HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

verschillende tijden en culturen steeds weer een aantal standaardverschijnselen
voordoen. De 31 elementen, die Propp onderscheidt, zijn door Bremer vereenvoudigd
tot een negental, dat in ons geval duidelijk van toepassing is:
A. er heerst een toestand van rust en vrede; B. een monster doet kwaad; C. een
held komt; D. deze krijgt een tovermiddel; E. hij strijdt met het monster; F. hij
overwint; G. hij wordt achtervolgd; H. hij weet te ontkomen; I herstel vredestoestand.
Welnu, Homerus begint met een lange beschrijving van het idyllische eiland in de
buurt van het Cyclopenland, waar Odysseus en de zijnen voedsel in overvloed vinden
en bijkomen van hun vorige avontuur. Het is evenwel Odysseus zelf die door zijn
bezoek aan de grot van Polyphemus de rust verstoort (een gevolg uiteraard van het
feit dat het een onderdeel van een grotere avonturenreeks is), en daardoor zijn bij
Homerus B en C verwisseld. Opvallend is verder, dat de Cycloop driemaal bemanningsleden
van Odysseus verslindt: de tol die het getal drie in sprookjes speelt lijkt me
genoegzaam bekend. Voor een wapen (de paal met de gloeiende punt) en nog enige
andere trucs (de naam Niemand, de ontsnapping onder de schapen) zorgt de slimme
held Odysseus zelf, maar de sterke wijn van Maron is natuurlijk een echte toverdrank.
Strijd en ontsnapping vinden in het verhaal in de traditionele volgorde plaats; er is
zelfs een dubbele ontsnapping, want Polyphemus smijt het schip van Odysseus tot
tweemaal toe een enorm rotsblok achterna, hetgeen hun avontuur nog een hachelijk
staartje geeft. Voor een echt ‘happy end’ is in deze avonturenreeks van Odysseus natuurlijk
geen plaats: het volgende avontuur staat immers alweer voor de deur...
Functie van het Polyphemus-verhaal in de Odyssee
Het geniale van de zanger, die de Odyssee zijn uiteindelijke vorm heeft gegeven, is,
dat hij elementen van verschillend gehalte (zoals sprookjes, zeemansverhalen,
bestaande epen, e.d.) tot één dramatisch geheel heeft weten te construeren. Terwijl
nu een aantal van Odysseus’ ‘Sindbadavonturen’ alleen maar bedoeld is als illustratie
van de problemen van de held om naar huis terug te keren (het zg. Nostos- of
Terugkeerthema, dat ook in epen over andere Trojaanse helden een rol moet hebben
gespeeld), is het Cycloop-avontuur een essentieel element in de Odyssee. Meteen al
in het eerste boek, vv. 20-21, was de toehoorders duidelijk gemaakt dat Poseidon ‘bij
voortduring toornig was op Odysseus’, en in boek 5, 282 e.v. was dat door de
beschrijving van zijn ‘vlotbreuk’ in de praktijk ook meer dan voldoende gebleken.
Maar het waarom van dit alles wordt de toehoorder pas duidelijk door het Cycloopavontuur:
dan blijkt immers Polyphemus Poseidons zoon te zijn, en na de geslaagde
ontsnapping van onze held smeekt de blindgeworden reus zijn vader, dat deze de
thuisreis van Odysseus zo ellendig mogelijk zal maken. Hiermee wordt dus de
motivatie voor een groot deel van de verdere avonturen gegeven.
Ruwe bolster, blanke pit?
Homerus laat er geen twijfel over bestaan: Polyphemus is een monster. Tot in de
meest gruwelijke details wordt zijn kannibalisme beschreven; zijn gastgeschenk voor
Odysseus (‘Niemand zal ik als laatste opeten!’) is een cynische grap. Toch is het
opmerkelijk dat hij ook humane trekken vertoont, maar dan alleen ten opzichte van
zijn vee en het daarmee verbonden werk, zoals melken en kaasmaken. Roerend is
vooral zijn toespraak tot de ram, waar Odysseus onder hangt om uit de grot te
ontsnappen. We zullen zien, dat in de Hellenistische literatuur dit aspect van de
wildeman speciaal benadrukt gaat worden.
5/61