couvreur, uitgeverij Acco te Leuven, Syrinxreeks 1982, gerecenseerd in Herm. jrg. 55 no. 1, blz. 50.
II De inhoud: Silenus, vader der satyrs, is aan het werk bij de grot van Polyphemus.
Hij vertelt, hoe de satyrs ooit zijn afgedwaald naar het Cyclopen-eiland en sindsdien
in gevangenschap slavenwerk moeten doen. Zijn zoons komen thuis en even later
verschijnen, onverwachts voor hen, Odvsseus en zijn vrienden, zojuist geland op
hetzelfde eiland. Zij treffen alleen Silenus en de satyrs aan, de Cycloop is nog aan het
jagen. Hongerig vraagt Odysseus om voedsel. Silenus haalt in ruil voor Odysseus’
beroemde wijn kaas en vlees naar buiten, maar juist op dat ogenblik verschijnt Polyphemus.
De laffe Silenus roept, dat de Grieken het voedsel geroofd hebben, en dat hij
nog zó zijn best heeft gedaan hen te verjagen. Odysseus verweert zich en doet een
beroep op Polyphemus’ plichtsgevoel als gastheer. Tevergeefs. De Cycloop jaagt de
Grieken de grot in om zich een maal van mensenvlees te bereiden.
Als Odysseus daarna diepgeschokt de grot uitkomt, stelt hij de satyrs voor de
Cycloop dronken te voeren en te verblinden. Juichend stemmen Silenus en zijn
zoons ermee in, maar in de volvoering van het plan spelen zij een uiterst dubieuze
rol, zoals blijkt uit het hiervolgende fragment:
Satyrs: Kom, wie gaat er voorop? Wie staat er voorin
en zal met vaste greep de boomstam
oplichten maar ’t Cyclopenoog en
zijn heldere blik verschroeien?
78/134
Stil, stil! Wees nu stil! Nog zwaar van de wijn
vertoont hij zich daar in zijn zwarte spelonk,
vals zingend met lelijk geluid, en lomp.
Dat zal wel spoedig een treurlied zijn...
Kom mee, we zullen die woesteling
een lesje geven in zingen
tot hij voorgoed verblind is.