Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

vanuit de stand van zaken in de ‘Arbeiterbildungsvereine’ naar een wetenschappelijk socialisme in
de tijd waar het utopisch socialisme weliswaar over zijn hoogtepunt is, maar nog dominant
aanwezig blijkt te zijn.
Dietzgens bewustzijn deelt in de overgangsverhoudingen waarin het kapitalisme en het industrieel
proletariaat in Duitsland ontstaan, die nieuwe theoretische invalshoeken mogelijk maken. Bijzonder
is dat hij beseft dat de klassieke filosofie gekend moet worden om de filosofie überhaupt te kennen.
Hij verwerpt niet slechts het oude, om vervolgens iets nieuws te ontwerpen, maar maakt de
verandering zelf tot thema in een tijd waarin Hegel nauwelijks meer wordt gelezen. Dietzgen
probeert de in veel opzichten beslissende maatschappelijke veranderingsprocessen en daarmee
samenhangende ideologische veranderingen in een theoretische samenhang te brengen, consequent
Marx’ voorwoord bij ‘Zur Kritik der politischen ökonomie’ volgend.[10] Hij wil doordringen tot
een nieuw wetenschappelijk inzicht waarin de praktische ervaringen van de arbeiders als klasse
tijdens de opkomst van de kapitalistische maatschappij in de periode 1800-1870 worden
meegewogen.
In de geschiedenis van het socialistisch denken neemt Dietzgen een eigen positie in. Hij is geen
representant van ‘het socialisme voor Marx’, maar ook niet van dat van ‘na Marx’. Hij is als
tijdgenoot van Marx een der zeer weinigen die zich, op Marx en de arbeidersbeweging zich
oriënterend, uitvoerig met filosofie bezighouden. Inhoudelijk leidt Dietzgens inspanning tot de
presentatie van een materialistische dialectiek en een dialectisch-materialistische kennistheorie.
Deze studie is als volgt onderverdeeld. Deel I en II, hoofdstuk 1 tot en met 6, bevatten na een
nadere inleiding in de problematiek en een precisering van de probleemstellingen, een analyse van
de inhoud van Dietzgens filosofie.
Het IIIe deel, hoofdstuk 7, beschouwt de onderlinge verhoudingen tussen de ideeën van Feuerbach,
Marx en Engels, en Dietzgen. Deze theoretische problematiek is mede van belang om tot een
beoordeling te komen van de ‘dietzgenisme’-discussies die in het begin van deze eeuw plaatsvinden
binnen de arbeidersbeweging. Dietzgen laat zich zowel door Feuerbachs werk als door dat van
Marx inspireren. Als introductie van zijn filosofie was dus de behandeling van de verhouding van
beider invloed op Dietzgens werk goed verdedigbaar geweest. Toch is ervoor gekozen eerst
Dietzgens denken filosofisch-systematisch tot zijn recht te laten komen en pas dan op genoemde
problematiek in te gaan.
Deel IV biedt een uitwerking naar de ethische, religie-kritische en economisch-filosofische kant van
Dietzgens werk en de betekenis van zijn filosofie voor de geschiedenis van de revolutionaire
arbeidersbeweging. Dit deel geeft bovendien meer zicht op belangrijke aspecten van de verhouding
tussen het denken van Dietzgen, Feuerbach en Marx. Het sluit af met een beschouwing over
interpretaties omtrent Dietzgen na diens dood.
Citaten van Dietzgen worden in het Duits weergegeven. Dietzgen heeft een eigen stijl van
uitdrukken. Het leek wenselijk deze in de tekst te behouden. Tijdens het schrijven van de
uiteindelijke tekst heb ik geaarzeld bij de vraag: weinig of veel citeren? Weinig Dietzgen zelf aan
het woord laten heeft tot nadeel dat men vrijwel geen indruk krijgt van zijn tegenwoordig immers
vrijwel onbekende geschriften en men zijn authentieke stijl voor een belangrijk deel mist. Veel
citeren werkt onleesbaarheid in de hand. Uiteindelijk heb ik toch gekozen voor een presentatie van
vrij veel tekstfragmenten van Dietzgen, ondanks mogelijke nadelen.