Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

[15] DS I p. 64, ‘Kopfarbeit’.
[16] DS I pp. 93-94, ‘Kopfarbeit’.
[17] Zie LW, Bd. 38, Philosophische Hefte, Berlin 1973, p. 316. Het is een korte samenvattende
aantekening: ‘Qualität und Empfindung sind ein und dasselbe, sagt Feuerbach. Das Erste und
Ursprüngliche ist die Empfindung und in ihr zwangsläufig auch die Qualität (...)’ Lenin tekent dit
aan bij ‘Plan der Dialektik (Logik) Hegels’. In het werk van Hegel slaat het begrip kwaliteit op de
bepaling van het zijnde als zijnde, en de term kwantiteit op de door het denken aangebrachte maat
daarin of algemene beoordeling daarvan. Zie ook G.W.F. Hegel, Enzyklopedie der philosophischen
Wissenschaften im Grundrisse (1830), Hamburg 1975, pp. 106-120. In wezen is Feuerbachs
gelijkstelling van waarneming en kwaliteit een kritiek op Hegel. Feuerbach houdt daarin weliswaar
vast aan het begrip kwaliteit als aanduiding van de eerste bepaling van het zijnde in het denken,
maar benadrukt de ‘Sinnlichkeit’ als fundament van deze eerste bepaling.
Lenins hierboven genoemde verwijzing is waarschijnlijk gebaseerd op Feuerbachs ‘Vorläufige
Thesen zur Reformation der Philosophie’ waarin Hegels speculatief idealisme wordt bekritiseerd.
Dit is een van de schaarse teksten van Feuerbach waar het begrip kwaliteit een rol speelt. Men leest
hier: ‘Die Metaphysik ist die esoterische Psychologie. Welche Willkür, welche Gewalttat, die
Qualität für sich, die Empfindung für sich zu betrachten, beide in besondre Wissenschaften
entzweizureißen, als wäre die Qualität etwas ohne Empfindung, die Empfindung etwas ohne
Qualität.’ In L. Feuerbach, Gesammelte Werke, hrsg. v. W. Schuffenhauer, Bd. 9 Berlin 1982, p.
246. Op pp. 251-252 staat: ‘Das Sein, mit dem die Philosophie beginnt, kann nicht vom
Bewußtsein, das Bewußtsein nicht vom Sein abgetrennt werden. Wie die Realität der Empfindung
die Qualität und umgekehrt die Empfindung die Realität der Qualität ist, so ist auch das Sein die
Realität des Bewußtseins, aber ebenso umgekehrt das Bewußtsein die Realität des Seins – das
Bewußtsein erst das wirkliche Sein. Die reelle Einheit von Geist und Natur ist nur das Bewußtsein.’
Hoewel Dietzgen hier mogelijk bij Feuerbach aansluit, ligt het toch meer voor de hand Kant als
inspiratiebron voor zijn gebruik van de termen kwaliteit en kwantiteit aan te nemen. Feuerbach
gebruikt de term kwaliteit, maar in genoemde tekst niet het begrippenpaar kwaliteit en kwantiteit,
dat Dietzgen wel kan ontlenen aan Kants begripsmatige indeling van het proces van het oordelen.
[18] DS II p. 341, ‘Briefe über Logik’.
[19] Bij Dietzgen bestaat hier wel het probleem dat de objectieve dialectiek als determinant van het
kenproces in de kennistheorie wordt onderbelicht. Zie hierover hoofdstuk 7. Bovendien worden de
categorieën van de objectieve dialectiek als zodanig niet vaak benoemd, laat staan verder
ontwikkeld. Dat Dietzgen wel uitgaat van een dialectische ontwikkeling van de materialistisch
geïnterpreteerde werkelijkheid wordt op diverse plaatsen in zijn werk, meestal kort, aangeduid. In
‘Kopfarbeit’ schrijft Dietzgen: ‘Das Bewußtsein generalisiert den Widerspruch. Es erkennt, daß die
ganze Natur, das gesamte Sein im Widerspruch lebt, daß alles, was da ist, das, was es ist, nur durch
Mitwirkung eines anderen, eines Gegensatzes ist.’ DS I p. 53.
[20] Zie DS I p. 85.
[21] Engels wijst er ook op dat het vasthouden aan een strikt doorgevoerd causaliteitsbeginsel, als
‘unverrückbare Verkettung von Ursache und Wirkung’, neerkomt op een ‘Art Notwendigkeit’ die
niet loskomt van een ‘theologischen Naturauffassung’. Een dergelijk idee van causaliteit wordt als
metafysisch afgewezen. Ook bij Engels leidt dit niet tot een subjectivistische of tot een
transcendentale opvatting van het causaliteitsprincipe. Hij stelt: ‘Erst von dieser universellen
Wechselwirkung kommen wir zum wirklichen Kausalitätsverhältnis.’ Deze opvatting lijkt op de
vooral in het latere werk van Dietzgen neergelegde visie waarin de universele wisselwerking als
ontologische basis wordt aangenomen. Engels vervolgt: ‘Wer Kausalität leugnet, dem ist jedes
Naturgesetz eine Hypothese und unter anderm die chemische Analyse der Weltkörper durch das
prismatische Spektrum ebenfalls. Welche Seichtigkeit des Denkens, dabei stehnzubleiben!’ In