Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

epalende moment van de werkelijkheid vormt, is in laatste instantie fundamenteel voor de inhoud
en de ontwikkeling van de filosofie.[22] Hier ligt, aldus Dietzgen, de sleutel van het begrip van de
zich definitief doorzettende vooruitgang van de filosofie die resulteert in het ontstaan van een
wetenschappelijke kennistheorie.
Dietzgen ontwikkelt een eigen dialectische denkwijze wanneer hij onherroepelijke, metafysisch
verstarde waarheden afwijst. Naar zijn mening is alleen de totaal-samenhang, die in voortdurende
ontwikkeling is, absoluut. Deelwaarheden zijn relatief, zijn slechts waar onder bepaalde
verhoudingen of in een bepaalde relatie. Elke onwaarheid draagt een waarheid in zich.
Zoekend naar het bepalende in de verhouding van zijn en denken wil Dietzgen idealistische en
reeds bestaande materialistische posities vermijden. Beide gaan zijns inziens uit van een
dogmatisch, zoals hij het noemt, ‘überschwenglich’ standpunt. De term ‘überschwenglich’ gebruikt
Dietzgen vaak. Deze heeft bij hem een sterke geladenheid in de betekenis van overdreven,
bovenmatig, buitensporig, maar dat heel letterlijk genomen: los van of naast de realiteit staand,
boven de realiteit uitgaand, dus niet reëel. Dit kritisch uitgangspunt voert hem op een lange weg van
een voortschrijdende behandeling van centrale kentheoretische en ontologische vragen. Evenzeer
zet Dietzgen zich in veel artikelen in de arbeiderspers in voor een praktische toepassing van deze
‘proletarische Logik’. Niet in de laatste plaats verzet hij zich bij praktische vragen tegen zijns
inziens metafysisch verstarde formele scheidslijnen. Hij wil de arbeiders de procesmatige eenheid
der dingen uitleggen.
Het hoofdwerk van Dietzgen ‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’ is een analyse van het
denken als kenactiviteit, waarvan het vormen van algemene begrippen op basis van bijzondere
zintuiglijke gegevens de essentie vormt. De mogelijkheid om tot kennis te komen bestaat in de
noodzaak en de reëel bestaande vaardigheid op te stijgen van het bijzondere naar het algemene:
‘Somit ergibt die Analyse des Denkvermögens das letztere als Fähigkeit, aus dem Besonderen das
Allgemeine zu erforschen.’[23] Dietzgens betoog over de verhouding van het bijzondere en het
algemene, en de opvatting dat het wezenskenmerk van het denkvermogen is dat dit het bijzondere
algemeen kan vatten, brengt de vraag met zich mee in hoeverre hij een inductivistisch of
empiristisch standpunt inneemt, in strijd met de eigen kenschets van zijn filosofie als dialectische
theorie.
In de latere ‘Briefe über Logik’, in ‘Streifzüge eines Sozialisten in das Gebiet der
Erkenntnistheorie’ en in ‘Das Akquisit der Philosophie’ wordt de fundamentele materiële eenheid
van de wereld met al haar onderscheiden verschijnselen tot kernproblematiek. Dietzgen formuleert
een filosofische eenheidsleer met als uitgangspunt de materialistisch opgevatte totale werkelijkheid,
‘das Weltall’. Dit monisme ligt volgens Dietzgen in het verlengde van zijn kennistheorie.
Kortere kentheoretische stukken gaan in op het sterker opkomende neokantianisme en vormen van
agnosticisme, wanneer deze richtingen ook in de arbeidersbeweging meer vaste voet aan de grond
krijgen. F.A. Langes ‘Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart’,
in 1866 verschenen, kan men als kenmerkend begin van die tendens beschouwen.[24] Dietzgen
verwerpt in die stroming vooral de metafysisch-religieuze resten, die hij erin meent te signaleren.
Hij doelt dan op het onkenbare ‘Ding an sich’, dat naar zijn mening geïnterpreteerd kan worden als
een mysterieus geheim achter de ‘gewone’ gekende dingen en aldus een basis vormt voor religie,
door Dietzgen soms als bijgeloof aangeduid. Het nieuwe door het kantianisme geïnspireerde
agnosticisme laat een dergelijk ‘Ding an sich’ misschien wel los, maar houdt vast aan ‘das
Unbegreifliche’, als het om kennis van wezenlijke kenmerken van de wereld gaat. Dat komt