Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

[9] In dit verband zijn ook de verschillen tussen Weitling en Marx relevant. Zie hierover A. Meyer,
‘Nachwort’, in W. Weitling, Garantien der Harmonie und Freiheit, mit einem Nachwort hrsg. v. A.
Meyer, Stuttgart 1974, p. 355. Van dit boek van Weitling verschijnt de eerste druk in 1842. Engels
schrijft over de (‘utopische’) Engelse en Franse, en de eerste Duitse socialisten, Weitling
inbegrepen, dat zij het socialisme zien als de uitdrukking van de absolute waarheid, rede en
gerechtigheid. Het socialisme behoeft volgens deze socialisten slechts ontdekt te worden om op
eigen kracht de wereld te veroveren. Daar, vervolgt Engels, de absolute waarheid onafhankelijk is
van tijd, ruimte en historische ontwikkeling is het zuiver toeval wanneer en waar zij wordt ontdekt.
Zie MEW, Bd. 20, Berlin 1975, pp. 18-19. Deze karakterschets even verder volgend, kan men de
vraag stellen of Dietzgen werkelijk boven een dergelijk vroeg-socialistisch denken uitstijgt. In
voorliggende studie zal blijken dat hij dit ongetwijfeld wel doet, maar hierin niet altijd consequent
is. Enerzijds ziet Dietzgen zijn theorie als theorie van de arbeidersklasse, gaat hij principieel uit van
een streng wetenschappelijk-socialistische stellingname, en gaat zijn dialectiek uit van de
historiciteit van de wereld en het denken over de wereld. Inconsequent is dat Dietzgens filosofie
niet in een duidelijk verband met deze historiciteit wordt ontwikkeld. Bovendien is ook de idee dat
de waarheid, eenmaal gekend, haar eigen weg gaat, die als het ware automatisch doorzet en dus in
hoge mate onafhankelijk van de historische en materiële voorwaarden daartoe is, een rationalistisch
verlichtingsidee dat bij Dietzgen doorwerkt. Anders gezegd, Dietzgen verwacht, als leerling van
Feuerbach, wel erg veel van bewustwording op zich. Hiertegenover staan echter uitspraken waar
Dietzgen realistisch het moeizaam verlopend bewustwordingsproces onder ogen ziet, bv. als hij stelt
dat Marx’ theoretische therapie nog te sterk is voor deze wereld en de bevolking de waarheid in
‘homeopathische’ hoeveelheden toegediend moet krijgen. Kortom, Dietzgens positie is een andere
dan die van Weitling van een aantal jaren eerder, al worden nog enkele utopisch-rationalistische
trekken zichtbaar, of in ieder geval niet nadrukkelijk buiten het betoog gesloten.
[10] Zie MEW, Bd. 13, Berlin 1975, pp. 8-11.
[11] In verschillende stadia van mijn onderzoek heb ik gebruik mogen maken van kritische
opmerkingen van mijn promotor Prof. Dr. Hans Heinz Holz, referent Jeroen Bartels, en van Jos
Lensink, Herman Meijer, Betsy van Oortmarssen, Detlev Pätzold, Henk Schaaf en Piet
Steenbakkers. Op het IISG te Amsterdam hielp de heer Götz Langkau me bij de inzage in
authentieke brieven van Dietzgen; ook daarvoor dank. Aan het vertalen van de samenvatting hebben
Karin Gellinek, Gerard Kingma en Arjo Vanderjagt bijgedragen.
Samenstelling promotiecommissie: Prof. Dr. V.M. Bader, Prof. Dr. L.W. Nauta, Prof. Dr. G.H. ter
Schegget