downloaden - project000

dossier
Geplaagd door een
tijdelijke achteruitgang
In tijden van crisis zoekt iedereen houvast. Historici projecteren de
ontreddering van het heden graag op het verleden. Het fundamentele
verschil is dat we weliswaar opgejaagd worden door intolerantie en een
steeds machtiger wordende staat, maar niet worden bedreigd door een
totalitaire regressie, zegt Alain-Gérard Slama, commentator van Le Figaro.
Revue des Deux Mondes – Parijs
S
inds de tweede helft van 2008
wordt Europa gekweld door de
angst voor een herhaling van de
grote crisis uit 1929, toen een noodlottige
opeenvolging van gebeurtenissen
leidde van Zwarte Donderdag op 24
oktober van dat jaar tot aan de opkomst
van de totalitaire regimes. Maar als we
serieus naar de oorzaken en de historische
context van de malaise in de jaren
dertig kijken en deze vergelijken met
de huidige situatie, dan valt op hoe
enorm groot de verschillen zijn. Des te
frappanter is het dat er ook grote overeenkomsten
zijn, als je kijkt naar de
gevolgen die beide crises op de ontwikkeling
van politieke denkbeelden hebben
gehad.
Net als in 1929 wordt het
liberale en parlementaire
systeem ter discussie
gesteld
Net zoals men in 1929 meende dat het
‘einde van de wereld’ nabij was, zo is
nu een van de meest besproken thema’s
door commentatoren van de crisis
– of het nu economen, politici of intellectuelen
zijn – het idee dat we ‘een
nieuwe wereld’ binnengaan. In beide
gevallen, zowel vroeger als nu, is het
het liberale en parlementaire kapitalistische
systeem dat ter discussie wordt
gesteld.
Het gevaar waar we vooral voor moeten
oppassen is dat de publieke opinie
en de ontwikkeling van ideeën, door
een enigszins onverantwoordelijk pro-
pagina 14 nr. 13 12 tot 26 mei 2012
ces van self-fulfilling prophecy, in
dezelfde richting zouden afglijden als
het geval was in het decennium dat
voorafging aan de Tweede Wereldoorlog:
naar het op radicale wijze bestrijden
van onze liberale waarden, wat in
de jaren dertig bijna de ondergang van
de democratieën betekende. De
belangrijkste oorzaak van de crisis van
1929 was niet de ineenstorting van de
bankenwereld, die wij nu meemaken,
maar de overconsumptie die na de Eerste
Wereldoorlog ontstond.
Koopwoede
In de Verenigde Staten was na een eerste
voorteken in 1921 een ongekende
en explosieve groei ingezet. Hierdoor
ontstond een klimaat van euforie, dat
een proces van overproductie op gang
bracht, waarna de prijzen uiteraard
kelderden. Tegelijkertijd raakten de
boeren en de werknemers bevangen
door koopwoede en staken zij zich tot
over hun oren in de schulden. Het
onhandige stabilisatiebeleid van de
centrale banken en de anarchie van
beursspeculaties op het verkeerde
moment hebben de deflatie verder
versneld en werkten de recessie, stijging
van de werkloosheid en het toenemende
aantal faillissementen van
banken in de hand.
De oorzaak van de huidige crisis is
terug te voeren op een proces dat
tegenovergesteld is aan dat van 1929,
en heeft zich in drie fasen ontwikkeld.
De belangrijkste oorzaak was aanvankelijk
het uiterst lakse monetaire
beleid dat de Amerikaanse centrale
bank, de Federal Reserve, in de eerste
jaren van deze eeuw in de praktijk
bracht. Zij verlaagde haar rentepercentages
twee keer, eerst om de internetzeepbel
het hoofd te bieden en daarna
om te voorkomen dat de economische
bedrijvigheid na de aanslagen van 11
september 2001 zou verslappen. Het
streven om het eigen woningbezit
onder de allerarmsten te stimuleren
leidde vervolgens tot het beruchte
optuigen van de zogenoemde subprimes,
hypotheken met een variabele rente,
waarbij de kredietwaardigheid van de
hypotheekaanvragers niet altijd werd
geverifieerd. We weten hoe het verder
ging: steeds meer leningen werden
niet afbetaald, de huizenprijzen daalden
fors, het was onmogelijk om de
verliezen van de banken precies in
kaart te brengen en de interbancaire
markt droogde op. De val van Lehman
Brothers zette ten slotte een kettingreactie
in werking die zich ook al tijdens
de crisis van 1929 had voorgedaan: een
kredietcrisis, recessie, deflatie en een
werkloosheid die zich geleidelijk aan
uitbreidt naar alle sectoren en alle landen.
De situatie was door de subprimes
op de Amerikaanse onroerendgoedmarkt
180 graden gedraaid en leidde
een wereldwijde economische crisis in.
Wrevel over materialisme
De belangrijkste les die we uit deze zo
verschillende crisissituaties moeten
crisisbeleid
trekken, is dat de politieke gevolgen
ervan niet dezelfde reikwijdte mogen
hebben. We mogen dan momenteel
graag uitweiden over het democratisch
tekort waar alle gekozen volksvertegenwoordigingen
en alle instellingen
mee te maken hebben, maar dit wantrouwen,
dat dreigt om te slaan in
onverschilligheid, valt absoluut niet te
vergelijken met de wrok die oud-strijders
na de Eerste Wereldoorlog tegen
zowel parlementariërs als burgers
koesterden. Van het betreurenswaardige
fenomeen waarbij mensen zich
terugtrekken in hun eigen gemeenschap
en identiteit gaat een veel geringere
dreiging uit dan van de
psychische shock die door de slachtingen
van de Eerste Wereldoorlog teweeg
werd gebracht. Vanaf de jaren twintig
ontstond er een soort heimwee naar de
kameraadschap van de loopgraven, die
van rechts tot links voeding gaf aan
wrevel over genotzuchtig individualisme
en over materialisme.
Iedereen sloot zich aan bij een antiparlementarisme
dat tegenwoordig veel
minder heftig is, aangezien er geen
vervangende ideologie voorhanden is,
zoals wel het geval was in de tijd van
het triomferende fascisme en communisme.
Ondanks alles staan onze tijdgenoten
in overgrote meerderheid
vijandig tegenover de dictatuur en zijn
ze gehecht aan de rechtsstaat. Voor
hen betekent de vrijheid van meningsuiting,
publicatie en vergadering nog
iets. Zij weten dat er zonder onderwijs
geen sprake kan zijn van vrije en verantwoordelijke
burgers. Het oprukken
van de dictaturen en het fascisme in
Europa in de periode tussen de beide
wereldoorlogen kon de argeloze waarnemer
oprecht de indruk geven dat het
model van de liberale democratie achterhaald
was en dat de toekomst was
voorbehouden aan ofwel het communisme
ofwel de autoritaire regimes.
Bij dit algehele afglijden van het