HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

doelend op Blooms vermeende financiële meevaller, ‘Don’t tell anyone. It’s a secret’.
Bloom’s vriend ruikt onraad en trekt hem de deur uit naar een gereedstaand rijtuig.
De citizen roept ‘Three cheers for Israel!’, terwijl Bloom staande in het rijtuig nog
probeert uit te leggen: ‘Mendelssohn was a Jew, and Karl Marx, and Mercadante and
Spinoza. And the Saviour was a Jew and his Father was a Jew. Your God’.
‘He had no Father’, zegt Martin. ‘That’ll do now. Drive ahead’. ‘Whose God’,
schreeuwt de citizen.
‘Well, his uncle was a Jew’ zegt Bloom nog. ‘Your God was a Jew. Christ was a Jew
like me’. De citizen is buiten zinnen, en rent de kroeg in om een leeg koekblik te
halen. ‘By Jesus’ zegt hij, ’I’ll brain that bloody Jewman for using the Holy name. By
Jesus I’ll crucify him, so I will’. En zoals Odysseus een rotsblok achterna krijgt bij zijn
ontsnapping uit het hol van de Cycloop, krijgt Bloom het koekblik naar zijn hoofd
(merk ‘Jacobs’).
Als dit verhaal niet zo van toepassing was op de tegenwoordige ‘toestand van de
wereld’, zou het uitgesproken komisch zijn. Nu gaat het lachen niet van harte. Het
zal geen betoog hoeven dat de parallel tussen dit verhaal en de Odyssee voornamelijk
symbolisch is. De Cycloop wordt blind van woede om de woorden en de houding van
Bloom, niet door fysiek geweld. Er is weinig of geen echte handeling: de strijd speelt
zich af tussen twee verschillende zienswijzen, twee ideologische instellingen of
levenshoudingen. Het verblinde nationalisme van de citizen is geplaatst tegenover de
bedachtzame redelijkheid van Bloom. Een hoofd vol vooroordelen en gemeenplaatsen
contrasteert met het objectief wegen van feiten, de massamens met de enkeling,
machismo met vrouwvriendelijkheid, haat met liefde. Zoals ik al aan het begin van
het artikel schreef, is Joyce’s versie van de Cycloop een typisch moderne en
persoonlijke. Zijn vertaling van lichamelijk geweld in een woordenstrijd, is een blijk
van zijn eigen vredelievendheid. Maar tegelijk is het een fabel voor de twintigste
eeuw. Wat in Homerus letterlijk was, het oog, het kunnen zien, wordt bij Joyce
symbolisch - ‘Cyclops’ gaat over de balken in de ogen van hen die een zaak maar van
één kant bekijken.
Toch moeten we voorzichtig zijn met onze interpretatie van dit hoofdstuk. Bloom
mag dan de ‘held’ van het verhaal zijn, en de citizen het ‘monster’, maar als we onze
sympathie zo eenzijdig verdelen, maken we ons zelf schuldig aan de eenzijdige visie
van een Cycloop. Joyce bewonderde de dichter Blake die ‘one-eyed vision’ als
verderfelijk beschouwde. Hij doelde daarmee op materialisme en de afweer van
dialectiek. Bij nauwkeurig lezen van ‘Cyclops’ blijkt dat de auteur een al te eenzijdige
identificatie met Bloom, evenals de totale verwerping van de citizen, onmogelijk
heeft gemaakt. Ook deze personages worden van verschillende kanten belicht.
Joyce’s vriend, de schilder Frank Budgen noemde zijn techniek in dit hoofdstuk
‘cubistisch’, en omschreef deze benaming zo: ‘You first state one view of it and then
you draw it from another angle to another scale, and both aspects lie side by side in the
same picture’ (Budgen, pag. 153).
Joyce bereikt dit effect door de manipulatie van taal en stijl. Als in het verhaal een
onderwerp wordt aangesneden - een personage moet iets kopen bijv. - dan volgt het
taalgebruik het onderwerp. De behandeling wordt weergegeven in het vakjargon en
de stijl van een huurcontract. Betreft het een executie, dan zitten we midden in een
griezelverhaal, of in een medische verhandeling. Zegt iemand iets over een geest, dan
begint het verslag van een spiritistische seance. Het is net alsof de taal zelfde leiding
neemt in het verhaal, en uit het stramien van de plot wegbreekt als een op hol
geslagen paard. Het ‘Cyclops’-hoofdstuk heeft vele tientallen ‘terzijdes’, soms
meerdere bladzijden lang, in erkende stijlen die variëren van sprookjes, doktersroman
en sportjournalistiek tot Bijbel, geschiedschrijving en mythologie. Zo-wordt
59/115