HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

The Dial in 1923, getiteld ‘Ulysses, Order and Myth’. Eliot vindt Joyce’s gebruik van
de Odyssee ‘even belangrijk als een (natuur)wetenschappelijke ontdekking’; en vervolgt:
‘In using the myth, in manipiilating a continuous parallel between contemporaneity and
antiquity, Mr Joyce is pursuing a merhod which others must follow after him... It is
simply a way of controlling, of ordering, of giving a shape and a significance ïo the
immense panorama of futility and anarchy which is contemporary history’. (Deining,
pag. 270). Op de vraag of de moderne geschiedenis zo zinloos is als Eliot voorgeeft,
en op de heel andere ideeën die Joyce daarover had, kunnen we hier niet ingaan.
Belangrijk voor een juist begrip van de wijze waarop Joyce het Homerische epos
heeft nagevolgd zijn Eliot’s woorden ‘een continue parallel’. Wanneer men de roman
Ulysses (de gebruikelijke Engelse benaming voor Odysseus) opent na het lezen van de
titel, verwacht men een verhaal over deze held. Niets in de roman echter lijkt op het
eerste gezicht naar de klassieken te verwijzen, behalve een paar woorden Grieks geuit
door een vlerkerige student. De roman is zo anders dan het epos, dat we moeten
spreken van een herschepping, of van een vertaling van het klassieke gegeven in een
hedendaagse mythe, waarbij de structuur van het epos in zijn algemeenheid tot
leidraad heeft gediend. Joyce’s Ulysses is dan ook een roman die speelt in de
twintigste eeuw - om precies te zijn verhaalt hij de gebeurtenissen op één dag en één
plaats, het Dublin van 16 juni 1904. Er is een jongeman genaamd Stephen Dedalus
op zoek naar een vader (zoals Telemachos dit was), er is een oudere man, Leopold
Bloom (het equivalent voor Odysseus) wiens omzwervingen de lezer volgt, en er is
een - zeer ontrouwe - echtgenote, Molly geheten, die in bed wacht op de thuiskomst
van haar man. Zoals blijkt zijn de personages bij Joyce zeer vrij gekozen. Het zijn
onheroïsche, moderne ‘reïncarnaties’ van het klassieke voorbeeld. De overeenkomst
tussen epos en roman is alleen een kwestie van zeer vage structurele parallellen, niet
van gelijkenis in karakter, fysieke kwaliteiten enz.
Dat Joyce Homerus zo vrij - en voor sommigen aanstootgevend - herschreef, was
niet uit minachting, maar uit bewondering voor het epos. Wij weten dat hij het ‘the
most beautiful, allembracing theme’ noemde. Waaraan hij toevoegde ‘If is greater, more
human than that of Hamlet, Don Quixote, Dante, Faust. The rejuvenation of old Faust
has an unpleasant effect upon me. Dante lires one quickly, it is like looking at the sun. The
most beautiful, most human traits are contained in the Odvssey... I am almost afraid to
treat such a theme; it’s overwhelming’. (Ellman, pag. 416). In de passage waaruit deze
zinnen zijn genomen, beschrijft Joyce Odysseus verder als een pacifist, een vader,
een zwerver, een musicus en een artiest. Al deze rollen zijn ook kenmerkend voor
James Joyce zelf. Zijn herschepping van het epos als een roman over en voor onze
tijd, was een poging het universeel menselijke te belichten dat een Griekse held, een
Ierse auteur, en een heel gewone, heel zwakke burgerman uit Dublin gemeen
hebben. Mochten we, onder invloed van recente ontwikkelingen in antropologie en
sociologie, twijfelen aan het bestaan van iets dat men als ‘universeel menselijk’ zou
kunnen betitelen, dan nog geldt, dat de ideeën van Jovce moeten worden gezien in de
intellectuele context van de tijd waaruit zij stammen: de tijd van Jungs archetypen,
Freuds Oedipus-complex, Frazers noties over de structuur van mythen, enz. Hierbij
valt Joyce op door een totale afwezigheid van fascistoïde trekjes.
Al nam Joyce grote vrijheden met de Odyssee, hij ging in zijn voorbereiding zelf
heel nauwgezet te werk. Hij betreurde het, dat hij weinig Grieks kende, en
bestudeerde alles wat hij over Homerus te pakken kon krijgen. Zo ontdekte hij der
theorie van Victor J. Bérard dat de Odyssee van Semitische oorsprong zou zijn. Bij
nauwkeurige beschouwing zouden de plaatsnamen in het verhaal kunnen worden
teruggevonden door een Hebreeuws woord te zoeken dat op het Grieks leek. Dit
kwam Joyce goed te pas. Zijn held kreeg een joodse origine, en het thema van de
55/111