Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

[7] DS I p. 244, ‘Die Religion der Sozialdemokratie’, 1870-1875.
[8] DS II p. 26, ‘Das Unbegreifliche’, 1877.
[9] DS I p. 368, ‘Sozialdemokratische Philosophie’, 1876-1877.
[10] DS I p. 372, ‘Sozialdemokratische Philosophie’.
[11] Zie DS I, p. 378. In ‘Sozialdemokratische Philosophie’ schrijft Dietzgen: ‘Die
Sozialdemokraten sind der festen überzeugung, daß die klerikalen Jesuiten viel harmloser sind wie
die “liberalen”. Unter allen Parteien ist die Partei der Mitte die abscheulichste. Bildung und
Demokratie gebraucht sie wie eine nachgemachte Etikette, um dem Volk ihre gefälschte Ware zu
insinuieren und das echte Produkt in Mißkredit zu bringen.’
[12] DS II p. 48, ‘Herr Adolf Samter’, 1877.
[13] DS III p. 408, brief aan Marx van 20 mei 1868.
[14] Hiermee doel ik op de tegenstrijdigheid bij Feuerbach dat hij een idealistische oplossing m.b.t.
de emancipatie van de mens baseert op een materialistische beschouwing.
[15] Dietzgens aansluiting bij verlichtingsidealen komt duidelijk naar voren in het artikel
‘Leuchtende Vorfahren’ dat op 12 en 26 sept. 1885 verscheen in het Amerikaanse blad ‘Der
Sozialist’. Dietzgen verbindt hierin verlichtingsidealen met de moderne sociaal-democratische
idealen en met zijn eigen ideologische inzet: ‘Die geistige Aufklärung, die Lessing, Lassalle, Marx
und alle anderen großen Geister in die Welt gebracht haben, waren nicht sowohl wegen der
Geistigkeit, als wegen ihrer materiellen Wirksamkeit ruhmes- und preiseswert, herrlich, prächtig,
göttlich.’ Hij eindigt met de stelling: ‘Aufklärende Wissenschaft über das Generalverhältnis des
Menschengeistes zur Wahrheit ist der einzige Weg, allen pfäffischen Mystizismus zu beseitigen.’
[16] Deze kritiek ligt in het verlengde van Marx’ Feuerbachkritiek. Dat het erop aankomt de wereld
te veranderen, houdt – naast het directe appel tot actieve inzet tot verandering – tevens in, dat in dit
veranderingsproces de mogelijkheden groeien om de wereld te interpreteren. Feuerbach loopt in de
ontwikkeling van zijn filosofie vast door de oplossing van de maatschappelijke vervreemding
vrijwel geheel op een ideologisch niveau te zoeken. Alleen al het vinden van de ‘juiste’ ideeën zal
niet kunnen lukken, wanneer deze niet hand in hand met een zich ontwikkelende praktijk worden
ontwikkeld. Wanneer in die zin de praktijk in de theorievorming ontbreekt blijft men waarschijnlijk
in een idealisme gevangen. Consequentie ervan is dat de bijbehorende kennistheorie onvoldoende
plaats inruimt voor de rol van het praktisch omvormende handelen en de praktijk in het algemeen.
Bovendien wordt dan de praktijk in de theorie onvoldoende ontwikkeld als blijvende drijfveer van
de theoretische en ideologische ontwikkeling.
[17] Zie DS I p. 380.
[18] Zie G. Huck, Joseph Dietzgen (1828-1888), Ein Beitrag zur Ideengeschichte des Sozialismus
im 19. Jahrhundert, Stuttgart 1979, p. 80.
[19] DS II p. 82, ‘Die Zukunft der Sozialdemokratie’, 1878.
[20] Zie DS II pp. 82-83.
[21] Dietzgen schrijft, in een brief van 20 maart 1870, aan W. Liebknecht dat Marx dit werk zo
noemt. Zie W. Liebknecht, Briefwechsel mit deutschen Sozialdemokraten, Bd. I, ‘1862-1878’, hrsg.
v. G. Eckert, Assen 1973, p. 295.
[22] Zie DS I pp. 303-304.
[23] Zie DS III p. 404. Dietzgen schrijft Marx, 20 mei 1868: ‘Ich verdanke Ihnen das Verständnis
für die geschichtliche Bewegung der Menschheit, ein Schatz, der mich über sehr viele
Widerwärtigkeiten des Lebens und über alle Erbärmlichkeiten meiner Zeit und meiner Umgebung
emporhebt. Noch mehr: Indem Sie mir einen Einblick in das allgemeine Wesen der bürgerlichen
ökonomie eröffneten, befähigten Sie mich gleichzeitig, meinen Privatstandpunkt innerhalb dieser
Gesellschaft mit Bewußtsein zu besitzen.’ In een eerdere brief stelde Dietzgen, dat Marx de
onbewuste historische ontwikkelingstendens tot bewustzijn had gebracht; zie DS III p. 400.