Symposiumgids 2008 - Bodembreed

Uitgangspunten en achtergronden voor een advies over
afdekking van de bodem
J. van Wensem, TCB - www.tcbodem.nl
J. van Wensem
De TCB is door VROM verzocht een advies op te stellen over de gevolgen van afdekking van de
bodem. De aanleiding van het verzoek om advies is tweeledig. De door de Europese Commissie
uitgebrachte thematische strategie voor bodembescherming en de conceptkaderrichtlijn Bodem (KRB)
stellen eisen aan bodemafdekking. Los van deze Europese ontwikkelingen wordt bodemafdekking
relevant geacht in het kader van klimaatverandering en verstedelijking in Nederland.
De aanleiding voor de Europese Commissie (EC) om afdekking van de bodem als bedreiging op te
nemen in de EU bodemstrategie en de KRB vooral gelegen is de toenemende zorg over
verstedelijking. De EC maakt zich zorgen over het grote aantal hectares dat per jaar aan
landbouwgronden en natuur wordt onttrokken om in gebruik te nemen voor bebouwing: de bouw van
woningen en nutsgebouwen, aanleg van bedrijventerreinen, sportparken, infrastructuur, etc. De EC
vindt dat een rationeler bodemgebruik moet worden nagestreefd. Hieronder wordt verstaan dat
afdekken van bodems moet worden tegengegaan door verlaten industrieterreinen weer in gebruik te
nemen en constructietechnieken te gebruiken die zoveel mogelijk bodemfuncties in stand houden.
De toenemende bebouwing in Europa blijkt onder andere uit gegevens over verandering in
landgebruik, en dan met name de toename van stedelijk gebied (urban areas) zoals aanwezig in de
Corine Land Cover database. Uit cijfers van het CBS blijkt dat het oppervlak bebouwing in Nederland
(verkeersterrein, bebouwd, semi-bebouwd en recreatie) tussen 1996 en 2003 is gestegen van 13 naar
14 procent. Dit lijkt weinig, maar houdt in dat er in die periode per dag 18 hectare voor bebouwing in
gebruik is genomen (circa 25 voetbalvelden).
De KRB gebruikt het begrip ‘sealing’ voor bodemafdekking, en geeft als definitie ‘permanent covering
of the soil surface with an impermeable material’. Hoewel de bedreiging afdekking is gemotiveerd
vanuit zorgen over de toenemende bebouwing in Europa, is afdekking zoals gedefinieerd door de EC
is niet hetzelfde als bebouwing. De definitie is opgehangen aan het ondoorlaatbaar zijn - aangenomen
mag worden voor gassen en water - en aan een permanente aanwezigheid van de bedekking. Bij
bebouwing wordt de bodem bedekt met meestal verschillende materialen, die in meer of mindere
mate permeabel zijn voor water en gassen, afgewisseld door ruimtes die niet bedekt worden, maar
vaak wel verstoord (geroerd) zijn. Bij de materialen valt onder andere te denken aan asfalt, beton,
grint, puin, klinkers, dakpannen en ander dakbedekkingsmateriaal, folies, cement, maar ook aan
grasmatten, kunstgras, sintelbanen en bodemvreemde afdeklagen, vaak zand en compost (bij het
bouwrijp maken en bij de aanleg tuinen). Bebouwing is vrijwel nooit over het hele oppervlak
ondoorlaatbaar en is ook niet altijd permanent.
Het baseren van afdekking op cijfers voor de groei van bebouwing levert een nogal vertekend beeld
op, omdat er in de databases die worden gebruikt geen onderscheid wordt gemaakt tussen afdekking
in strikte zin (bijvoorbeeld bij een totaal versteende binnenstad) en bebouwing afgewisseld met
bijvoorbeeld tuinen en openbaar groen. De snelheid van de toename van stedelijk gebied en
infrastructuur is waarschijnlijk wel een redelijke indicatie voor de snelheid van toename van afdekking
in strikte zin, ervan uit gaande dat de groei van stedelijk gebied en infrastructuur gemiddeld een vast
percentage aan bedekking met zich mee brengt.
Bij het afdekken van de bodem met gebouwen of infrastructuur wordt gebruikt gemaakt van een
dienst, namelijk de draagfunctie van de bodem. De draagfunctie kan gezien worden al een voorraad
(good in plaats van service). Het gebruik van deze dienst zou tegen andere (ecosysteem)diensten
kunnen worden afgewogen. De vuistregels die de TCB voor duurzamer gebruik van de bodem heeft
opgesteld kunnen dan van toepassing. De gevolgen van afdekken kunnen aan de hand van deze
vuistregels geanalyseerd worden.
De gevolgen van afdekking voor de bodemdiensten zijn in hoge mate afhankelijk van de grootte (en
de vorm) van het oppervlak van aaneengesloten afdekking, en het patroon waarin aaneengesloten
afdekkingen voorkomen. Naarmate de grootte en frequentie van aaneengesloten afdekking toenemen
in een gebied, zullen de bodemfuncties sterker worden aangetast. Het schaalniveau is hierbij
uitermate relevant omdat bodemdiensten op verschillende schaalniveaus spelen. Te verwachten valt
dat de effecten van bebouwen zullen toenemen naarmate het oppervlak van bebouwing ten opzichte
van het totale oppervlak toeneemt, maar ook dat het percentage bebouwing zwaarder gaat wegen
naarmate het schaalniveau hoger is.
68