Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

Hoofdstuk 4
De historische grondslag van J. Dietzgens
denken
Hieronder komen enkele facetten van Dietzgens denken in relatie tot de geschiedenis van de
filosofie aan bod. Belangrijke te onderzoeken verbanden, zoals de verhouding van Dietzgens
denken tot Kant en neokantiaanse tendensen, tot andere materialistische filosofen en de voor ons
onderwerp zo belangrijke verbanden met Feuerbachs en Marx’ denken, worden nog afzonderlijk
behandeld.
4.1 ‘Das Akquisit der Philosophie’
Directe verwijzingen naar werk van anderen zijn in Dietzgens geschriften betrekkelijk schaars. Of
hij bepaalde gedachten ontleent aan anderen, en wie dat eventueel zijn, kan dikwijls moeilijk
worden nagetrokken. Engels refereert hieraan wanneer hij opmerkt dat Dietzgens werk soms
geniaal is, als men er zeker van zou zijn dat hij zijn opvattingen zelf heeft gevonden.[1] Zeker is dat
Dietzgen sommige formuleringen op Kant en de kantianen, Feuerbach en Marx baseert, en
daarnaast soms termen uit de niet-dialectische materialistische traditie gebruikt. Daarnaast spelen
secundaire bronnen een rol, zoals werken van de door Hegel en Kant beïnvloede filosofiehistoricus
K. Fischer.[2]
Al vroeg leest Dietzgen Aristoteles, Kant en Fichte.[3] Sporen van zijn Aristoteles-lectuur zijn terug
te vinden in Dietzgens behandeling van kennis als weerspiegeling van de realiteit en in zijn
opvatting van kennis als categoriale indeling van de werkelijkheid. In hoeverre Dietzgen
geïnspireerd is door Fichte is niet zeker. Naar het werk van Fichte wordt nauwelijks inhoudelijk
verwezen. Ongetwijfeld zijn eerder Kant en het kantianisme een bron van vruchtbare reflectie,
tenminste in de tijd dat Dietzgen zijn eerste hoofdwerk schrijft.
Een eigen formulering van Dietzgen treffen we aan in de constatering dat het vraagstuk van de
verhouding van zijn en denken de meest wezenlijke inhoud van de geschiedenis van filosofie vormt.
Dit vraagstuk beschouwt hij als de rode draad van alle theorievorming in de filosofie: ‘Die Debatte
zwischen Idealismus und Materialismus (...) bildet den Inhalt der Philosophie. Der Gegensatz
zwischen Denken und Sein, zwischen Ideal und Material ist das Objekt, dessen überwindung ihre
Aufgabe darstellt.’[4] Hij wijst erop dat deze vraag historisch de inhoud van de filosofie vormt,
waaraan hij klassieke namen verbindt als Leibniz, Kant, Fichte en Hegel. In de marxistische
literatuur wordt soms gesteld of gesuggereerd dat pas sinds Engels’ ‘Feuerbach’, in 1886 in ‘Die
Neue Zeit’ verschenen, de fundamentele betekenis van dat vraagstuk duidelijk gesteld zou zijn.[5]
Beter kan men stellen dat de betekenis van dit vraagstuk steeds duidelijker werd uitgelegd en ook
Dietzgens originaliteit hier betrekkelijk is. Een expliciete formulering ervan als historisch
fundamenteel vraagstuk zien we bij Feuerbach, Dietzgen en met grotere nadruk op het belang
hiervan bij Engels. In Dietzgens werk bestaat een zekere tegenstrijdigheid: hij herkent dit
fundamentele vraagstuk als een historisch essentieel vraagstuk, maar probeert zelf een klip en klaar
antwoord te vermijden door zijn materialistisch geformuleerde oplossing niet consequent als
materialistisch te bestempelen, uit vrees met het ‘vulgair’ materialisme te worden vereenzelvigd.