HERMENEUS jrg 56-1984 nummer 2 - Tresoar

Polyphemus op de planken
Odysseus’ Cycloop-avontuur is af en toe behandeld in de Attische comedie, maar
van de betreffende stukken zijn alleen wat titels en/of korte fragmenten bewaard
gebleven. Wel beschikken we over een compleet satyrspel van de hand van Euripides
(± 485-406), getiteld ‘Cvclops’. Polyphemus houdt daarin al enige tijd de oude
Silenus met een aantal satyrs gevangen, wanneer Odysseus arriveert. Deze vraagt
hun hulp om de Cycloop van zijn gezichtsvermogen te beroven, maar als het er op
aankomt hebben de satyrs ineens allerlei smoesjes: ‘vuiltje in m’n oog’, ‘m’n voet
verzwikt’, enz. Odysseus’ bemanning moet er dan aan te pas komen om het karwei te
klaren en zo de satyrs te bevrijden. In verband met de toneeleisen zijn er enkele
wijzigingen ten opzichte van Homerus: het stuk speelt vóór de grot van de Cycloop;
het blindmaken is minder essentieel voor de bevrijding van de gevangenen, maar
gebeurt vooral uit wraak voor het verorberen van enkele bemanningsleden; en in
verband met het verplichte snufje erotiek is er een scène, waarin de dronken
Polyphemus verliefd wordt op Silenus en hem op het toneel achterna zit. Het stuk
speelt in zoverre ook in op de problematiek van Euripides’ tijd, dat de Cycloop, als
principieel wettenverachter, een extreme vertegenwoordiger is van de groep van
voorstanders van het natuurrecht, en als zodanig het publiek herinnerd kan hebben
aan de radicale sofisten, die ook de physis (natuur) stelden boven de nomos (wet).
‘Der Hirt auf dem Felsen’
Rond 405 v. Chr. kwam in Syracuse op Sicilië Dionysios I aan de macht, een
tyranniek vorst met weinig scrupules. Hij moet eruit gezien hebben als een
zwaargebouwd man met rossig haar en veel sproeten. In ietwat onverwacht contrast
met dit alles stond zijn artistieke kant: in zijn vrije uren was hij amateurkitharaspeler,
dichter en componist. Een van de hofdichters van Dionysios, Philoxenos
van Kithera, werd eens door de tyran betrapt met diens maitresse, een aantrekkelijke
fluitspeelster. Philoxenos werd daarop in een van de beruchte steengroeven
van Syracuse opgesloten. Maar de dichter nam wraak, door in de steengroeve een zg.
mimos (eenacter) te vervaardigen, waarin een lompe Cycloop ten tonele wordt
gevoerd, die op de helling van de Etna verliefd zit te zijn op een lieftallige zeenimf,
Galatea. Deze verliefdheid slaat zelfs poëtische kwaliteiten bij de bruut los: in het
toneelstukje brengt hij een ‘Ständchen’ aan zijn geliefde, maar het is een ‘vergebliches
Ständchen’, want Galatea neemt een loopje met de eenogige lomperik en gaat
er met Odysseus vandoor. Het Syracusaanse publiek van die tijd zal er weinig moeite
mee gehad hebben om in de zingende Cycloop Dionysios, in Galatea de fluitspeelster
en in Odysseus Philoxenos te herkennen.
Deze ombouw van het traditionele gegeven is in de Griekse literatuur zeer populair
geworden. Het contrast tussen de lieftallige nimfen de onbehouwen eenogige reus
appelleerde door de combinatie van het pathetische en het groteske kennelijk zeer
aan de smaak van de Hellenistische dichters. Omdat deze wellicht minder goed
bekend zijn, veroorloof ik mij hier even een uitweiding.
Hellenistische poëzie
Onder de Hellenistische periode verstaat men doorgaans de rijd tussen Alexander
de Grote en keizer Augustus, dus ruwweg van 330 tot 30 v. Chr. In deze tijd werkten
‘literati’ in besloten kringen als het Pergameense hof en het Mouseion van
Alexandrië, waar zij grote bibliotheken tot hun beschikking hadden en op grond van
6/62